S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 25 Ewa Nowacka-Chiari Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra BUDOWA CIAŁA MŁODYCH PŁYWACZEK Osoby uprawiające czynnie sport, reprezentujące różne dyscypliny, często mają specyficzną budowę ciała, predysponującą je do osiągania dobrych wyników. Wyniki bowiem, szczególnie przy dużych obciążeniach treningowych, pozostają w wyraźnym związku z pewnymi cechami morfologicznymi (Kuński 1992). Owa specyfika budowy może wynikać nie tylko z właściwości wrodzonych, realizujących się w trakcie rozwoju. Jest ona często także efektem selekcji do danej dyscypliny sportowej czy oddziaływania wysiłku fizycznego (szczególnie na młody, rozwijający się organizm) oraz nakładania się na to innych czynników (Malina, Bouchard 1991, Piechaczek i in. 1995). W niniejszej pracy zaprezentowano (na przykładzie wybranych cech somatycznych) budowę ciała młodych dziewcząt uprawiających pływanie. Zostały one również porównane do swych rówieśniczek nie trenujących żadnej dyscypliny sportowej. MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto 25 dziewcząt (1 w wieku 1,5-11,4 lat i 15 w wieku 11,5-12,4 lat) intensywnie uprawiających pływanie. W przeważającej większości są to dziewczęta urodzone i mieszkające we Wrocławiu (tylko jedna ze zbadanych jest urodzona poza Wrocławiem). Z uzyskanych danych społecznych wynika, że pochodzą one z rodzin, w których 55% ojców i 65% matek także urodziło się we Wrocławiu. Ojcowie i matki większości zbadanych dziewcząt mają wyższe bądź co najmniej średnie wykształcenie. Młode pływaczki pochodzą najczęściej z rodzin jedno- i dwudzietnych (84%), w tym 28% dziewcząt to jedynaczki. Łącznie zaś 5% urodziło się w pierwszej, a 46% w drugiej kolejności. Spośród zbadanych 8% uprawia pływanie od co najmniej dwóch lat. Wśród nich 7 (28%) zajmuje się tą dyscypliną od 6 lat. Mimo młodego wieku, dziewczęta poddane są bardzo intensywnemu treningowi sportowemu, zajmującemu im co najmniej 12 godzin tygodniowo, częściej jednak od 16 do 19 godzin (88%). Tak specyficznej grupie, obciążonej znacznym i ukierunkowanym wysiłkiem fizycznym, przeciwstawiono grupę rówieśniczek zbadanych w ramach grantu KBN Nr 6 P 24 1 5 (54 w wieku 1,5-11,4 lat i 54 w wieku 11,5-12,4 lat). Są to 127
uczennice jednej ze szkół podstawowych we Wrocławiu. W świetle podanych o sobie informacji nie były poddane tak intensywnemu, rygorystycznemu i specjalistycznemu treningowi fizycznemu. Ich aktywność fizyczna najczęściej spontaniczne zabawy czy dodatkowe zajęcia w Szkolnym Kole Sportowym nie zajmowały więcej niż 2-4 godzin tygodniowo. Tak określoną grupę kontrolną stanowią dziewczęta w większości urodzone na Dolnym Śląsku, pochodzące z dużych miast, w tym z Wrocławia (łącznie 89%). Pochodzenie rodziców określone wielkością miejsca urodzenia jest różne, ale około 51% ojców i 42% matek pochodzi z dużych miast (powyżej 1 tys. mieszkańców, w tym również z Wrocławia). Ponadto wielu ojców ma wykształcenie zawodowe, a matek średnie. Wykształcenie wyższe ma 16% ojców i 15% matek. Dziewczęta z tak określonej grupy kontrolnej pochodzą najczęściej z rodzin dwu- (61%) i trójdzietnych (25%). Częściej też aniżeli pływaczki są urodzone jako drugie i trzecie dziecko w rodzinie (65%). Warto nadmienić, że mimo pewnych społecznych różnic (których wpływu nie badano ze względu na małą liczebność porównywanych grup), wszystkie dziewczęta urodziły się około połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Ponadto wśród pływaczek, tylko w grupie dwunastolatek, odnotowano 2 miesiączkujące. Ich wiek menarchy wskazuje, że są to osoby wcześnie dojrzewające. Natomiast w grupie kontrolnej miesiączkuje łącznie 15 dziewcząt, w tym 3 wśród jedenastolatek. Wiek menarchy wahał się w granicach 1,4-12,1 lat, przy czym tylko jedna z dziewcząt osiągnęła dojrzałość biologiczną wkrótce po ukończeniu 12 roku życia. Na podstawie tych spostrzeżeń można uznać, że grupa dziewcząt uprawiających pływanie pozostaje biologicznie nieco młodsza od swoich nie trenujących rówieśniczek. Badania wykonano z zastosowaniem podstawowych metod antropometrycznych, przy czym nie wszystkie cechy uwzględnione podczas badań pływaczek były zmierzone u ich rówieśniczek. Dlatego zawodniczki na tle dziewcząt nie trenujących charakteryzowane są mniejszą liczbą cech somatycznych. Pomimo podstawowych statystyk zawartych w tabelach, przeprowadzona analiza ma charakter indywidualny. Dlatego na rycinach (profile morfologiczne wybranych cech antropometrycznych) przedstawiono także dane indywidualne wybranych dziewcząt w obu grupach wiekowych na tle przeciętnej charakterystyki nie trenujących rówieśniczek z Wrocławia. Do tej prezentacji wybrano pływaczki odpowiednio o najkrótszym jednorocznym stażu i najmniejszym odnotowanym obciążeniu treningowym (12 godzin tygodniowo) oraz o najdłuższym stażu (6 lat) z jednocześnie największym obciążeniem treningowym (19 godzin tygodniowo). ANALIZA I DYSKUSJA Zbadane pływaczki z obu grup wiekowych są wyraźnie wyższe od swoich rówieśniczek nie trenujących z Wrocławia (tab. l i 2, ryc. l). Średnia wysokość ciała jedenastolatek (152,5 cm) jest nawet bliska wartości odnotowanej u dwunastoletnich dziewcząt nie trenujących (153, cm). Pływaczki mają też większy obwód klatki piersiowej. Dodatkowo jedenastolatki charakteryzują się wyraźnie większą masą 128
Tabela 1 Charakterystyka statystyczna wybranych cech antropometrycznych młodych pływaczek Table 1 Statistical characterization of selected anthropometric traits of young female swimmers Cecha 11 lat (n=1) 12 lat (n=15) x s min. max. x s min. max. wysokość ciała (B-v) (cm) 152,5 8,2 142,8 168, 157,3 6,6 141,5 165,1 masa ciała (BM) (kg) 42,5 12,8 3,6 67,5 43,4 6,1 31,5 54,2 BMI 17,9 3,7 14,8 25,1 17,5 1,6 15,1 2,4 szerokość barków (a-a) (cm) 32,1 2,1 29,2 35,5 33,2 1,9 29,9 37,2 szerokość bioder (ic-ic) (cm) 22,6 1,9 2,3 26, 24,2 1,6 21,5 26,7 wskaźnik biodrowo-barkowy 7,5 4,4 63,4 77,7 72,8 4,1 64,9 81,3 szerokość klatki piersiowej (tl-tl) (cm) głębokość klatki piersiowej (xi-ts) (cm) 22,2 2,7 19,3 28,5 22, 1,4 19,4 24,5 15,1 3, 1,4 2,6 15,7 1,6 12,2 18,1 wskaźnik klatki piersiowej 67,6 7,8 53,9 79,1 71,4 5,7 57, 8,8 szerokość łokcia (cm-cl) (mm) 55,4 2,4 51, 6, 59,1 3,6 54, 7, szerokość kolana (epl-epm) (mm) 82,9 4,2 77, 9,9 84,3 2,8 79, 88, obwód klatki piersiowej (o.kl.p.) (cm) 68,8 1,4 58,5 91, 68,5 3,7 63, 76, obwód ramienia (o.ram.) (cm) 22,6 3,6 19, 29, 22,2 1,5 19, 24, obwód przedramienia (o.pram.) (cm) 2,4 2,5 18, 25, 2,1 1,2 18, 22,5 obwód uda (o.uda) (cm) 45,8 6,4 39,5 58, 44,7 2,9 38,5 49, obwód podudzia (o.pudzia) (cm) 3,4 3,3 27, 38, 31,2 1,8 29, 34,5 ciała i obwodem ramienia. Różnica w odchyleniu in plus od wzorca szerokości klatki piersiowej i in minus jej głębokości podkreśla wyraźnie płaską klatkę piersiową u dziewcząt uprawiających pływanie (ryc. l). Zbadane pływaczki są też przeciętnie wyższe od swych rówieśniczek, urodzonych także w latach osiemdziesiątych i pochodzących również z wielkomiejskiego ośrodka Poznania (Cieślik i in. 1994). Różnice w budowie ciała widoczne są szczególnie w grupie młodszej. Podkreślają one wysokorosłość pływaczek i większą 129
Tabela 2 Charakterystyka statystyczna wybranych cech antropometrycznych dziewcząt nie trenujących Table 2 Statistical characterization of selected anthropometric traits of girls non-training swimming Cecha 11 lat (n=54) 12 lat (n=54) M SD min. max. M SD min. max. wysokość ciała (B-v) (cm) 147,5 6,8 137,1 167,4 153, 6,4 142,9 166, masa ciała (BM) (kg) 37,2 7,5 27,7 69,5 41,9 8,7 28,6 78,7 BMI 17, 2,5 13,7 28,3 17,8 2,8 13,8 29,4 szerokość łokcia (cm-cl) (mm) 55,8 4,3 4, 65, 58,1 3,7 49, 67, szerokość kolana (epl-epm) (mm) obwód klatki piersiowej (o.kl.p.) (cm) 83,2 4, 77, 97, 85, 4, 76, 99, 64,1 5,1 55,5 86, 65,1 6,5 38,5 83, obwód ramienia (o.ram.) (cm) 21,4 2,4 17,5 31, 21,9 2,3 18,5 3, obwód podudzia (o.pudzia) (cm) 29,7 2,4 26, 4, 3,9 2,8 26,5 42,5 ich masę ciała. Ponadto oba profile wskazują u pływaczek bardzo wąskie w stosunku do barków biodra, a u jedenastolatek także płaską klatkę piersiową (ryc. 2). Przewagę wysokości i masy ciała młodych pływaczek wśród grup rówieśniczych odnotowano także w innych ośrodkach miejskich, między innymi w Szczecinie (Paradowski, Kozłowska 1992). Spośród jedenastolatek zawodniczka oznaczona nr 2 (trenująca intensywniej), poza szerokościami łokcia i kolana, różni się wybitnie od swoich rówieśniczek nie trenujących (ryc. 3). Jest wyraźnie wyższa i cięższa, czego wyrazem jest także zdecydowanie wyższa wartość wskaźnika BMI. Zawodniczka ta wyróżnia się też bardzo dużymi obwodami klatki piersiowej, ramienia i podudzia. Różnice indywidualne budowy ciała dwunastoletnich pływaczek w stosunku do wzorca nie są tak jaskrawe, jak w przypadku młodszych zawodniczek. Profile morfologiczne wskazują bardziej odmienną budowę pływaczki o krótszym stażu (oznaczona nr l, ryc. 4) i trenującej nieco mniej intensywnie aniżeli zawodniczki trenującej dłużej i intensywniej (nr 2, ryc. 4). Jest ona wyższa i cięższa, przewyższa je też uwzględnionymi na ryc. 4 obwodami oraz masywnością kończyny górnej, czego wyrazem jest większa szerokość łokcia. 13
1 8 11 lat 12 lat 6 4 2-2 -4 B-v BM BMI cm-cl epl-epm o.kl.p. o.ram. o.pudzia Ryc. l. Pływaczki na tle nie trenujących rówieśniczek (Wrocław) Fig. l. Female swimmers as compared with non-training coevals (Wrocław) 12 1 8 11 lat 12 lat 6 4 2-2 -4-6 -8 B-v BM a-a ic-ic tl-tl xi-ts o.kl.p. o.ram. o.pram. o.uda o.pudzia Ryc. 2. Pływaczki na tle nie trenujących rówieśniczek (Poznań) Fig. 2. Female swimmers as compared with non-training coevals (Poznań) 6 5 4 1 2 3 2 1-1 -2 B-v BM BMI cm-cl epl-epm o.kl.p. o.ram. o.pudzia Ryc. 3. Profile indywidualne 11-letnich pływaczek na tle nie trenujących rówieśniczek (Wrocław) Fig. 3. Individuals profiles of 11 years old female swimmers, as compared with non-training coevals (Wrocław) 131
2 15 1 2 1 5-5 -1 B-v BM BMI cm-cl epl-epm o.kl.p. o.ram. o.pudzia Ryc. 4. Profile indywidualne 12-letnich pływaczek na tle nie trenujących rówieśniczek (Wrocław) Fig. 4. Individuals profiles of 12 years old female swimmers, as compared with non-training coevals (Wrocław) WNIOSKI Przedstawiona charakterystyka pływaczek potwierdza specyfikę ich budowy somatycznej. Ze względu jednak na ich młody wiek kalendarzowy oraz w stosunku do wzorca wiek biologiczny, trudno jednoznacznie określić, czy zaobserwowane różnice są efektem odmiennej aktywności fizycznej tych dziewcząt, intensywności wysiłku, selekcji do sportu, czy wynikają z jeszcze innych, nie uwzględnionych w pracy czynników. Trudność ta znajduje również swe źródło w małej liczebności charakteryzowanych grup. Niewątpliwie obserwacje większej grupy młodych pływaczek (zwłaszcza długofalowe) mogą dać bardziej jednoznaczny obraz. PIŚMIENNICTWO Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M. D., 1994, Dziecko poznańskie 9. Poznań Kuński H., 1992, Badania nad współzależnością pomiędzy zdolnością wysiłkową w pływaniu, obciążeniem treningowym i poziomem wybranych wskaźników biologicznych u młodzieży 12-15-letniej, [w:] Exercise and Health. Gdańsk, 77-86 Malina R. M., Bouchard C., 1991, Growth, maturation and physical activity. Illinois Paradowski A., Kozłowska E., 1992, Rozwój fizyczny i stan zdrowia dzieci uprawiających pływanie, [w:] Exercise and Health. Gdańsk, 35-4 Piechaczek H., Lewandowska J., Orlicz B., 1995, Morfologiczna ocena doboru dzieci do klas sportowych. Wych. Fiz. i Sport, 3, 21-28 132
Summary BODY BUILD OF YOUNG FEMALE SWIMMERS The study included altogether 25 girls (1 of them aged 11, and 15 aged 12 years), born and residing in Wrocław. In spite of their young age, the girls trained swimming for at least two years (almost 3% of them practised this sport for six years). The intensive training took them at least 12 hours per week, however, more often from 16 to 19 hours (88%). The examined swimmers, in comparison with their coevals not burdened with any sports training, show a higher stature and chest circumference. The noticeable, as compared with the control group, higher transverse chest diameter and the shorter antero-posterior chest diameter are emphasized by a flatter type of chest of the young female swimmers. Remarkable is also the relatively narrow pelvis (biiliocristal diameter) in relation to shoulder breadth (biacromial diameter). Moreover, in 11 year old swimmers a longer upper arm circumference was recorded. However, it is difficult to ascertain whether the observed somatic peculiarity is an effect of different activity, its intensivity, selection to this sport, or whether it is a result of other factors not considered in the present paper. This problem needs further, above all, longitudinal observations. 133