Wstęp do filozofii wykład 7: Style myślenia filozoficznego: antyfundacjonizm i filozofia w nauce (czyli czego uczy nas Michał Heller) dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015
Dodatkowe krótkie teksty Michał Heller, Przeciw fundacjonizmowi, [w:] Filozofia i Wszechświat, Universitas, Kraków 2006, s. 82-101. Polecam wszystkim lekturę i głębokie przemyślenie Bartosz Brożek, Adam Olszewski, Logika zapętleń, [w:] Oblicza racjonalności. Wokół myśli Michała Hellera, red. B. Brożek, J. Mączka, W. Grygiel, M. Hohol, Copernicus Center Press, Kraków 2013, s. 33-49 Polecam osobom zainteresowanym rozwinięciem idei Hellera Zainteresowane osoby proszę o maila: mateuszhohol@gmail.com (prześlę wtedy teksty)
ANTYFUNDACJINIZM
Jak budować filozofię?
Michał Heller, Przeciw fundacjonizmowi, [w:] Filozofia i Wszechświat, Universitas, Kraków 2006, s. 82-101. Dlaczego tak bardzo zależy nam na pewności? Zamiłowanie do pewności: Dziedzictwo biologiczne? Dziedzictwo kulturowe? Wybór wartości?
Fundacjonistyczna tradycja uprawiania filozofii Arystoteles budowana na oczywistych założeniach filozofia pierwsza (metafizyka), będąca postawą dla całej wiedzy Euklides idea systemu aksjomatycznego (kontynuowana i dopracowana przez Davida Hilberta) Kartezjusz budowa wiedzy na tym, co jasne i wyraźne G.WF. Leibniz idea konstrukcji characterisgca universalis Edmund Husserl badanie tego, co dane naocznie (pewne)
Ideał pewności: system aksjomatycznodedukcyjny (przypomnienie) W metamatematyce sformułowanej przez Davida Hilberta: Teoria: domknięty dedukcyjnie zbiór zdań teoria nie może być sprzeczna (nie może znaleźć się w niej para zdań sprzecznych, czyli takich, że p i ~p) Konsekwencja logiczna: związana jest z działaniem niezawodnych reguł wnioskowania (inaczej: reguł inferencji) z konsekwencją logiczną mamy do czynienia wtw., gdy pewne zdanie można wyprowadzić za pomocą niezawodnych reguł inferencji z określonego zbioru zdań w przypadku teorii metamatematycznej zdania te są określane jako aksjomaty teorii Twierdzenie: zdanie, które można wyprowadzić za pomocą reguł inferencji z aksjomatów, czyli zdanie mające dowód nie jest istotna treść zdań, a jedynie syntaktyczna poprawność przekształceń symboli. Dowód: ciąg przekształceń (symbolicznych), w którym każdy kolejny krok (zdanie) wynika z poprzednich (lub jest aksjomatem). Zdanie otrzymywane w ostatnim kroku dowodu jest twierdzeniem teorii
Problemy z fundacjonizmem
Problemy z fundacjonizmem Problemy nauk przyrodniczych Fundacjonistyczne idee Arystotelesa na długo zahamowały rozwój nauk przyrodniczych Narodziny nowożytnej nauki wiążą się ze stosowaniem: Matematyki Idealizacji Eksperymentu Problemy nauk formalnych Metalogiczne twierdzenia limitacyjne sugerują, że fundacjonizm załamuje się na poziomie prostych systemów formalnych (obejmujących arytmetykę)
Problemy z fundacjonizmem Twierdzenia Kurta Gödla (uwaga: ujęcie popularnonaukowe ) TG1: w każdym systemie aksjomatycznym, przynajmniej tak bogatym, że da się zbudować w nim arytmetykę liczb naturalnych istnieją poprawnie zbudowane zdania, których nie da się wywieść z aksjomatów tego systemu. Niezupełność ta nie może być przełamana przez wprowadzenie do systemu nowych aksjomatów zawsze pozostawać będą nierozstrzygalne zdania. Jeśli zatem system formalny (z arytmetyką) jest niesprzeczny, musi być on systemem niezupełnym. TG2: sformułowanie dowodu niesprzeczności systemu formalnego (z arytmetyką) wykorzystywać musi środki spoza tego systemu dowód musi być oparty o bogatsze środki
W stronę antyfundacjonizmu Fundacjonizm wydaje się być wątkiem bardzo głęboko zakorzenionym w historii filozofii wywodzącej się od starożytnych Greków. Jeżeli budynek nie ma mocnych fundamentów, prędzej czy później musi się rozpaść. Jest to niewątpliwie słuszne w architekturze, ale czy musi być słuszne w filozofii? (M. Heller)
Falsyfikowalność w nauce (Popper) Logiczny schemat falsyfikacji: (H p) q, q / H Naczelna dyrektywa falsyfikacjonizmu: formułuj śmiałe hipotezy i staraj się je obalić Kryterium demarkacji między nauką i pseudonauką: teoria naukowa musi być falsyfikowalna Przykłady koncepcji niefalsyfikowalnych, a więc nienaukowych: wróżbiarstwo, psychoanaliza, marksizm
Podstawowe idee antyfundacjonizmu Rozwinięcie idei Karla Poppera: falsyfikowalność nauki empiryczne dyskutowalność filozofia Dwie składowe każdej argumentacji: logiczno- dedukcyjna hermeneutyczna Idealne typy argumentacji: racjonalistyczne wizjonerskie
Dyskutowalność w fiozofii jako odpowiednik falsyfikowalności w nauce
Antyfundacjonizm Argumentacje Argumentacje Racjonalistyczne <- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - > Wizjonerskie Sądzę, że argumentacje ( ) dałoby się w zasadzie ułożyć w taki ciąg, że na jego, powiedzmy, lewym końcu znalazłyby się argumentacje bez składowej hermeneutycznej, a na jego prawym końcu argumentacje bez składowej logiczno- dedukcyjnej ( ). Argumentacje racjonalistyczne znajdowałyby się stosunkowo blisko lewego końca ciągu; argumentacje wizjonerskie odpowiednio prawego końca ciągu. Istotną rzeczą jest, że żadna argumentacja, o ile tylko dotyczy nietrywialnego twierdzenia filozoficznego (lub naukowego), nie jest pozbawiona składowej hermeneutycznej (M. Heller)
W stronę logiki zapętleń Patologia zaczyna się wówczas, gdy wizja dominuje na racjonalnymi argumentami, bądź je zastępując, bądź tak nimi sterując, że przestają być one racjonalne (np. łamią prawa dedukcji). W zdrowej sytuacji ustala się rodzaj sprzężenia zwrotnego między wizją logiczną a argumentacją. Nawet jeżeli ciąg rozumowań jest inspirowany wizją, to racjonalna argumentacja może wpływać na wizję, powodując jej korektę, a w krytycznej sytuacji nawet jej odrzucenie (s. 94-95)
<<Oczywiście nie można obejść się bez sformułowania wyjściowych hipotez. Od czegoś przecież trzeba zacząć. Ale mają to być hipotezy, a nie niepodważalne lub oczywiste aksjomaty. Hipotezy te powinny być formułowane na podstawie dotychczasowej wiedzy ( ), ale ( ) zawsze będzie im towarzyszyć pewien element wizjonerski. Nie należy udawać, że go nie ma, trzeba natomiast starać się go kontrolować. Trzeba mieć świadomość tego, że wizja bardzo często działa z ukrycia. Najbardziej trwałe są te elementy wizji, których nikt nie dostrzega ( ). Z przyjętych hipotez wyjściowych wyprowadza się wnioski. Jeżeli wyjściowe hipotezy są wystarczająco silne, a wnioski odpowiednio rozbudowane, to całą konstrukcję można nazwać systemem. Ta część filozoficznej roboty powinna być podporządkowana regułom dedukcji znanym z logiki. Oczywiście można by na tym przestać ( ). Warto jednak pójść dalej i wprowadzić swego rodzaju sprzężenie zwrotne pomiędzy hipotezami wyjściowymi, a wydedukowanymi z nich wnioskami ( ). Odpowiednio rozbudowany system mówi coś o wyjściowych hipotezach. Dzięki temu procesowi wyjściowe hipotezy ulegają wzmocnieniu (stają się mniej hipotetyczne ), co oczywiście z kolei prowadzi do wzmocnienia wydedukowanych z nich wniosków. Wielokrotne powtarzanie tego procesu może dać coś zbliżonego do pewności. I to nie tylko w sensie pewności psychologicznej, lecz także w sensie pewności logicznej. Zabieg taki musi być jednak przeprowadzony z dużą logiczną kulturą. W przeciwnym razie może ona łatwo przerodzić się w błędne koło i wówczas można już będzie udowodnić cokolwiek>> (s. 97).
Antyfundacjonizm: podsumowanie Zdaniem Michała Hellera filozofia powinna być uprawiana na wzór nauk przyrodniczych Podobne hasło głosili już wcześniej różni filozofowie, ale zwykle mieli na myśli coś innego Heller pokazuje, że filozofia powinna być uprawiana krytycznie i być zawsze gotowa na rewizję swoich tez Rewizja tez powinna dokonywać się podczas autentycznej (a nie tylko deklarowanej) dyskusji
FILOZOFIA W NAUCE
Filozofia w nauce Michał Heller: esej Jak możliwa jest filozofia w nauce? w przypadku M. Hellera de facto: filozofia w fizyce i kosmologii, ale filozofię w nauce można rozszerzyć na inne dyscypliny (biologię, neuronaukę (Hohol, 2013) filozofia w nauce filozofia nauki analizowane pojęcia fizyczne (czas, przestrzeń, przyczynowość) mają rodowód filozoficzny
Filozofia w nauce Filozofia w nauce wyrosła z praktyki. Jej bodaj najbardziej wymownym przejawem jest zjawisko określane niekiedy mianem filozofujących fizyków. Fakt, iż filozofujące refleksje przedstawicieli nauk empirycznych często zdradzają nieprofesjonalność w dziedzinie filozofii, w niczym nie zmienia sytuacji: tak zwane nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi. De facto, filozofia w nauce była uprawiana od samego początku istnienia nauk empirycznych. I tak na przykład patrząc z dzisiejszej perspektywy na dzieło Newtona, trudno zdecydować, czy bardziej było ono nauką jeszcze w filozofii, czy już filozofią w nauce. Michał Heller
Nie tylko Newton, ale też Darwin Nie podlega wątpliwości, że zwierzęta zachowują swoją umysłową indywidualność. Bo jeżeli mój głos jest w stanie obudzić w umyśle psa cały szereg dawnych wspomnień, to widać, że ten pies zachował indywidualność umysłową, jakkolwiek każdy atom jego mózgu zmienił się zapewne niejednokrotnie w ciągu pięcioletniej przerwy. K. Darwin, O pochodzeniu człowieka
Trzy obszary filozofii w nauce (A) wpływ idei filozoficznych na powstanie i ewolucję teorii naukowych np. przekonanie Einsteina o determinizmie świata (B) tradycyjne filozoficzne problemy uwikłane w teorie empiryczne np. problem absolutności czasu i przestrzeni u Newtona (C) filozoficzna refleksja nad niektórymi założeniami nauk empirycznych np. matematyczność, idealizowalność, jedność świata
Problem: czy nauka rzeczywiście opiera się na założeniach filozoficznych? Jan Woleński Aby wykazać, że teoria fizykalna T opiera się na jakichś założeniach filozoficznych, trzeba je, po pierwsze, wskazać, a po drugie, wykazać, że funkcjonują jako przesłanki dedukcji w obrębie tej teorii. (J. Woleński, Czy fizyka opiera się na założeniach filozoficznych)
Filozofia w nauce: podsumowanie Hellerowski katalog obszarów filozofii w nauce jest tylko propozycją można modyfikować go w zależności od specyfiki dyscypliny Ogólna wizja związków między nauką i filozofią: nie jest prawdą, że obydwie dyscypliny są od siebie całkowicie odseparowane Zdaniem Hellera filozof nie powinien bać się nauk szczegółowych (fizyki, biologii, neuronauki, matematyki )