Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ I ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Zielonogórski Faculty of Medicine and Health Sciences, University of Zielona Góra RYSZARD ASIENKIEWICZ, GRAŻYNA BICZYSKO, EWA NOWACKA-CHIARI, EWA SKORUPKA Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych Somatic and motor differentiation among the female seniors of the University of the Third Age in the light of selected environmental and social factors Słowa kluczowe: kobiety, rozwój fizyczny, sprawność funkcjonalna, charakterystyka porównawcza Key words: females, physical development, functional fitness, comparative characteristics WSTĘP Badania dotyczące różnych okresów ontogenezy człowieka w literaturze są bardzo obszernie opisane, szczególnie dzieci i młodzieży. Zdecydowanie mniej jest wyników badań dotyczących okresu starzenia się organizmu. Powołanie do funkcjonowania w środowiskach lokalnych Uniwersytetów Trzeciego Wieku jest związane przede wszystkich z aktywizacją ludzi starszych, a także wykorzystania ich wiedzy oraz doświadczeń życiowych. Z drugiej strony, seniorzy są wdzięcznym obszarem badań naukowych dla biologów, lekarzy, antropologów, specjalistów kultury fizycznej, gerontologów, pedagogów i innych, których wyniki poszerzają naszą wiedzę o procesach inwolucyjnych. Zgodnie z literaturą, są one zdeterminowane czynnikami genetycznymi (w tym między innymi z właściwościami płci, konstytucji, rasy) i środowiskowymi, do których zaliczamy odżywianie, pracę nałogi, tryb życia, aktywność ruchową troskę o zdrowie [6, 7, 9]. W Polsce nadal obserwujemy różnice między warstwami społecznymi, które znajdują odzwierciedlenie antropologiczne w gradientach społecznych cech somatycznych i sprawności motorycznej [2]. Stąd celem pracy jest przedstawienie charakterystyki somatycznej i motorycznej seniorek w aspekcie wybranych czynników społecznych i środowiskowych.

2 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 14 MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto 55 kobiet będących słuchaczkami Uniwersytetów Trzeciego Wieku z województwa lubuskiego uczestniczących w turnusie sportowo-rekreacyjnym w dniach roku w Zielonej Górze. Przeciętna wieku kobiet wynosiła M=66,40 lat. Przed rozpoczęciem badań uzyskano pisemne zgody od seniorek na dobrowolne uczestnictwo w pomiarach. Poziom rozwoju fizycznego badanych określono na podstawie pomiarów wysokości i masy ciała, szerokości barków i bioder, obwodów talii, bioder, ramienia w napięciu, uda, podudzia, grubości fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu, talerzu biodrowym, ramieniu, pod dolnym kątem łopatki, podudziu oraz szerokości nasad kostnych (łokciowej i kolanowej), które wykonano techniką martinowską w opisie Z. Drozdowskiego [3]. Na podstawie pomiarów wysokości i masy ciała wyliczono wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI) według wzoru [3]: BMI = (masa ciała w kg : B-v w m 2 ) Poziom sprawności funkcjonalnej seniorek oceniono na podstawie 6 zadań ruchowych Fullerton Functional Fitness Test [8] : 1. Podnoś ciężarek. Pomiar liczby zgięć przedramienia w pozycji siedzącej na krześle z ciężarkiem o masie 2,2 kg w czasie 30 sekund. Próba pośrednio ocenia siłę górnej części ciała. 2. Wstań i siądź. Próba polega na wstawaniu z krzesła z kończynami górnymi skrzyżowanymi na klatce piersiowej w czasie 30 sekund. Wyznacznikiem badania jest liczba powtórzeń. Celem zadania jest pośrednia ocena siły dolnej części ciała. 3. Złącz dłonie na plecach. Pomiar odległości pomiędzy dłońmi łączonymi z tylu na plecach wyrażony w centymetrach. Wynik (plus lub minus) jest wyznacznikiem badania. Próba ocenia elastyczność górnej partii ciała. 4. Sięgnij ręką do stopy. Pomiar odległości palców od stopy podczas wykonania maksymalnego skłonu tułowia w przód z pozycji siedzącej na brzegu krzesła przy wyprostowanej kończynie dolnej wyrażony w centymetrach. Celem zadania jest ocena gibkości górnej partii ciała. 5. Wstań i idź. Pomiar czasu obejmującego przejście z pozycji siedzącej na krześle do marszu na odcinku 2,4 m, nawrotu i powrotu do pozycji wyjściowej. Celem zadania jest ocena koordynacji i równowagi dynamicznej. 6. Sześciominutowy test korytarzowy (6 MTW). Na odcinku 25 m badany pokonuje dystans w czasie 6 minut. Pomiar odległości wyrażony w metrach. Celem zadania jest pośrednia ocena poziomu wytrzymałości wysiłkowej. W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technika ankiety, a narzędziem był kwestionariusz ankiety, na podstawie którego zebrano informacje o zespole dotyczące miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia oraz uprawiania sportu w młodszym wieku. Pomiary cech somatycznych i funkcjonalnych oraz badania ankietowe wykonali autorzy prezentowanej pracy.

3 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych Zebrany materiał opracowano podstawowymi metodami statystycznymi wyliczając średnie arytmetyczne wraz z jej pochodnymi [1]. Istotność różnic między przeciętnymi badanych cech wyliczono testem t-studenta. Porównań cech somatycznych i motorycznych wyrażonych w różnych jednostkach dla wyodrębnionych kategorii zmiennych, przedstawiono graficznie w postaci wartości znormalizowanych na średnią (M=0) i odchylenie standardowe (SD=1) wszystkich seniorek UTW w Zielonej Górze według wzoru [1] : I = M zespołu M populacji : SD populacji Przyjęto, że różnice są duże kiedy przekraczają wielkość 0,5 odchylenia standardowego, a bardzo duże gdy przekraczają wartość 1 SD. Wyniki badań własnych odniesiono porównawczo do słuchaczek UTW we Wrocławiu [4]. Rezultaty opracowanego materiału przedstawiono w tabelach I-VII oraz graficznie na rycinach 1-6. WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA Tabela I. Charakterystyka liczbowa cech somatycznych seniorek UTW w odniesieniu do wielkości zamieszkiwanego środowiska Miasta średniej wielkości (N= 33) d Małe miasta (N= 22) Cecha B-v 157,59 4,33 2,75 159,36 4,89 3,07-1,77 masa ciała 69,87 14,17 20,28 68,77 11,12 16,17 1,10 a-a 37,08 2,29 6,18 37,01 2,26 6,11 0,07 ic-ic 31,79 2,63 8,27 31,74 5,19 16,35 0,05 o. talii 91,12 11,86 13,02 89,41 9,95 11,13 1,71 o.bioder 107,46 9,88 9,19 105,85 8,93 8,44 1,61 o.ram. nap. 31,81 3,75 11,79 31,78 3,30 10,38 0,03 o. uda 58,20 9,40 16,15 54,99 4,60 8,37 3,21 o. podudzia 36,74 7,24 19,71 37,08 3,07 8,28-0,34 f. brzucha 24,59 6,16 25,05 23,27 4,27 18,35 1,32 f. biodra 15,32 3,40 22,19 14,39 2,96 20,57 0,93 f. ramienia 13,95 2,06 14,77 13,61 2,36 17,34 0,34 f. łopatki 16,23 4,13 25,24 16,57 3,34 20,16-0,34 f. podudzia 8,91 1,38 15,49 8,55 1,48 17,31 0,36 szer. łokcia 64,82 4,78 7,37 65,64 5,59 8,52-0,82 szer. kolana 102,18 9,10 8,91 99,43 8,42 8,47 2,75 BMI 28,02 4,84 17,27 27,03 3,94 14,58 0,99 Jak z tabeli I wynika, kobiety zamieszkujące miasta średniej wielkości województwa lubuskiego (Zieloną Górę i Gorzów Wielkopolski) w porównaniu do zamieszkujących małe miasta sa przeciętnie wyższe, mają większy obwód podudzia, grubszy fałd skórno-tłuszczowy pod dolnym kątem łopatki oraz większą szerokość łokciową, natomiast mniejszą masę ciała, mniejsze szerokości barków, bioder, obwody talii, bioder, ramienia w napięciu, uda, grubości fałdów skórno-tłuszczowych 15

4 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA na brzuchu, biodrze, ramieniu, podudziu, szersze kolana oraz są bardziej tęgie. Na podstawie wartości wskaźnika BMI, oba zespoły charakteryzuje pierwszy stopień nadwagi. Wykazane różnice między przeciętnymi są statystycznie nieistotne. Tabela II. Charakterystyka liczbowa cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do wielkości zamieszkiwanego środowiska Miasta średniej Małe miasta (N= 22) Cecha, próby testu Fullerton wielkości (N= 33) d siła lewej ręki 17,18 4,79 27,88 17,88 5,13 28,69-0,70 siła prawej ręki 18,66 4,59 25,60 18,98 5,94 31,30-0,32 wstań i idź 4,92 0,81 16,46 5,42 4,69 16,42-0,50 * wstań i siądź 16,95 3,59 21,18 17,74 5,78 32,58-0,79 podnoś ciężarek 19,64 5,72 29,12 20,12 5,49 27,29-0,48 ręka do stopy 6,86 6,29 91,69 8,11 6,86 84,59-1,25 złącz dłonie na plecach -1,77 7,17 405,08 0,88 7,33 832,95-2,65 marsz 6 minutowy 518,18 79,49 15,34 548,30 91,08 16,61-30,12 *- istotność na poziomie 0,05 Seniorki reprezentujące małe miasta relatywnie do zamieszkujących miasta średniej wielkości (tabela II), wyróżniają się przeciętnie mniejszą siłą dynamometryczną prawej i lewej ręki, słabszymi wynikami w próbach oceniających siłę górnej części ciała (podnoszenie ciężarka), gibkości i elastyczność górnej partii ciała (odpowiednio ręka do stopy, złącz ręce na plecach), wytrzymałości wysiłkowej (marsz 6-minutowy), a lepszymi w próbach oceniających koordynację i równowagę dynamiczną (wstań i idź) oraz siłę dolnej części ciała (wstań i siądź), przy różnicach statystycznie nieistotnych (za wyjątkiem próby wstań i idź). Z wartości znormalizowanych cech somatycznych wynika, że seniorki zamieszkujące małe miasta w porównaniu do ogółu badanych najbardziej różnią się wysokością ciała, obwodem uda, podudzia oraz szerokością bioder i nasady kolanowej, natomiast reprezentujące miasta średniej wielkości obwodem uda, szerokością bioder i grubością fałdu skórno-tłuszczowego na podudziu. W odniesieniu do motoryczności badanych, seniorki z małych miast wyróżniają się na tle ogółu mniejszą elastycznością górnej części ciała, a z miast średniej wielkości większą wytrzymałością wysiłkową. Wykazane różnice nie przekraczają wartości 0,5 odchylenia standardowego - są zatem małe i nieistotne (ryciny 1-2). 16

5 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych małe miasta ;... miasta średniej wielkości [1] B-v, [2] masa ciała, [3] a-a, [4] ic-ic, [5] obwód talii, [6] obwód bioder, [7] obwód ramienia w napięciu, [8] obwód uda, [9] obwód podudzia, [10] fałd skórnotłuszczowy na brzuchu, [11] fałd skórno-tłuszczowy na talerzu biodrowym, [12] - fałd skórno-tłuszczowy na ramieniu, [13] fałd skórno-tłuszczowy pod dolnym kątem łopatki, [14] - fałd skórno-tłuszczowy na podudziu, [15] szerokość łokciowa, [16] szerokość kolanowa, [17] wskaźnik BMI Ryc.1. Wartości znormalizowane cech somatycznych i wskaźnika BMI seniorek UTW w odniesieniu do wielkości zamieszkiwanego środowiska małe miasta ;... miasta średniej wielkości [1] siła ręki lewej, [2] siła ręki prawej, [3] próba wstań i idź,[4] próba wstań i siądź, [5] próba podnoś ciężarek, [6] próba sięgnij ręką do stopy, [7] próba złącz dłonie za plecami, [8] próba 6 MTW Ryc.2. Wartości znormalizowane cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do wielkości zamieszkiwanego środowiska 17

6 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Tabela III. Charakterystyka liczbowa cech somatycznych seniorek UTW w odniesieniu do poziomu wykształcenia 18 Cecha Wykształcenie średnie (N=30) Wykształcenie wyższe (N=22) d B-v 159,30 4,60 2,89 158,91 4,85 3,05 0,39 masa ciała 72,40 12,91 17,83 69,93 13,36 19,10 2,47 a-a 37,44 1,79 4,78 37,09 2,36 6,36 0,35 ic-ic 32,57 5,41 16,61 31,37 2,14 6,82 1,20 o. talii 92,09 10,55 11,46 91,22 10,15 11,13 0,87 o.bioder 108,47 9,18 8,46 106,92 9,38 8,77 1,55 o.ram. nap. 32,30 3,43 10,62 32,00 3,79 11,84 0,30 o. uda 56,60 4,84 8,55 57,09 9,68 16,96-0,49 o. podudzia 38,36 3,10 8,08 35,91 7,03 19,58 2,45 f. brzucha 24,60 4,54 18,46 24,18 5,65 23,37 0,42 f. biodra 15,10 2,95 19,54 15,50 3,40 21,94-0,40 f. ramienia 14,00 2,24 16,00 13,59 2,35 17,29 0,41 f. łopatki 16,17 2,99 18,49 18,05 4,69 25,98-1,88 f. podudzia 8,70 1,51 17,36 9,00 1,38 15,33-0,30 szer. łokcia 66,03 5,15 7,80 64,77 5,14 7,94 1,26 szer. kolana 102,12 8,16 7,99 100,10 9,91 9,90 2,02 BMI 28,45 4,37 15,36 27,63 4,97 17,99 0,82 Tabela III zawiera charakterystyki morfologiczne seniorek w kategoriach wykształcenia. W analizie nie uwzględniono wykształcenia zawodowego, które reprezentowane było tylko przez trzy respondentki. Kobiety posiadające wykształcenie średnie w porównaniu do zespołu z wykształceniem wyższym są przeciętnie wyższe i cięższe, mają szersze barki i biodra, większe obwody bioder, ramion w napięciu, podudzia, grubsze fałdy skórno-tłuszczowe na brzuchu, ramieniu, szersze nasady kostne (łokciową i kolanową) oraz tęższą budowę ciała, natomiast mniejszy obwód uda, skromniejszą podściółkę tłuszczową na talerzu biodrowym, pod dolnym kątem łopatki i podudziu. Wartość wskaźnika wagowo-wzrostowego (BMI) informuje, ze oba zespoły charakteryzuje pierwszy stopień nadwagi. Wykazane różnice między przeciętnymi są statystycznie nieistotne. Tabela IV. Charakterystyka liczbowa cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do poziomu wykształcenia Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe Cecha, próby testu Fullerton (N=30) (N=22) d siła lewej ręki 17,37 5,49 31,61 17,59 4,32 24,56-0,22 siła prawej ręki 19,35 5,05 26,10 18,30 5,42 29,62 1,05 wstań i idź 5,70 4,89 17,02 4,88 1,05 21,52 0,82** wstań i siądź 17,19 5,19 30,19 18,24 5,06 27,74-1,05 podnoś ciężarek 19,10 6,67 34,92 21,10 4,33 20,52-2,00 ręka do stopy 7,63 6,37 83,49 7,32 6,01 82,10 0,31

7 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe d Cecha, próby testu Fullerton (N=30) (N=22) złącz dłonie na plecach -0,73 8, ,42-0,36 5, ,67-0,37 marsz 6 minutowy 528,67 99,23 18,77 538,10 89,33 16,60-9,43 **- istotność na poziomie 0,01 Seniorki z wykształceniem wyższym relatywnie do zespołu kobiet ze średnim wykształceniem charakteryzują się przeciętnie większą siłą ręki lewej, lepszą koordynacją i równowagą dynamiczną, większą siłą i elastycznością górnej części ciała, natomiast mniejszą siłą ręki prawej, a także górnej i dolnej części ciała oraz mniejszą wytrzymałością wysiłkową (tabela IV). Różnicę statystycznie istotną między zespołami odnotowano tylko w próbie wstań i idź odnoszącej się do koordynacji i równowagi dynamicznej. Z wartości znormalizowanych cech somatycznych wynika, że seniorki legitymujące się średnim wykształceniem w porównaniu do ogółu badanych, najbardziej różnią się szerokością bioder (d > 0,5 SD), natomiast z wykształceniem wyższym obwodem podudzia (rycina 3). W odniesieniu do motoryczności badanych, seniorki z wykształceniem średnim i wyższym najbardziej różnią się na tle ogółu siłą górnej części ciała ocenioną próbą podnoszenia ciężarka w czasie 30 sek.. Wykazane różnice są małe i bardzo małe nie przekraczające wartości 0,5 odchylenia standardowego (rycina 4) wykształcenie średnie ;... wykształcenie wyższe; [1] B-v, [2] masa ciała, [3] a-a,[4] ic-ic, [5] obwód talii, [6] obwód bioder, [7] obwód ramienia w napięciu, [8] obwód uda, [9] obwód podudzia, [10] fałd skórnotłuszczowy na brzuchu, [11] fałd skórno-tłuszczowy na talerzu biodrowym, [12] - fałd skórno-tłuszczowy na ramieniu, [13] fałd skórno-tłuszczowy pod dolnym kątem łopatki, [14] - fałd skórno-tłuszczowy na podudziu, [15] szerokość łokciowa, [16] szerokość kolanowa, [17] wskaźnik BMI Ryc. 3. Wartości znormalizowane cech somatycznych i wskaźnika BMI seniorek UTW w odniesieniu do poziomu wykształcenia 19

8 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA wykształcenie średnie;... wykształcenie wyższe [1] siła ręki lewej, [2] siła ręki prawej, [3] próba wstań i idź,[4] próba wstań i siądź, [5] próba podnoś ciężarek, [6] próba sięgnij ręką do stopy, [7] próba złącz dłonie za plecami, [8] próba 6 MTW Ryc.4.Wartości znormalizowane cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do poziomu wykształcenia Tabela V. Charakterystyka liczbowa cech somatycznych seniorek UTW w odniesieniu do uprawiania sportu Zespół nie trenujący Zespół trenujący (N=13) Cecha (N=44) d B-v 158,95 4,71 2,96 158,23 4,73 2,99 0,72 masa ciała 70,51 14,91 21,15 67,93 6,82 10,04 2,58 a-a 36,98 2,19 5,92 37,27 2,37 6,36-0,29 ic-ic 31,87 4,80 15,06 31,45 1,81 5,76 0,42 o. talii 90,42 11,58 12,81 90,32 8,37 9,27 0,10 o.bioder 107,17 10,33 9,64 105,61 6,23 5,90 1,56 o.ram. nap. 32,05 3,90 12,17 31,37 2,32 7,40 0,68 o. uda 55,89 5,11 9,14 57,85 11,57 20,00-1,96 o. podudzia 36,90 5,63 15,26 37,54 2,95 7,86-0,64 f. brzucha 23,48 5,34 22,74 25,31 4,79 18,93-1,83 f. biodra 14,84 3,38 22,78 15,00 3,09 20,60-0,16 f. ramienia 13,64 2,21 16,20 13,69 2,58 18,85-0,05 f. łopatki 16,43 4,13 25,14 17,23 3,38 19,62-0,80 f. podudzia 8,86 1,49 16,82 8,15 1,29 15,83 0,71 szer. łokcia 65,66 5,95 9,06 64,77 3,47 5,36-0,89 szer. kolana 101,08 9,29 9,19 99,08 7,47 7,54 2,00 BMI 27,80 5,19 18,67 27,14 2,61 9,62 0,66 Seniorki uprawiające w młodości różne dyscypliny sportowe w porównaniu do koleżanek nie podejmujących dodatkowej aktywności ruchowej, wyróżniają się 20

9 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych przeciętnie szerszymi barkami, większymi obwodami uda i podudzia, większą grubością fałdu skórno-tłuszczowego na brzuchu, talerzu biodrowym, ramieniu, pod dolnym kątem łopatki, szerszą nasadą łokciową oraz smuklejszą budową ciała, natomiast niższą wysokością ciała, mniejszą masą ciała, węższymi biodrami, mniejszymi obwodami talii, bioder, ramienia w napięciu, skromniejszą podściółką tłuszczową na podudziu i węższą szerokością kolanową (tabela V).Wykazane różnice między przeciętnymi są statystycznie nieistotne. Tabela VI. Charakterystyka liczbowa cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do uprawiania sportu Cecha, próby testu Fullerton Zespół nie trenujący (N=44) Zespół trenujący (N=13) d siła lewej ręki 17,71 5,15 29,08 17,26 4,39 25,43 0,45 siła prawej ręki 18,38 5,49 29,87 20,02 4,78 23,88-1,64 wstań i idź 5,36 4,09 19,79 5,07 1,00 19,72-0,32 wstań i siądź 17,60 5,01 28,47 16,85 4,88 28,96 0,75 podnoś ciężarek 19,70 5,95 30,20 19,92 4,73 23,74-0,22 ręka do stopy 8,29 6,81 82,15 4,88 4,84 99,18 3,41 złącz dłonie na plecach -0,14 7, ,71-0,35 5, ,57 0,21 marsz 6 minutowy 532,50 89,22 16,75 526,08 101,50 19,29 6,42 W charakterystyce motorycznej badanych stwierdzono, że kobiety uprawiające w młodości dyscypliny sportowe posiadają przeciętnie większą siłę prawej reki, lepszą koordynację i równowagę dynamiczną, większą siłę górnej i dolnej części ciała, natomiast mniejsze wartości siły ręki lewej, gibkości i elastyczności górnej części ciała oraz wytrzymałości wysiłkowej, przy różnicach statystycznie nieistotnych (tabela VI). Z wartości znormalizowanych cech somatycznych wynika, że seniorki nie uprawiające sportu w latach młodości w porównaniu do ogółu badanych, najbardziej różnią się szerokością bioder, natomiast podejmujące dodatkową aktywność ruchową grubością fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu i podudziu (rycina 5). W odniesieniu do motoryczności badanych, seniorki nie uprawiające sportu w młodości, najbardziej różnią się na tle ogółu koordynacją i równowagą dynamiczną, natomiast trenujące gibkością górnej części ciała. Wykazane różnice w obu zestawieniach są małe i bardzo małe nie przekraczające wartości 0,5 odchylenia standardowego (rycina 6). 21

10 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA nietrenujące ;... trenujące [1] B-v, [2] masa ciała, [3] a-a,[4] ic-ic, [5] obwód talii, [6] obwód bioder, [7] obwód ramienia w napięciu, [8] obwód uda, [9] obwód podudzia, [10] fałd skórnotłuszczowy na brzuchu, [11] fałd skórno-tłuszczowy na talerzu biodrowym, [12] - fałd skórno-tłuszczowy na ramieniu, [13] fałd skórno-tłuszczowy pod dolnym kątem łopatki, [14] - fałd skórno-tłuszczowy na podudziu, [15] szerokość łokciowa, [16] szerokość kolanowa, [17] wskaźnik BMI Ryc.5.Wartości znormalizowane cech somatycznych i wskaźnika BMI seniorek UTW w odniesieniu do uprawiania sportu nietrenujące ;... trenujące [1] siła ręki lewej, [2] siła ręki prawej, [3] próba wstań i idź,[4] próba wstań i siądź, [5] próba podnoś ciężarek, [6] próba sięgnij ręką do stopy, [7] próba złącz dłonie za plecami, [8] próba 6 MTW Ryc.6. Wartości znormalizowane cech motorycznych seniorek UTW w odniesieniu do uprawiania sportu 22

11 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych Wyniki badań własnych odniesiono do seniorek UTW we Wrocławiu [4]. Tabela VII. Charakterystyka porównawcza cech somatycznych i motorycznych seniorek UTW różnych środowisk UTW woj. lubuskie UTW Wrocław Cecha,wskaźnik, próby testu (N=55) (N=32) Fullerton d M SD M SD wysokość ciała 158,80 4,77 158,7 5,8 0,10 masa ciała 69,56 12,97 67,9 10,3 1,66 BMI 27,51 4,49 27,0 4,2 0,51 wstań i idź 5,27 3,69 5,83 1,14-0,56 wstań i siądź 17,63 4,98 14,00 3,57 3,63 ** podnoś ciężarek 20,09 5,60 15,31 2,80 4,78 ** ręka do stopy 7,53 6,62 6,97 7,05 0,56 złącz dłonie na plecach -0,04 7,26 4,44 3,18-4,48 ** marsz 6 minutowy 536,10 87,98 505,7 96,4 30,40 **-istotność na poziomie 0,01 Jak z tabeli VII wynika, słuchaczki UTW zamieszkujące województwo lubuskie w porównaniu do seniorek we Wrocławiu są przeciętnie wyższe, cięższe oraz wyróżniają się tęższą budową ciała, przy różnicach statystycznie nieistotnych. W odniesieniu do prób testu Fullerton, lubuskie seniorki relatywnie do wrocławskich uzyskały przeciętnie lepsze wyniki w próbach oceniających koordynację i równowagę dynamiczną, siłę górnej części ciała i wytrzymałość wysiłkową, a gorsze w pośredniej ocenie siły dolnej części ciała, elastyczności i gibkości górnej partii ciała. Różnice statystycznie istotne stwierdzono w próbach wstań i siądź, podnoś ciężarek oraz złącz dłonie na plecach. Uzyskane wyniki dotyczące wpływu wybranych zmiennych na zróżnicowanie rozwoju cech morfofunkcjonalnych badanego zespołu kobiet są w większości statystycznie nieistotne. Należy podkreślić, że czynniki społeczne nie oddziałują bezpośrednio na cechy biologiczne, lecz poprzez określone elementy stylu życia, dane warunki życia lub tryb życia [5]. Powyższe zjawisko może sugerować stwierdzenie o zacieraniu różnic środowiskowych między małymi a średniej wielkości miastami. W odniesieniu do Testu Fullerton, należy podkreślić, że pozwala on ocenić sprawność motoryczną osób starszych, która ma odzwierciedlenie w możliwościach funkcjonowania w życiu codziennym. STWIERDZENIA 1. Czynniki: wielkość zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia oraz zwiększona aktywność ruchowa (uprawianie sportu w młodszym wieku) nie różnicują istotnie cech somatycznych i budowy ciała badanych kobiet. W odniesieniu do sprawności funkcjonalnej badanych, seniorki zamieszkujące małe miasta i posiadające wyższe wykształcenie charakteryzują się istotnie lepszą koordynacją 23

12 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 24 i równowagą dynamiczną w porównaniu do kobiet ze średnim wykształceniem i żyjących w miastach średniej wielkości. 2. Relatywnie do seniorek z Wrocławia, słuchaczki lubuskich UTW uczestniczące w turnusie sportowo-rekreacyjnym w Drzonkowie są przeciętnie wyższe i cięższe, a także charakteryzują się tęższą budową ciała, przy różnicach statystycznie nieistotnych. 3. Lubuskie seniorki w porównaniu do wrocławskich słuchaczek UTW, wyróżniają się istotnie większą siłą górnej części ciała (próba podnoś ciężarek ), natomiast gorszą koordynacją i równowagą dynamiczną (próba wstań i siądź ) oraz elastycznością górnej części ciała (próba złącz dłonie na plecach ). PIŚMIENNICTWO 1. Arska-Kotlińska M. i wsp.: Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne. AWF, Poznań Bielicki i wsp. : Transformacja ustrojowa w Polsce w świetle antropologicznych badań 19-letnich mężczyzn. Monografie Zakładu Antropologii PAN, Wrocław Drozdowski Z.: Antropometria w wychowaniu fizycznym. AWF, Poznań Dziubek W. i wsp.: Ocena sprawności fizycznej w aspekcie aktywności fizycznej kobiet po 60. roku życia. Rocznik Lubuski. Tom 40, część 2. Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 2014, Kozieł i wsp. : Antropologiczne badania dzieci i młodzieży w Polsce w latach Zmiany sekularne i zróżnicowanie społeczne. PAN Zakład Antropologii we Wrocławiu, Wrocław Malinowski A.: Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra Osiński W.: Gerokinezjologia. Nauka i praktyka aktywności fizycznej w wieku starszym. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Rikli R.E., Jones C.: Development and validation of Functional Fitness Test for Community-residing Older Adults. Journal of Aging and Physical Activity,1999, 7, Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa STRESZCZENIE Celem pracy jest przedstawienie charakterystyki morfofunkcjonalnej seniorek w odniesieniu do wybranych zmiennych społeczno-środowiskowych. Badaniami objęto 55 kobiet będących słuchaczkami Uniwersytetów Trzeciego Wieku z województwa lubuskiego uczestniczących w turnusie sportowo-rekreacyjnym w dniach roku w Zielonej Górze. Przeciętna wieku kobiet wynosiła M=66,40 lat. Poziom rozwoju fizycznego badanych określono na podstawie pomiarów wysoko-

13 Ryszard Asienkiewicz, Grażyna Biczysko, Ewa Nowacka-Chiari, Ewa Skorupka Zróżnicowanie somatyczne i motoryczne seniorek Uniwersytetu Trzeciego Wieku w świetle wybranych czynników środowiskowych i społecznych ści i masy ciała, szerokości barków i bioder, obwodów talii, bioder, ramienia w napięciu, uda, podudzia, grubości fałdów skórno-tłuszczowych na brzuchu, talerzu biodrowym, ramieniu, pod dolnym kątem łopatki, podudziu oraz szerokości nasad kostnych (łokciowej i kolanowej). Poziom sprawności funkcjonalnej seniorek oceniono na podstawie 6 zadań ruchowych Fullerton Functional Fitness Test oceniających siłę górnej części ciała, siłę dolnej części ciała, elastyczność górnej części ciała, gibkość górnej części ciała, koordynację, równowagę dynamiczną, wytrzymałość wysiłkową oraz pomiaru siły dynamometrycznej prawej i lewej reki. W badaniu wykorzystano kwestionariusz ankiety, na podstawie którego zebrano informacje dotyczące miejsca zamieszkania, poziomu wykształcenia oraz uprawiania sportu w młodszym wieku przez badane. Na podstawie analizy statystycznej stwierdzono, że czynniki: wielkość zamieszkiwanego środowiska, poziom wykształcenia oraz zwiększona aktywność ruchowa (uprawianie sportu w młodszym wieku) nie różnicują istotnie cech somatycznych i budowy ciała badanych kobiet. W odniesieniu do sprawności funkcjonalnej badanych, seniorki zamieszkujące małe miasta i posiadające wyższe wykształcenie charakteryzują się istotnie lepszą koordynacją i równowagą dynamiczną w porównaniu do kobiet ze średnim wykształceniem i żyjących w miastach średniej wielkości. ABSTRACT The aim of the paper is to present the morphofunctional characteristics of female seniors in relation to selected socio-environmental variables. The study covered 55 women attending the University of the Third Age in lubuskie voivodeship who participated in a sports and recreation camp held between 12 and 21 September 2016 in Zielona Góra. The average age of the female participants was M = 66,40 years. The physical development of the respondents was determined on the basis of height and weight measurements, shoulder and hip widths, the circumferences of waist, hips, arms, thighs, legs, the thickness of skin folds on the abdomen, wing of ilium, arms, legs, and under shoulder blade, as well as the width of the epiphysis (elbow and knee epiphysis). The functional fitness of the senior women was measured with Fullerton Functional Fitness Test which evaluated upper body strength, lower body strength, upper body flexibility, upper body suppleness, coordination, dynamic balance, and endurance. Additionally, the grip strength of the right and left hand was measured. In the study a questionnaire was used to collect data on the place of residence, level of education and sports done by the respondents in earlier years. Based on the statistical analysis, the following factors: the size of the inhabited environment, the level of education and increased physical activity (doing sport at younger age) do not significantly differentiate the somatic qualities and body characteristics of the respondents. As regards the functional fitness of the respondents, senior women living in small towns and having higher education are significantly better coordinated and have better dynamic balance in comparison to the women with secondary education and living in medium-sized cities. Artykuł zawiera znaków ze spacjami + grafika 25