Przedsiębiorczość akademicka jako metoda komercjalizacji wiedzy na Dolnym Śląsku. Stan obecny i kierunki rozwoju Małgorzata Wawrzyniak I. Przedsiębiorczość akademicka w Polsce w kontekście komercjalizacji wiedzy z uczelni do biznesu. Możliwości i uwarunkowania prawne Przedsiębiorczość akademicka oznacza najczęściej zakładanie spółek typu spin - off i spin - out. Jednakże w szerszym ujęciu do tego zjawiska można zaliczyć także tzw. "kooperacyjne formy transferu technologii" (jak prowadzenie badań na zlecenie przemysłu, umowy licencyjne, wspólne wdrożenia czy doradztwo ze strony pracowników naukowych dla przedsiębiorstw) oraz przedsiębiorczość studentów i absolwentów jako osobną kategorię 1. Same firmy odpryskowe są definiowane jako "nowe przedsiębiorstwo, które powstało w drodze usamodzielnienia się pracowników przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji oraz wykorzystuje w celach gospodarczych intelektualne i organizacyjne zasoby organizacji macierzystej" 2. Spółka spin - off stanowi zupełnie niezależny kapitałowo i organizacyjnie w stosunku do uczelni wyższej podmiot, tymczasem spin - out jest uzależniona udziałowo lub w inny sposób z jednostką naukową. 1 Definicja za Matusiak K. B., Matusiak K. B. (red.), Innowacje i transfer technologii słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011, s. 231 233. 2 Definicja za Głodek P., Guliński J., Ibidem, s. 78-79.
Rys.1 Przedsiębiorczość akademicka i jej elementy składowe Transfer technologii i wspólne wdrożenia Przedsiębiorczość akademicka Doradztwo i badania na zlecenie Wiedza i postawa proinnowacyjna Źródło: opracowanie własne Zakładanie spółek odpryskowych Przedsiębiorczość studentów Badania przeprowadzone na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości wskazują na niedostateczny stopień rozwoju przedsiębiorczości akademickiej rozumianej jako prowadzenie własnych firm typu spin-off, spin-out. Z raportu wynika, iż zaledwie 6% badanych prowadziło własną działalność gospodarczą (9% kadry naukowej i 2% studentów) 3. Z drugiej strony wyniki badań prezentują dość wysoki w porównaniu z powyższym wskaźnikiem stopień zainteresowania zakładaniem firm odrębnych od uczelni, które deklaruje prawie połowa studentów oraz 25% pracowników naukowych 4. 3 Banerski G., Gryzik A., Matusiak K. B., Mażewska M., Stawasz E., Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin off spin out) z- zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 10. 4 Badaniem zostali objęci studenci, doktoranci i pracownicy naukowi wybranych uczelni wyższych w całej Polsce. Patrz: Banerski G., Gryzik A., Matusiak K. B., Mażewska M., Stawasz E., Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin off spin out) z- zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009.
W Polsce brakuje pełnych danych co do liczby istniejących spółek odpryskowych, nie tylko z uwagi na brak prowadzonych badań statystycznych w tym zakresie, ale także ze względu na dynamikę i trudności z definiowaniem samej przedsiębiorczości akademickiej. Powstawanie spin off i spin - out nie jest regularnie monitorowane, tylko kilka krajów prowadzi taki monitoring na poziomie krajowym 5. Do podstawowych przyczyn powstawania spółek odpryskowych na świecie i w Polsce zalicza się głębokie przeobrażenia w modelu funkcjonowania uczelni i instytucji naukowobadawczych oraz ich relacji z gospodarką. W ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym z 18 marca 2011 roku zawarto informacje o aktywności uczelni wyższych w tworzeniu firm na bazie tworzonych technologii. Art. 86a. 1. mówi, iż uczelnia, w celu komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych tworzy spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółkę akcyjną, zwaną dalej "spółką celową". Spółkę celową tworzy rektor za zgodą senatu uczelni lub innego organu kolegialnego uczelni. Do zadań spółki celowej należy w szczególności obejmowanie udziałów w spółkach kapitałowych lub tworzenie spółek kapitałowych, które powstają w celu wdrożenia wyników badań naukowych lub prac rozwojowych prowadzonych w uczelni 6. W praktyce oznacza to możliwość komercjalizowania badań zespołów naukowych nie tylko poprzez sprzedaż i licencjonowanie patentów, ale także w formie przekazywania własności intelektualnej do spółek (w tym spółek odpryskowych), przy jednoczesnym wsparciu finansowym i organizacyjnym uczelni. Ponadto, komercjalizacja wiedzy poprzez zakładanie przez studentów i naukowców działalności gospodarczej jest też stymulowana w regulaminach i strategiach stanowiących wewnętrzne akty normatywne uczelni wyższych, jak strategie rozwoju uniwersytetów i 5 Tamowicz P., Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin off w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006, s. 12. 6 Ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw), Dz. U. z 2011 r. Nr 84, poz. 455, Nr 112, poz. 654, z 2012 r. poz. 1544.
politechnik. Politechnika Wrocławska na przykład świadczy usługi na rzecz małych firm innowacyjnych, zwłaszcza odpryskowych oraz kieruje się zasadą odsuniętych w czasie korzyści niskie ceny za udział w ewentualnych korzyściach 7. Takie formy wsparcia sprzyjają zainteresowaniu przedsiębiorczością akademicką oraz tworzą dobry klimat dla bardziej wdrożeniowego myślenia o badaniach naukowych. Wsparcie w zakresie rozwoju przedsiębiorczości akademickiej, podobnie jak w przypadku transferu technologii, przybiera także instytucjonalny charakter. Głównymi organizacjami oferującymi doradztwo i pomoc w zakładaniu spółek odpryskowych oraz komercjalizowaniu badań są, oprócz samych uczelni, akademickie inkubatory przedsiębiorczości, centra transferu technologii, instytucje otoczenia biznesu, parki technologiczne oraz inne jednostki działające na rzecz współpracy nauki i biznesu. Oferta dla studenta, doktoranta czy pracownika naukowego potencjalnego przedsiębiorcy jest szeroka, jednak zróżnicowana w zależności od partykularnych oczekiwań zainteresowanych i możliwości wsparcia danej instytucji. Można ją podzielić na fazę pomocy przed powstaniem spółki odpryskowej (doradztwo, przygotowanie biznes planu, opracowanie strategii wdrożeniowej produktów i usług) oraz po powstaniu firmy (na przykład inkubacja przedsiębiorstwa, doradztwo prawne i księgowe, pozyskiwanie inwestorów i odbiorców technologii). II. Diagnoza przedsiębiorczości akademickiej na dolnośląskich uczelniach wyższych w kontekście komercjalizacji wiedzy Rozwojowi branż uznanych za innowacyjne w sektorze prywatnym nie towarzyszy satysfakcjonujący wzrost powstających przedsiębiorstw typu spin-off oraz spin-out (tzw. firmy odpryskowe). Potwierdzają to wyniki badań przeprowadzone w ramach raportu 7 Patrz: Strategia Rozwoju Politechniki Wrocławskiej uchwalona przez Senat dnia 21 marca 2013 r. (Uchwała nr 127/7/2012-2016).
Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania. Według przedstawionych danych własną firmę typu spin-off lub spin-out prowadzi obecnie 6% studentów i doktorantów w Polsce, a tylko 2% studentów wykorzystuje swoją wiedzę profesjonalną w biznesie 8. Z drugiej jednak strony 40% uwzględnionych w badaniu chciałoby założyć firmę i tym samym wykorzystywać swoją wiedzę profesjonalną w celu komercyjnym. Zdecydowanie częściej swoją firmę planowaliby mieć studenci (51%) w porównaniu z pracownikami naukowymi (31%) 9. Raport pokazuje także, iż studenci i pracownicy naukowi uczelni wyższych Polsce obawiają się przy założeniu działalności gospodarczej między innymi: braku wiedzy i wsparcia w jej założeniu i prowadzeniu oraz braku klientów na oferowane produkty czy usługi 10. Autorzy Katalogu dobrych praktyk przy wspieraniu i rozwoju firm odpryskowych na Dolnym Śląsku wskazują, iż dostępne badania dotyczące przedsiębiorczości studentów wskazują, że większość z nich, bo aż 76%, chce po studiach podjąć pracę jako pracownicy najemni, 16% rozważa możliwość założenia własnego przedsiębiorstwa, ale tylko 2,7% prowadzi taką działalność 11. Badania ankietowe przeprowadzone na zlecenie Dolnośląskiej Platformy Promocji Przedsiębiorczości Akademickiej wskazują, iż zainteresowanie studentów pracą na własny rachunek różni się w zależności od profilu i kierunku studiów. Na przykład studenci kierunków technicznych Politechniki Wrocławskiej wykazują mniejszą chęć założenia po studiach firmy odpryskowej, twierdząc iż sytuacja na rynku pracy nie zachęca do prowadzenia własnej działalności gospodarczej 12. Wyniki przeprowadzonych ankiet ogółem na wszystkich przebadanych uczelniach we Wrocławiu dowodzą jednak, iż spora część 8 Banerski G., Gryzik A., Matusiak K. B., Mażewska M., Stawasz E., Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s.68. 9 Ibidem, s. 68-69. 10 Ibidem, s. 78. 11 Kubiński P., Kwieciński L., Safin K., Katalog dobrych praktyk przy wspieraniu i rozwoju firm odpryskowych na Dolnym Śląsku, Dolnośląska Platforma Promocji Przedsiębiorczości Akademickiej, Wrocław 2010, s. 5. 12 Brajer Marczak R., Marciszewska A., Safin K., Tiukało A., Witwicka Dudek A., Przedsiębiorczość akademicka. Jak komercjalizować wiedzę powstającą we wrocławskim środowisku naukowym, Dolnośląska Platforma Promocji Przedsiębiorczości Akademickiej, Wrocław 2010, s. 34-36.
studentów (251 na objętych badaniem 672), to jest 37 % jest zdecydowana otworzyć własną firmę po ukończeniu nauki 13. Poniższa tabela ilustruje obszary wiedzy, których brakuje studentom i doktorantom deklarującym chęć założenia firmy po zakończeniu studiów: Źródło: Brajer Marczak R., Marciszewska A., Safin K., Tiukało A., Witwicka Dudek A., Przedsiębiorczość akademicka. Jak komercjalizować wiedzę powstającą we wrocławskim środowisku naukowym, Dolnośląska Platforma Promocji Przedsiębiorczości Akademickiej, Wrocław 2010, s. 46. W tym celu proponowanym rozwiązaniem jest wsparcie w zakresie zakładania firm odpryskowych przez studentów, absolwentów oraz pracowników naukowych uczelni wyższych w Polsce. Wskaźnik zainteresowania studentów i absolwentów takimi szkoleniami i doradztwem jest wysoki. Autorzy raportu podają, iż zarówno studenci, jak i kadra naukowa na pierwszym i drugim miejscu stawiają szkolenia z zakresu pozyskiwania środków finansowych na działalność gospodarczą i procedur związanych z formalną rejestracją firmy. Wciąż jeszcze panuje powszechne przekonanie, że do założenia firmy potrzebne są przede wszystkim pieniądze. To właśnie przekonanie może przyczyniać się do tego, że szkolenia w zakresie identyfikacji atrakcyjnych pomysłów biznesowych w obu grupach zajęły dopiero 13 Ibidem, s. 44.
ósmą pozycję. Na dalszych pozycjach za pieniędzmi i aspektami formalno-prawnymi wymiennie pojawiły się biznes plan i języki obce 14. III. Dobre praktyki i kierunki rozwoju w zakresie wspierania przedsiębiorczości akademickiej i komercjalizacji wiedzy Przedsiębiorczość akademicka wymaga stałych środków finansowych i instrumentów wsparcia, tak w skali całego kraju, jak i na poziomie województwa dolnośląskiego. Wysoki potencjał badawczy i dydaktyczny uczelni wyższych w regionie nie przekłada się bowiem w dostatecznym stopniu na wyniki w postaci ilości założonych przez absolwentów i środowisko akademickie spółek odpryskowych. Dlatego też do bardzo istotnych działań należy informowanie studentów, doktorantów i pracowników naukowych o korzyściach i możliwościach komercjalizacji wiedzy, propagowanie idei innowacyjności i postaw przedsiębiorczych. Do tej pory służyło temu wiele projektów, głównie współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej, poza tym uczelnie wyższe same wykazują pewną aktywność w tym względzie, wprowadzając na przykład przedmiot pt. przedsiębiorczość akademicka do programów studiów wyższych dla studentów. Ciekawym pomysłem, który funkcjonuje w wielu uczelniach wyższych krajów zachodnioeuropejskich jest analiza tematów i potencjału prac magisterskich i doktorskich pod kątem możliwości wdrożenia wyników. Wiele bowiem badań prowadzonych przez studentów i doktorantów ma szanse na komercjalizację czy wykorzystanie w dalszych badaniach. Dotyczy to zwłaszcza obszarów sfery high-tech, jak IT/ICT czy biotechnologia, w których poziom praktyczności badań jest bardzo wysoki, a sama dziedzina zaliczana do najbardziej prorozwojowych i innowacyjnych. 14 Banerski G., Gryzik A., Matusiak K. B., Mażewska M., Stawasz E., Przedsiębiorczość akademicka. Raport z badania, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2009, s. 113.
Rys. 2 Dobre praktyki służące rozwojowi przedsiębiorczości akademickiej i komercjalizacji wiedzy Przedsiębiorczość akademicka i komercjalizacja wiedzy Promocja wiedzy i postaw proinnowacyjnych Szkolenia i doradztwo dla środowiska akademickiego Programy badań i prac zamawianych Staże i praktyki naukowców w przedsiębiorstwach Współpraca w zakresie badań i komercjalizacji wiedzy Źródło: opracowanie własne Do dobrych praktyk należy korelowanie badań prowadzonych na uczelniach z przedsiębiorstwami na Dolnym Śląsku i w Polsce. Zadanie to ma polegać na sprawdzaniu możliwości komercjalizacji wyników badań jednostek badawczych o profilu i próbie skojarzenia z zapotrzebowaniem ze strony przemysłu na określone rozwiązania innowacyjne czy technologie. Współpraca pomiędzy obiema stronami może przebiegać na kilka sposobów, między innymi poprzez prowadzenie specjalnych warsztatów i spotkań dla zainteresowanych,
wzajemne zatrudnienie i współpracę w realizacji projektów czy też staże i praktyki kadry akademickiej w przedsiębiorstwach. Ważnym rozwiązaniem warunkującym rozwój przedsiębiorczości i komercjalizacji technologii jest analiza zapotrzebowania ze strony naukowców na rodzaje wsparcia w zakresie transferu ich rozwiązań, a następnie dostosowanie oferty ośrodków transferu technologii, inkubatorów przedsiębiorczości i innych organizacji do tego zapotrzebowania. Takie działanie pozwala na konstruowanie programów szkoleń, staży oraz założeń projektów (np. tych współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej) w zgodzie z realnymi potrzebami studentów, doktorantów i pracowników naukowych.