Sytuacja społeczno prawna osób transpłciowych w Polsce.

Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Paweł Knut Nr albumu: 266374 Sytuacja społeczno prawna osób transpłciowych w Polsce. Praca magisterska na kierunku Prawo Praca wykonana pod kierunkiem doc. dr Elżbieta Łojko Wydział Prawa i Administracji Warszawa, czerwiec 2012 r. 1

Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. Data Podpis kierującego pracą Oświadczenie autora (autorów) pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpis autora (autorów) pracy 2

Streszczenie Praca dotyczy społecznych oraz prawnych konsekwencji przekraczania przez osoby transpłciowe granic płci w Polsce. W przeprowadzonej analizie zastosowano podejście interdyscyplinarne, odwołujące się do roli kultury i natury, dyskursu, a także przemian społecznych, które kształtują położenie mniejszości płciowych. Dokonano również stosownej analizy przepisów prawa oraz orzecznictwa. Rozważania teoretyczne uzupełniono własnymi badaniami empirycznymi, w których osoby transpłciowe określiły swoje obecne położenie społeczno-prawne. Uzyskane wyniki potwierdziły stanowisko literatury, iż mniejszości płciowe w Polsce są ofiarami stałej i dotkliwej dyskryminacji, która ma charakter zinstytucjonalizowany i jest konsekwencją utrzymujących się uprzedzeń oraz braku odpowiednich regulacji prawnych. Słowa kluczowe transpłciowość; transgenderyzm; transseksualność; płeć; dyskryminacja; LGBT; mniejszość płciowa. Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus) 10900 Inne Nauki Prawne Tytuł pracy w języku angielskim The socio legal status of transgender persons in Poland. 3

4

Spis treści: Wstęp...7 I. Definiowanie transpłciowości i pojęć pokrewnych...8 II. Przyczyny i częstotliwość występowania transpłciowości...13 III. Zjawisko transpłciowości w kontekście relacji między naturą a kulturą...16 IV. Transpłciowość w dyskursie...21 V. Społeczność osób transpłciowych w Polsce i ich sytuacja społeczna...24 VI. Regulacje prawne oraz orzecznictwo odnoszące się do osób transpłciowych...28 1. Prawo międzynarodowe...29 2. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu...31 3. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu...35 4. Prawo kanoniczne...36 5. Prawo krajowe...37 VII. Problematyka prawnej korekty płci osób transpłciowych...40 VIII. Wybrane problemy prawne związane ze zjawiskiem transpłciowości...45 1. Opieka zdrowotna...46 2. Życie rodzinne...49 3. Praca zawodowa...53 IX. Osoby transpłciowe o swoich problemach wyniki i analiza badań własnych...56 1. Metodologia badania...56 A. Problem badawczy...56 B. Narzędzie...57 C. Uczestnicy/Uczestniczki badania i jego przebieg...58 5

D. Uzyskane wyniki i ich analiza...59 2. Charakterystyka demograficzna respondentów/respondentek...59 3. Charakterystyka sytuacji społecznej respondentów/respondentek...61 4. Sytuacja respondentów/respondentek w trakcie postępowania o prawną korektę płci...68 5. Ocena sytuacji prawnej respondentów/respondentek...69 X. Zakończenie...73 XI. Bibliografia...75 XII. Załączniki...80 1. Kwestionariusz ankiety...80 2. Informacja dla uczestników/uczestniczek badania...90 6

Wstęp Transpłciowość polega na przekraczaniu granic płci, przechodzeniu z jednej jej formy w inne. Może przyjmować rozmaite kształty i zakresy prowadząc do powstawania najróżniejszych kombinacji. Niejednoznaczność metamorfoz płci może wywoływać zakłopotanie, sprawiać trudność w zrozumieniu istoty zjawiska. Z tego względu, w pierwszej kolejności poruszone zostaną kwestie odnoszące się do prób zdefiniowania transpłciowości oraz sklasyfikowania różnych jej przejawów. Uzupełnione zostaną następnie o rozważania dotyczące przyczyn powstawania zjawiska oraz jego częstotliwości. Ten wstępny opis umożliwi z kolei włączenie zagadnienia transpłciowości do bardziej szczegółowych analiz na temat przemian jakie w toku dziejów dokonały się w obszarze myślenia o płci, ujmowanej zarówno jako kategoria biologiczna jak i kulturowa. W odniesieniu do współczesnej sytuacji osób transpłciowych rozważania te uzupełnione zostaną o charakterystykę dyskursu odnoszącego się do kategorii osób trans. Dopełnienie charakterystyki sytuacji społecznej osób transpłciowych oraz jej przemian nastąpi poprzez zreferowanie kształtowania społeczności osób transpłcowych w Polsce oraz stosunku do tej grupy społecznej przejawianego przez resztę społeczeństwa. Wskazanie warunków społecznych w jakich żyją osoby transpłciowe stanowić będzie podłoże analizy ich statusu prawnego. Pozwoli ona ustalić, w których sytuacjach decyzja jednostki o modyfikacji wyrażania swojej płci staje się relewantna z punktu widzenia prawa, dając tym samym odpowiedź na pytanie czy potrzeba objęcia regulacjami prawnymi dotyka w takim samym stopniu wszystkie czy tylko niektóre kategorie zachowań osób transpłciowych. W kolejnym kroku, przeprowadzana analiza będzie miała na celu rozstrzygnięcie, w jakich obszarach obowiązujące aktualnie rozwiązania prawne i praktyka ich stosowania w odniesieniu do osób trans są adekwatne i wystarczające, a w jakich istnieje konieczność ingerencji ustawodawcy lub instytucji odpowiedzialnych za stosowanie prawa. W tym kontekście szczególny nacisk położony zostanie na scharakteryzowanie obecnie obowiązującej procedury prawnej korekty płci. Analizy teoretyczne, przedstawione według opisanej powyżej kolejności, zostaną następnie uzupełnione o opis oraz charakterystykę wyników badania, w którym wzięły udział osoby transpłciowe. Charakterystyka ta obejmować będzie trzy obszary: sytuację społeczną, 7

sytuację w tracie postępowania o prawną korektę płci oraz sytuację prawną respondentów/respondentek 1. I. Definiowanie transpłciowości i pojęć pokrewnych Właściwe definiowanie zjawiska transpłcowości wciąż nie zostało w Polsce dobrze ugruntowane. Jest ono mylone z innymi terminami odnoszącymi się do płciowości człowieka. Pewnym usprawiedliwieniem dla tego stanu rzeczy może być fakt złożoności i niejednoznaczności sfery płci, rozpatrywanej często łącznie z innymi zagadnieniami, np. ludzką seksualnością. Określenie nie budzących zastrzeżeń charakterystyk sprawia trudności i prowadzi do powstawania rozbieżności nawet wśród badaczy zajmujących się tą tematyką 2. Skrót 'LGBT' jest hasłem wywoławczym, od którego warto rozpocząć próbę opisania pojęć stanowiących definicyjne podstawy niniejszej pracy. Stanowi on najbardziej rozpowszechnione określenie, które odnosi się również do transpłciowości, choć nie każdy jego użytkownik zdaje sobie z tego sprawę. Poszczególne litery tego skrótowca odnoszą się do lesbijek (L), gejów (G), biseksualistów (B) oraz osób transpłciowych (T). Mimo, że transpłciowość nie łączy się bezpośrednio z orientacją seksualną, będącą elementem spajającym pozostałe zakodowane za pomocą tego skrótu grupy, to ze względu na podobieństwo ich sytuacji społecznej, problemów i podejmowanych działań występują łącznie. Tranpłciowość (ang. transgender) jako kategoria związana z problematyką odczuwania tożsamości płciowej obejmuje swym zakresem wszystkie przejawy przekraczania granic (transgresji) wyznaczonych przez płeć biologiczną. W pierwszej kolejności, należy wyjaśnić czym jest tożsamość płciowa. Jest to głęboko odczuwane wewnętrzne i indywidualne doświadczenie płci społecznej 3, będącej swego rodzaju zespołem nakazów i zakazów związanych z funkcjonowaniem konkretnej płci, 1 W poniższym tekście użyto zamiennie rodzaju męskiego oraz żeńskiego do konstruowania takich określeń, jak np. respondent - respondentka, użytkownik - użytkowniczka, pacjent - pacjentka. 2 Dokonywanie podziałów w ramach pojęcia transpłciowości jest zabiegiem bardzo ryzykownym i jak twierdzi Anna Śledzińska Simon arbitralne wytyczanie granic w obrębie tej kategorii może jednak samo w sobie stanowić przejaw dyskryminacji A. Śledzińska Simon, Prawa osób transseksualnych w raportach Agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej. [w:] A. Śledzińska Simon (red.), Prawa osób transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 157. 3 W. Dynarski, A. Grodzka, L. Podobińska, Tożsamość płciowa zagadnienia medyczne, społeczne i prawne, [w:] A. Śledzińska Simon (red.), Prawa osób transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 21. 8

które w zależności od miejsca i czasu decydują, jakie cechy należy posiadać aby być uznanym za prawdziwą kobietę lub prawdziwego mężczyznę. W preambule Zasad Yogyakarty 4, tożsamość płciowa zdefiniowana jest natomiast jako głęboko odczuwane wewnętrzne i indywidualne doświadczenie płci społecznej, które może, lecz nie musi, odpowiadać płci określonej przy urodzeniu. Definicja ta obejmuje osobiste odczucie własnej cielesności (które może prowadzić do modyfikacji wyglądu zewnętrznego lub biologicznych funkcji metodami medycznymi, chirurgicznymi lub innymi) i inne formy wyrażania własnej płciowości przez ubiór, mowę czy sposób zachowania 5. Najczęściej odczuwanie własnej płci jest zgodne z płcią metrykalną, określaną w momencie narodzin i utrwalaną w dokumentach stanu cywilnego. Zdarza się jednak, jak już wspomniano powyżej, że własna tożsamość płciowa od początku nie koresponduje lub w pewnym momencie przestaje korespondować z płcią określoną w akcie urodzenia. W takich sytuacjach mamy do czynienia ze zjawiskiem transpłciwości. Transpłciowość jest terminem parasolem zawierającym trzy elementy składowe: transseksualizm, transgenderyzm oraz transwestytyzm 6. Teoria parasola, powstała w latach 80-tych XX w. widzi transpłciowość jako pewnego rodzaju skalę odcieni, w których transseksualizm oraz transwestytyzm pełnią rolę punktów skrajnych (bądź «ustalonych barw») 7. Transgenderyzm jest natomiast tym co pomiędzy. Jego zadanie polega na określaniu osób, które z różnych powodów nie chcą być definiowane w obrębie kategorii medycznych, które transseksualizm i transwestytyzm reprezentują. Trangenderyzm obejmuje swoim zakresem wszystkie osoby, które stosowanie do indywidualnych potrzeb, w różnym zakresie korzystają z zabiegów chirurgicznych czy dostosowujących swój wygląd w celu najwłaściwszego wyrażania odczuwanej przez siebie płci psychologicznej. 4 Deklaracja opublikowana w 2006 r. w indonezyjskim mieście Yogyakarta. Ustanawia międzynarodowe standardy stosowania praw człowieka w odniesieniu do orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. 5 Akapit nr 4 Preambuły Zasad Yogyakarty. 6 W. Dynarski, Tematyka transpłciowości w wybranych publikacjach oraz jej usytuowanie we współczesnych dyskursach akademickich, [w:] A. Loewe (red.), Raport o homo-, biseksualności i transpłciowości w Polskich podręcznikach akademickich, Kapania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010, s.66. 7 Ibidem, s. 66. 9

Definicje pozostałych składowych pojęcia tranpłciowości, a więc transseksualizmu 8 i transwestytyzmu 9, mają charakter medyczny. Pochodzą z Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD) stworzonej przez Światową Organizację Zdrowia, która oficjalnie obowiązuje także w Polsce. Zgodnie z oznaczeniem F64.0 ostatniej wersji Klasyfikacji (IDC-10) transseksualizm jest stanem, w którym pacjent pragnie żyć i być akceptowanym jako przedstawiciel płci przeciwnej, czemu towarzyszy zazwyczaj uczucie niezadowolenia (dyskomfort) z powodu niewłaściwości własnych anatomicznych cech płciowych oraz chęć poddania się leczeniu hormonalnemu czy operacyjnemu, by własne ciało uczynić możliwie najbardziej podobnym do ciała płci preferowanej. Inną definicję transseksualizmu, mającą szerokie zastosowanie w Polsce, sformułował K. Imieliński. Zgodnie z nią transseksualizm oznacza rozbieżność między poczuciem psychicznym płci, a budową morfologiczno-biologiczną oraz płcią socjalną (metrykalną), które odczuwane są jak «obce» i należące do płci przeciwnej 10. Definicja transwestytyzmu również ma charakter medyczny. W Klasyfikacji ICD-10 występuje on w dwóch miejscach: jako transwestytyzm podwójnej roli (F64.1), oraz transwestytyzm fetyszystyczny (F65.1). Pierwszy z nich oznacza przebieranie się w odzież płci przeciwnej w celu osiągnięcia przyjemności z chwilowego odczuwania przynależności do płci przeciwnej, jednak bez chęci trwałej zmiany płci i bez pragnienia operacyjnego potwierdzenia tej zmiany. Przebieraniu się nie towarzyszy podniecenie seksualne. Definicja ta podkreśla również, że jest to zaburzenie tożsamości płci w wieku dojrzewania lub w wieku dorosłym, które nie ma charakteru transseksualnego. Transwestytyzm podwójnej roli dotyczy więc jedynie sfery płci a nie sfery seksu. Stanowi przejaw dezaprobaty wobec płci. Drugi z wymienionych terminów, transwestytyzm fetyszystyczny, jest natomiast zjawiskiem odrębnym, mającym zupełnie inny charakter. Jest rodzajem parafilii seksualnej (zaburzenia preferencji seksualnych), w której jedynym lub preferowanym sposobem osiągania satysfakcji seksualnej jest ubieranie się w odzież właściwą osobie płci przeciwnej i wykonywanie w tym czasie masturbacji lub czynności seksualnych zwykle bez realnego partnera/partnerki, ale z 8 Termin ten został wprowadzony do literatury w 1923 roku przez Magnusa Hirschfelda. M. Hirschfeld Die intersexuelle Konstitution [w:] Jarhbuch fuer sexuelle Zwischenstufen, 1923. 9 Termin ten wprowadzony do literatury w 1910 roku również przez M. Hirschfelda. M. Hirschfeld, Die Transvestiten. Eine Untersuchung über den erotischen Verkleidungstrieb mit umfangreichem casuistischen und historischen Material, Berlin, 1910. 10 K. Imieliński, Zarys seksuologii i seksiatrii, PZWL, Warszawa 1982, s. 253. 10

wyobrażeniem sobie, że jest się z taką osobą. Transwestytyzm fetyszystyczny traktowany jest jako dewiacja seksualna, która nie ma nic wspólnego z dezaprobatą wobec własnej płci. Rozgraniczenie transseksualizmu od transwestytyzmu podwójnej roli polega na różnicy w poziomie nieakceptacji własnej płci biologicznej. U osób transseksualnych brak akceptacji jest wysoki i prowadzi do chęci jego trwałej zmiany, która w przypadku niektórych zabiegów nie może odbyć się bez znacznej ingerencji ze strony lekarzy. Osoby, których dotyczy transwestytyzm podwójnej roli mają natomiast jedynie tymczasową potrzebę posiadania cech płci przeciwnej i upodobnienia do niej własnego wizerunku. Jednak zdaniem badaczy/badaczek transwestytyzm podwójnej roli może czasem stanowić stan przejściowy, który ewoluuje następnie do postaci pełnoobjawowego transseksualizmu 11. Transpłciowość może dotyczyć obu płci. W przypadku osób posiadających płeć biologiczną kobiety, mających jednak poczucie męskiej tożsamości psychicznej, mamy do czynienia z osobą transseksualną typu K/M, inaczej określaną mianem transmężczyzny. W przeciwnym zaś przypadku, gdy płeć biologiczna danej osoby wskazuje na mężczyznę, jednak osoba ta odczuwa kobiecą tożsamość płciową, mamy do czynienia z osobą transseksualną typu M/K, a więc transkobietą. Istnieją jednak również takie warianty odczuwania tożsamości płciowej, które wymykają się rozumieniu transpłciowości jako potrzeby stania się przedstawicielem płci przeciwnej do aktualnie posiadanej. Dotyczy to osób agenderycznych, które nie odczuwają poczucia przynależności do którejkolwiek z płci, a w szczególności do płci w znaczeniu kategorii kulturowej 12, a także bigenderycznych, odczuwających poczucie przynależności do obydwu płci jednocześnie, również w sensie przynależności do płci w znaczeniu kategorii kulturowej 13. Oprócz wskazanych powyżej pojęć wyjaśnienia wymaga kilka dodatkowych terminów, integralnie powiązanych z zagadnieniem transpłciowości. Pierwszym z nich jest interseksualizm, nazywany również hermafrodytyzmem czy obojnactwem. Charakteryzuje się posiadaniem cech biologicznych obu płci, będącym 11 W. Dynarski, A. Grodzka, L. Podobińska, Tożsamość płciowa..., op. cit., s. 23. 12 W. Dynarski, Glosariusz, [w:] A. Śledzińska Simon (red.), Prawa osób transseksualnych. Rozwiązania modelowe a sytuacja w Polsce, Warszawa 2010, s. 281 i nast. 13 Ibidem, s. 281 i nast. 11

konsekwencją zaburzenia różnicowania narządów płciowych w okresie płodowym, z przyczyn genetycznych i hormonalnych. Mimo, że interseksualizm może wpływać na kształtowanie poczucia tożsamości płciowej, osoby należące do tej kategorii, nie mają zazwyczaj problemów w jednoznacznym zaklasyfikowaniu siebie jako mężczyzny czy kobiety. Kolejnym pojęciem, często pojawiającym się przy charakteryzowaniu osób transpłciowych, jest crossdressing. Termin ten oznacza zakładanie ubrań kulturowo przynależących do płci przeciwnej 14. Zachowanie takie może być przejawem realizowania potrzeb osób transpłciowych, np. transwestyci podwójnej roli wchodzą w zakres kategorii crossdressingu ze względu na fakt, że zaspokajają w ten sposób swoją potrzebę identyfikacji tożsamościowej. Nie zawsze jednak korzystanie ze stroju przypisanego kulturowo do przeciwnej płci musi spełniać taką funkcję. Wiktor Dynarski podaje przykład aktorów i aktorek, którzy jedynie dla potrzeb odgrywanej roli wykorzystują niekiedy stroje przypisywane powszechnie płci przeciwnej. Rola Krystyny Feldman w filmie Mój Nikifor Krzysztofa Krauzego, czy Piotra Głowackiego, zastępującego Romę Gąsiorowską w przedstawieniu René Pollescha Jackson Pollesch, wystawianego przez Teatr Rozmaitości w Warszawie, jest również przejawem crossdressingu. Podobnie jest w przypadku draq queens i draq kings, artystów i artystek, którzy w kształtowaniu swojego wizerunku scenicznego korzystają ze strojów i zachowań tradycyjnie przypisywanych płci przeciwnej do płci własnej. W wyniku powyższych rozważań zarysowują się granice obszaru objętego badaniami nad transpłciowością. Jak widać, jest on zogniskowany wokół płciowości człowieka, wskazując tym samym na jego odrębność od problematyki orientacji seksualnej, dotyczącej pożądania seksualnego. Sfera seksu staje się niekiedy jednak na tyle mocno powiązana ze sferą płci, że wyjaśnienia wymaga jeszcze jedna kwestia. Błędne jest założenie, że osoba transseksualna po korekcie płci będzie odczuwać zainteresowanie seksualne jedynie wobec osób o płci przeciwnej w stosunku do jej nowej płci. Podobnie jak w przypadku osób, które nigdy nie odczuwały wątpliwości związanych z własną płciowością, nie jest wykluczone przejawianie przez osobę transseksualną (bez względu na to czy znajduje się ona przed czy po 14 W. Dynarski, Tematyka transpłciowości w wybranych publikacjach...,op. cit., s.66. 12

zabiegu korekty płci) orientacji homoseksualnej, biseksualnej, heteroseksualnej, aseksualnej, 15 autoseksualej 16 czy pansseksualnej. 17 II. Przyczyny i częstotliwość występowania transpłciowości Przyczyny odpowiadające za występowanie transpłciowości wciąż nie są do końca znane, a proponowane teorie nie uzyskały jak dotąd jednoznacznego uznania ze strony środowiska naukowców zajmujących się tą kwestią. Należy również zaznaczyć, że większość przeprowadzonych w tym zakresie badań dotyczy głównie osób transseksualnych i interseksualnych i z tradycyjną naukową ostrożnością należy rozszerzać uzyskane w ten sposób ustalenia w stosunku do pozostałych kategorii osób transpłciowych. Mimo to aktualny stan wiedzy doprowadził do sfalsyfikowania obowiązujących na przełomie lat 50. i 60. XX w. teorii upatrujących źródło transpłciowości wyłącznie w sferze ludzkiej psychiki, dokonującej nieprawidłowego wyboru płci na skutek oddziaływania czynników środowiskowych. Teorie te zostały odrzucone, również ze względu na stosowane metody leczenia (elektrowstrząsy, aplikowanie leków wykorzystywanych przy terapii osób chorych psychicznie 18 ). Krytyka ta doprowadziła do wyodrębnienia biologicznych modeli wyjaśniających zjawisko tranpłciowości, doszukujących się przyczyn transpłciwości w wadach organicznych organizmu ludzkiego, które mogą być spowodowane: - czynnikami genetycznymi (hipoteza nadaktywnych genów na chromosomie X, sprzyjających "feminizacji" synów); - czynnikami endokrynologicznymi (hipoteza różnic w poziomie androgenów podczas organizacji mózgu w okresie prenatalnym: im wyższy poziom androgenów tym większa predyspozycja do biseksualizmu, homoseksualizmu oraz transseksualizmu u kobiet; niższy poziom androgenów może skutkować transseksualizmem u mężczyzn), lub 15 Aseksualizm - brak jakiegokolwiek popędu seksualnego (W. Dynarski, Glosariusz..., op. cit., s. 281 i nast.) 16 Autoseksualizm ukierunkowanie popędu seksualnego na własną osobę (Ibidem, s. 281 i nast.) 17 Panseksualizm - ukierunkowanie popędu seksualnego bez względu na tożsamość płciową bądź płeć fizyczną drugiej osoby (Ibidem, s. 281 i nast.) 18 Transgender London, http://www.transgenderlondon.com/what%20causes%20it.htm (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 20:04). 13

- czynnikami neurologicznymi i neurofizjologicznymi (hipotezy doszukujące się przyczyn transseksualizmu w uszkodzeniu mózgu, wadliwym funkcjonowaniu płatów skroniowych lub rejonu podwzgórza, różnych patologicznych zmianach w mózgu) 19. Mimo tych ustaleń, naukowcy wciąż nie są w stanie opisać dokładnego mechanizmu powstawania tego zjawiska. Przedstawiony powyżej sposób myślenia, wzmacniany wynikami kolejnych badań 20, pozwala jednak przyjąć, że przyczyny transpłciowości pojawiają się raczej w okresie prenatalnym i mają charakter wrodzony. Oznacza to, że z coraz większą pewnością uzasadnione staje się stwierdzenie, że to czynniki biologiczne a nie środowiskowe znajdują się u podłoża pojawiania się tego zjawiska. Przechodząc do określenia populacji osób transpłciowych w Polsce, na wstępie należy podkreślić, że dokładna liczba takich osób nie jest znana. Transpłciowość nie jest bowiem wyszczególniona jako oddzielna kategoria w oficjalnych statystykach. Jak dotąd, nie stała się również tematem badań jakiejkolwiek instytucji prowadzącej badania społeczne w Polsce 21. Określenie wielkości tej populacji opiera się na jej oszacowaniu przy wykorzystaniu danych wskazanych w pracach naukowych dotyczących tej tematyki. W przypadku Polski, dotyczą one jednak jedynie oszacowania ilości osób transseksualnych. Z. Lew-Starowicz podaje, że dążenie do operacyjnej zmiany płci występuje u jednej na 100 tys. kobiet i u jednego na 30 tys. mężczyzn 22. Wynikałoby z tego, że na jedną kobietę o męskiej tożsamości płciowej przypada trzech mężczyzn o żeńskiej tożsamości płciowej. Oparcie się na 19 E. Holewińska-Łapińska, Sądowa zmiana płci. Analiza orzecznictwa z lat 1991-2008, [w:] Ślebzak K. (red.),studia i analizy Sądu Najwyższego, Tom IV, Warszawa 2010, s. 19. 20 J.-N. Zhou, M.A. Hofman, L. J. Gooren, D. F. Swaab, A Sex Difference in the Human Brain and its Relation to Transsexuality, http://www.iiav.nl/ezines/web/ijt/97-03/numbers/symposion/ijtc0106.htm, (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 20:04); E. Vilain, Biology of sex and gender, expert interview transcripts, http://www.learner.org/courses /biology/units/gender/experts/vilain.html (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 20:04); R. N. Gorton, Transgender as Mental Illness: Nosology, Social Justice, and the Tarnished Golden Mean. http://www.nickgorton.org/misc/work/private_research/trans gender_as_mental_illness.pdf (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 20:04). 21 Jedyne badanie sondażowe, które odnosiło się do osób transpłciowych przeprowadził dla "Newsweeka" ARC Rynek. Dotyczyło ono jednak reakcji jaką wywołałby wybór posłanki Anny Grodzkiej na Marszałka Sejmu, http://polska.newsweek.pl/sondaz marszalek-grodzka-nie-przeszkadza-polakom,84126,1,1.html, (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 20:04). 22 Z. Lew Starowicz, Seksuologia sądowa. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2000, s. 101. 14

powyższych wskaźnikach prowadzi do następujących wniosków. Zgodnie z Rocznikiem Statystycznym z 2011 r., opublikowanym przez Główny Urząd Statystyczny, w dniu 30 grudnia 2010 r. Polsce zamieszkiwało 38 mln 200 tys. ludzi, w tym 18 444,4 mln mężczyzn i 19 755,6 mln kobiet. Jeśli przyjąć kryterium zaproponowane przez Lwa-Starowicza, w Polsce powinno w tym czasie żyć 198 osób transseksualnych typu K/M i 615 osób transseksualnych typu M/K. Oznaczałoby to, że w Polsce żyło w tym czasie około 813 osób transpłciowych. Po przeprowadzeniu tych samych wyliczeń, tyle że na danych pochodzących z 2008 r. E. Holewińska-Łapińska oszacowała, że w Polsce mogło w tym czasie żyć około 197 osób transseksualnych typu K/M oraz 613 typu M/K 23. Biorąc pod uwagę niewielkość zmian demograficznych, które zaszły od tamtego czasu, przyjąć można, że oszacowana w ten sposób liczebność pozostała bez zmian. Nieco wyższą liczbę osób transseksualnych (ok. 1500) podaje S. Dulko w sporządzanych przez siebie opiniach do postępowań sądowych o prawną korektę płci. Wyniki te są zbliżone do wyników uzyskiwanych w innych państwach środkowoeuropejskich. W porównaniu do nich na zachodzie Europy można zaobserwować zwiększenie częstotliwości występowania transseksualizmu. Różnica ta tłumaczona jest większą akceptacją społeczną tego zjawiska w krajach Starej Europy. 24 Mimo powyższych danych warto w tym kontekście przytoczyć również wypowiedź Anny Grodzkiej, działaczki Fundacji Trans-fuzja, która w czasie zorganizowanej w dniu 21 kwietnia 2012 r. Konferencji Płeć pod kontrolą? Sytuacja osób transpłciowych w Polsce i na świecie, stwierdziła, że w Polsce co roku operacji korekty płci poddaje się ok. 100 osób. Liczba ta, mimo orientacyjnego charakteru, stanowić może ważny głos w dyskusji czy zaproponowane przez badaczy zajmujących się tą tematyką oszacowania mimo wszystko nie są zaniżone. Próba oszacowania całej populacji osób transpłciowych w Polsce (a więc nie tylko osób transseksualnych) opierać się musi na ostrożnym odniesieniu do wyników uzyskiwanych w innych krajach. Wyniki te wskazują, że procent osób określających siebie jako transpłciowe waha się w przedziale od 0,3% 25 do 5% populacji ogólnej 26. Przy ponownym odniesieniu do wartości zawartych w Roczniku Statystycznym z 2011 roku może to oznaczać, że wśród 38 mln 200 tys. ludzi zamieszkujących w tym czasie Polskę, od 114, 6 tys. do 1 mln 910 tys. z 23 E. Holewińska-Łapińska, Sądowa zmiana płci..., op. cit., s. 18. 24 Ibidem, s. 17-18. 25 G. J. Gates, How many people are lesbian, gay, bisexual, and transgender? http://williamsinstitute.law.ucla. edu/wp-content/uploads/gates-how-many-people-lgbt-apr-2011.pdf (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 23:27) 15

nich stanowiło osoby transpłciowe. Mimo, że do momentu empirycznego potwierdzenia powyższych obliczeń dane te pozostaną niezweryfikowane, już teraz można jednak wskazać, że zjawisko to ma potencjał aby wyjść poza tradycyjnie przypisywany mu status marginalnego problemu społecznego (tym bardziej, jeśli przyjmie się, że społeczne konsekwencje transpłciowości dotykają nie tylko osobę trans, ale niekiedy także członków jej rodziny). III.Zjawisko transpłciowości w kontekście relacji między naturą i kulturą Płeć należy do jednej z cech konstytuujących tożsamość człowieka. Definiowanie płci z punktu widzenia biologii prowadzi do wyróżnienia kilku jej wymiarów, w zależności od tego jakie przyjmie się kryterium. Dzięki temu można wskazać na płeć: - chromosomalną (wyznaczaną już przy zapłodnieniu: XY dla osobnika męskiego oraz XX dla osobnika żeńskiego), - płeć gonadalną, odnoszącą się do różnicy w gruczołach płciowych (kształtowana od 7 tygodnia życia: jądra u osobników męskich, jajniki u osobników żeńskich), - płeć hormonalną (wynikającą z różnicy w ilości hormonów wytwarzanych przez gruczoły płciowe: oba rodzaje gruczołów wytwarzają androgeny i estrogeny, jednakże osobniki męskie wytwarzają więcej androgenów, a osobniki żeńskie estrogenów), - płeć wewnętrznych narządów płciowych (będącą konsekwencją różnicowania dróg rozrodczych rozwijających się przewodów gonad: u osobników męskich przewody Wolfa, z których następnie wytwarzają się nasieniowody, u osobników żeńskich przewody Müllera, z których następnie wytwarzają się macica i jajowody), - płeć zewnętrznych narządów płciowych (u osobników męskich przejawiającą się przez obecność prącia i moszny, u osobników żeńskich przez obecność sromu), - płeć fenotypową (określaną przez wygląd zewnętrzny), - płeć metaboliczną (określaną przez rodzaj aparatu enzymatycznego niektórych systemów metabolicznych), 26 Transgender Law, http://www.transgenderlaw.org/resources/transfactsheet.pdf (pobrane 29.04.2012 r. o godz. 23:27) 16

- płeć metrykalną (określaną przy urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych), - płeć mózgową (wynikającą ze zróżnicowania w budowie organicznej mózgu, w szczególności podwzgórza i przysadki mózgowej) oraz - płeć psychiczną (określaną poprzez poczucie przynależności do danej płci i identyfikowanie się z nią). W zdecydowanej większości przypadków człowiek posiada wyłącznie albo cechy, które przyjęło się uważać za męskie, albo cechy uważane za żeńskie. Zdarzają się jednak także osoby które posiadają cechy zarówno z jednej jak i z drugiej kategorii. Z punktu widzenia biologii (natury, przyrody) można jedynie powiedzieć, że takie osobniki różnią się. Jakiekolwiek wartościowanie, polegające na określeniu które z nich są kobiece, a które męskie, które są normalne, a które odbiegające od normy, a także które zasługują na uznanie i akceptację, a które takiego uznania i akceptacji są pozbawione - należy już do domeny kultury, definiującej w ten sposób płeć kulturową. Nadawanie znaczeń płci biologicznej nie ma charakteru uniwersalnego. Mechanizm ten jest odmienny i unikalny dla każdego kręgu kulturowego. Podlega także przemianom w różnych epokach historycznych. Każde społeczeństwo ustanawia własne sposoby kategoryzowania, a przedstawicieli poszczególnych kategorii wyposaża w zestaw atrybutów uchodzących za ich cechy typowe i naturalne. To jakie kategorie ludzi możemy spotkać w społeczeństwie, zależy od układów społecznych, z jakimi mamy w nim do czynienia 27. Prawidłowość ta odnosi się także do sposobów kategoryzowania kobiecości i męskości, decydowania o tym jakie cechy ciała, ubioru czy zachowań przynależą do poszczególnych kategorii płci 28. Istnieją kręgi kulturowe, które wykraczają poza, wyraźnie rozdzielone od siebie, dwukategorialne postrzeganie płci kulturowej. Do przykładów takiego transpłciowego pojmowania mężczyzny, który posiadając męskie cechy biologiczne, może przyjąć styl zachowania, ubioru, zajęć etc. przynależny kulturowo do kobiet, są np. xanith (Oman), hijra (Indie), travesti (Brazylia), bakla (Filipiny), katoi (Tajlandia) fa afafine (wyspy Samoa), māhū (Tahiti) czy berdache (Indianie Ameryki Północnej). Odnosi się to również do możliwości 27 E. Goffman, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 31-32. 28 M. Bieńkowska-Ptasznik, Transseksualne doświadczenia ciała, [w:] Corpus delicti. Rozkoszne ciało. Szkice nie tylko z socjologii ciała. E. Banaszak, P. Czajkowski (red.), Wyd. Diffin, Warszawa 2010, s. 175. 17

wystąpienia transpłciowego przejścia u biologicznej kobiety, przyjmującej styl zachowania, ubioru, zajęć etc. przynależny kulturowo do mężczyzn. Jako przykłady możliwości występowania takiej kategorii wskazuje się: hwame (Ameryka Północna), sādhin (Indie), zaprzysiężone dziewice (Albania), fa atama (wyspy Samoa) oraz onabe (Japonia). Osoby należące do tych kategorii nie są postrzegane jako kurioza, tolerowane jedynie jeśli funkcjonują na niewidzialnym marginesie życia zbiorowego. Pełnią w nim bowiem określone funkcje społeczne, związane najczęściej z rozrywką, sprawowaniem kultu, udzielaniem błogosławieństw czy świadczeniem usług seksualnych 29. W europejskim kręgu kulturowym, który ze względu na przynależność do niego kultury polskiej ma szczególne znaczenie dla tych rozważań, podejście do rozumienia płci podlegało specyficznej ewolucji. Thomas Laqueur, po przeprowadzeniu przez siebie badań historycznych, doszedł do wniosku, że historię myślenia o płci można w europejskim kręgu kulturowym podzielić na dwa okresy. W pierwszym z nich, trwającym od starożytności do XVIII w. dominował model jednopłciowy. W modelu jednopłciowym ( ) różnica między tym co męskie, a tym co kobiece stanowi odmienność stopnia, a nie rodzaju kobietę i mężczyznę różni stopień metafizycznej doskonałości i ciepła na skali, której ideałem jest to, co męskie. Kobiecą anatomię uważano za wersję męskiej z powodu większej ilości ciepła mężczyźni mieli genitalia na zewnątrz, podczas gdy kobiety wewnątrz ( ) 30. Uważano, że narządy męskie i żeńskie miały tę samą budowę i funkcję. Płeć biologiczna definiowała płeć kulturową, jednak różnica między mężczyznami i kobietami nie miała charakteru ontologicznego. Jak już wówczas bowiem dostrzegano, te same narządy mogły pojawić się zarówno u kobiety jak i mężczyzny. Taki sposób rozumienia płciowości był na tyle pojemny, że znajdowało się w nim wystarczająco dużo miejsca, dla różnych przejawów transpłciowości. Kryzys tego sposobu myślenia, który pojawił się w Oświeceniu, doprowadził do powstania dwupłciowego modelu rozumienia płci, zakładającego ontologiczną różnicę 29 K. Arcimowicz, Płeć pierwsza, druga i trzecia. Alternatywne modele gender w kulturach poza europejskich. [w:] J. Bator i A. Wieczorkiewicz (red.), Ucieleśnienia II. Płeć między ciałem i tekstem, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2008. s. 69. Autor tekstu wskazuje jednak, że proces globalizacji, sprzyjający popularyzacji zachodniego sposobu postrzegania tożsamości płciowej, wpływa niekorzystnie na trwałość tych modeli. 30 J. Bator, Płci heretyckie, ciała niebywałe. W kierunku nowego paradygmatu. [w:] J. Bator, A. Wieczorkiewicz (red.), Ucieleśnienia II. Płeć między ciałem i tekstem, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2008, s. 37. 18

między tym, co kobiece a tym, co męskie. Model ten wykluczał możliwość wystąpienia jakiegokolwiek niedookreślenia płciowego. Dopuszczał jedynie bycie albo mężczyzną albo kobietą. Odmienności anatomiczne, będące podstawą tego podziału, stały się głównym uzasadnieniem dla różnicowania pozycji i ról, które mogły być odgrywane przez kobiety i mężczyzn w społeczeństwie i kulturze. Na ten sposób myślenia nakładały się również postawy wobec płciowości kształtowane przez chrześcijaństwo. Aktywność seksualna wraz z determinującą ją płcią jednostki, nie nastawiona na reprodukcję, traktowana była w sposób podejrzany. Ugruntowaniu takiego modelu towarzyszył także rozwój medycyny. Joanna Mizielińska wskazuje, że jedną z jego konsekwencji było sprowadzenie różnorodności form wykraczania poza binaryzm płci do jednej kategorii inwersji płci. Bogactwo transpłciowości, istniejące na antypodach ówczesnego życia społecznego, zostało uproszczone, skutkując wymazaniem bądź błędnym sklasyfikowaniem wielu form nonkonformizmu płci 31. Idee, które zaczęły pojawiać się w ciągu XX w., a w szczególności w jego drugiej połowie, doprowadziły do zakwestionowania kodów i wzorów kulturowych, determinujących poprzez pryzmat dualizmu płci życie jednostki już w momencie jej narodzin. Wydaje się, że początków nowego podejścia do tożsamości w kontekście płci należy doszukiwać się we freudowskiej psychoanalizie. Uwidoczniła ona istnienie nieciągłości w procesie tworzenia tożsamości mężczyzn oraz kobiet. Dostrzeżono, że mimo, iż natura ma do zaoferowania znacznie więcej niż dwie kategorie: kobietę i mężczyznę, to kulturze zależy jednak na tym aby sprowadzić myślenie o działaniach natury do binaryzmu płci. Stopniowo przestawano traktować kulturę jako naturę. Być mężczyzną i być kobietą, nie znaczy to być po prostu samcem i samicą ludzkiego gatunku ( ), «Natura» biologiczna, jakkolwiek silny byłby jej wpływ, przedstawia się jako przeszłość, ponieważ sfera biologiczna jest już tylko pewnym uwarunkowaniem sfery ludzkiej, oraz dlatego także, że człowieczeństwo nie jest jakimś kwiatem rozkwitającym powoli na szczycie łodygi świata zwierzęcego, ale jest całym światem, wyłaniającym się z zupełnie innego świata 32. Abel Jeanniere podkreślając znaczenie etapu rozwoju, na którym znalazły się społeczeństwa europejskiego kręgu 31 J. Mizielińska, W szczelinach płciowego dymorfizmu, czyli czy można żyć pomiędzy?, [w:] J. Bator, A. Wieczorkiewicz (red.), Ucieleśnienia II. Płeć między ciałem i tekstem, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2008, s. 268. 32 A. Jeanniere, Zróżnicowanie płciowe. Prawo a pożądanie, [w:] Natura Kultura Płeć, Wyd. Znak, Kraków 1969, s. 260. 19

kulturowego wskazał, że męskość i kobiecość będą odtąd tym, co zrobią z nich mężczyzna i kobieta 33. Margaret Mead oraz Robert Stoller należeli do jednych z pierwszych badaczy, którzy wskazali na istnienie rozróżnienia między tym co niesie z sobą ciało człowieka a znaczeniem jakie temu ciału nadaje kultura. W ostatnim czasie dużą popularnością cieszą się prace Judith Butler, która również stara się opisać przyczyny i konsekwencje istnienia tego rozdziału. Płeć ciała, jego fizyczność, jest wyznacznikiem, określeniem tego, czy jednostka jest kobietą, czy mężczyzną (płeć biologiczna), jednak dopiero to kultura tę płeć opisuje, wypełnia treścią (płeć kulturowa). W swojej książce "Uwikłani w płeć 34 Butler twierdzi, że płeć kulturowa (gender) to pewnego rodzaju spektakl, teatr, performance. Kobiecość i męskość są więc ciągłym stawaniem się, tworzeniem wizerunku, który poprzez nieustanne powtarzanie kreuje sam siebie - wzór idealny. Według Butler nie ma więc nic pierwotnego, natura jest również wynikiem dyskursu poprzez samo nazywanie za pomocą języka. Płeć biologiczna jest również kształtowana przez płeć kulturową, a kobiecość i męskość to nie naturalne byty, ale konstrukcje kulturowe. Proces odkrywania i podważania kulturowych mechanizmów tworzących prostą dychotomię męskość - kobiecość doprowadził do ponownego pojawienia się w dyskursie, z niespotykaną do tej pory siłą, kwestii transpłciowości. Zdaniem Joanny Bator od końca ubiegłego wieku jesteśmy świadkami narodzin nowego transpłciowego modelu płci i ciała. Ciało jest w nim o wiele bardziej elastyczne, nieograniczone przez biologiczną różnicę i dychotomię męskości i kobiecości. Interpretowane jest jako biała karta, na której zapisywany jest zewnętrzny porządek to on je zmienia i kształtuje w sposób nieco nieprzewidywalny, bo fakt, iż mężczyzna czuje się kobietą i jako kobieta chce żyć, jest tu jedną z uprawnionych możliwości 35. W literaturze pojawiają się dwie metafory, które w sposób obrazowy podsumowują aktualny stan badań nad tożsamością płciową. Pierwsza z nich, autorstwa Ann Fausto- Sterling, odnosząc się do postaci rosyjskiej zabawki babuszki, która wewnątrz siebie kryje coraz mniejsze laleczki - przedstawia wielowymiarowość tego co nazywamy płcią 36. Druga z 33 Ibidem, s. 266. 34 J. Butler, Uwikłani w płeć, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008. 35 J. Bator, Płci heretyckie, ciała niebywałe..., op. cit., s. 52. 20

nich, zaprezentowana przez Elizabeth Grosz, za pomocą wstęgi Mobiusa ukazuje wzajemne uwikłanie natury i kultury w budowaniu zmienności kategorii płciowości 37. Ponownemu pojawieniu się w dyskursie figury osoby transpłciowej towarzyszy jednak pytanie: czy komplikowanie relacji natury z kulturą nie rodzi trudności związanych z akceptacją transpłciowości i nie stwarza oporów przed zmianą sposobu myślenia na temat płci? Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie, przynajmniej w odniesieniu do sytuacji w Polsce, pomocne wydaje się przeanalizowanie języka w jakim formułowane są wypowiedzi na temat osób transpłciowych. IV. Transpłciowość w dyskursie Przez dyskurs należy rozumieć zespół zachowań językowych, których treść i forma warunkowane są koncepcjami osobliwymi dla danej epoki, danego typu komunikacji, działalności ale i również praktycznymi warunkami formułowania wypowiedzi kto mówi, w jakim celu, w jakiej sytuacji i do kogo 38. Poszczególne poglądy, motywy, wypowiedzi uczestniczą w tworzeniu sposobów myślenia na temat zjawisk społecznych. Przemilczanie czy pomijanie - w języku - pełni w dyskursie podobną funkcję. Nieobecność danego tematu lub problemu sprawia wrażenie jego nieistnienia. I choć jeszcze kilkadziesiąt lat temu sam Sąd Najwyższy nie dostrzegał różnicy między transseksualizmem a transwestytyzmem 39, to proces wchodzenia osób transpłciowych do dyskursu wydaje się być w chwili obecnej bardziej zaawansowany. W decydującej mierze na tę przemianę wpływa pojawianie się w sferze publicznej osób transpłciowych, których różne wypowiedzi czy zachowania zaczynają być dostrzegane i wywołują reakcję ze strony innych uczestników dyskursu. Z całą pewnością można do nich zaliczyć Annę Grodzką, działaczkę Fundacji Trans-fuzja (największej w Polsce organizacji działającej na rzecz osób transpłciowych), która została w 2011 roku pierwszą w Polsce i Europie transseksualną posłanką na Sejm RP. Za swoją działalność została wyróżniona w 2012 r. Okularami równości, nagrodą przyznawaną przez Fundację im. Izabeli Jarugi- 36 A. Fausto-Sterling, Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of Sexuality, New York 2000, s. 253-255. 37 E. Grosz, Volatile Bodies. Toward a Corporeal Feminism, Indiana University Press, Bloomington 1994 r., s. 12. 38 M. Lisowska-Magdziarsz, Analiza tekstu w dyskursie medialnym, Kraków 2006, s.16. 39 Wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy z 24 września 1964 r. (II Cr 515/64, PiP 1965, z. 10). 21

Nowackiej, za przeciwdziałanie dyskryminacji. Inną osobą publiczną, która wpływa na zwiększenie widoczności tej problematyki jest Michał Szpak. Swoją popularność zawdzięcza udziałowi w programach rozrywkowych, takich ja X-Factor czy Taniec z Gwiazdami. Przy tworzeniu swojego wizerunku scenicznego wykorzystuje on elementy garderoby oraz makijażu kulturowo przypisane dla kobiet. Mimo początkowego wzbudzania licznych kontrowersji, uzyskał popularność widzów, dzięki czemu doszedł do finału pierwszej edycji programu X-Factor, w którym ostatecznie zajął drugie miejsce. Kolejną osobą transpłciową, która stała się rozpoznawalna, również dzięki udziałowi w programach rozrywkowych, stała się Michalina Manios, uczestniczka drugiej edycji programu Top Model Zostań Modelką. Jej wypowiedzi na temat przebytego po ukończeniu osiemnastego roku życia postępowania w sprawie korekty płci, były najprawdopodobniej pierwszymi w historii polskich mediów wyznaniami osoby, która w tak młodym wieku zdecydowała się na poddanie tej procedurze. Do grona osób trans, które doprowadziły do zaistnienia tej tematyki w dyskursie należy również zaliczyć artystkę Rafalalę. Jest ona autorką filmu dokumentalnego I Bóg stworzył transwestytę (2007), a także prac wystawianych w ramach projektu Ars Homo Erotica w Muzeum Narodowym. Kolejną postacią, która odegrała istotną rolę w 'oswajaniu' społeczeństwa Polskiego z tematyką transpłciowości jest Ewa Hołuszko. Jej biografia działacza opozycyjnego, odznaczonego za swoją działalność Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, posłużyła następnie Jackowi Hugo Baderowi w napisaniu głośnego reportażu Podziemne życie Ewy H. 40, a także stanowiła inspirację do powstania przedstawienia teatralnego Ciała obce w reżyserii Kuby Kowalskiego. Na podstawie treści komentarzy, ocen i emocji wywoływanych przez obecność wskazanych powyżej osób w przestrzeni publicznej ocenić można właściwości dyskursu w odniesieniu do kwestii transpłciowości. Nawet pobieżna ich analiza wskazuje, że zjawisko to wywołuje niejednoznaczne odczucia. Mimo licznych głosów wsparcia i akceptacji, atmosfera wobec mniejszości płciowych nacechowana jest przeważnie negatywnymi emocjami. W wypowiedziach na temat osób trans powszechne jest stosowanie obelg i agresji słownej. Dotyczy to zarówno anonimowych wpisów jak i wypowiedzi osób publicznych 41. Wykorzystywane argumenty są sprzeczne z 40 Reportaż autorstwa Jacka Hugo-Badera dostępny pod adresem: http://wyborcza.pl/1,76842,6707971, Podziemne_zycie_Ewy_H_.html, (pobrane 30.04.2012 r., o godz. 12:41). 41 Wojciech Cejrowski w wywiadzie dla Newsweeka opublikowanym na Facebooku 13 marca 2012 r.: "Coraz więcej dzikusów dookoła. Kiedyś byli na marginesie, dziś siedzą w Sejmie - facet z torebką, facet z gumowym siurkiem - jako elita narodu. Fuj!". 22

aktualnym stanem wiedzy, wskazują na brak elementarnej znajomości problemu i nacechowane są dużym ładunkiem lęku. Wciąż nie dostrzega się różnicy między osobami transpłciowymi a osobami homoseksualnymi. Transpłciowość traktowana jest jak wynaturzenie, dewiacja. Wypowiedzi zamieszczane na forach internetowych, komentarze do nagrań filmowych np. na youtube.com czy zdjęć w popularnych portalach, jak np. wiocha.pl czy demotywatory.pl, w zdecydowanej większości wskazują na powszechne stosowanie transfobicznego (skierowanego przeciw osobom transpłciowym) języka nienawiści. Te cechy dyskursu nie ograniczają się jedynie do obszaru popkultury. Analiza dyskursu akademickiego, przeprowadzona przez Wiktora Dynarskiego 42, pozwala na wskazanie kilku niepokojących właściwości języka nauki, wykorzystywanego do opisu zjawiska transpłciowości. Dynarski wskazuje na: błędne rozumienie i uproszczenie relacji między traspłciowością a seksualnością człowieka; mylne rozumienie samej transpłciowości (nierozróżnianie transseksualizmu od transwestytyzmu); rozpowszechnianie fałszywych informacji na temat klasyfikacji kategorii zaburzenia tożsamości oraz działań medycznych prowadzących do korekty płci; a także korzystanie z języka nadmiernie stereotypizującego i stygmatyzującego płciowość i seksualność. Zarysowana powyżej, pobieżna charakterystyka dyskursu wydaje się uzasadniać stwierdzenie, że na poziomie językowym transpłciowość budzi wydźwięk negatywny. Jeśli przyjąć, za filozofią w ujęciu hermeneutycznym i argumentacyjno dyskursywnym, że zmiany społeczne, w tym pojawianie się nowych instytucji społecznych, są konsekwencją nie tylko wspólnych przedsięwzięć technicznych, ale także porozumiewania się gwarantującego wymianę informacji i doświadczeń społecznych 43, to konieczne wydaje się przyjrzenie społecznym konsekwencjom takiego ukształtowania dyskursu wobec osób transpłciowych. ks. Tadeusz Rydzyk o Annie Grodzkiej na antenie Radia Maryja w dniu 18 marca 2012 r.: "Jak jeden z posłów przez przejęzyczenie powiedział "proszę pana" do mężczyzny, który w wieku 56 lat powiedział, że jest kobietą i zaczął się robić kobietą, to go do komisji etyki! Ludzie, gdzie my jesteśmy! Bądźmy normalni. My nie potępiamy ludzi, grzesznika, tylko potępiamy grzech. Mówimy: normalne jest normalne, czarne jest czarne, biało-czerwone jest biało-czerwone, i niech to będzie. Niech będzie Polska rzeczywiście katolicka". 42 W. Dynarski, Tematyka transpłciowości w wybranych publikacjach...,op. cit., s. 65 i nast. 43 M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii prawa, Warszawa 2011, s. 94. 23

V. Społeczność osób transpłciowych i ich sytuacja społeczna Proces formowania się społeczności osób transpłciowych stał się możliwy dzięki rozwojowi internetu 44. Pozwolił on nawiązać kontakt między osobami, które pozostawały dotąd w izolacji społecznej. Stanowił medium, zapewniające możliwość nawiązania bliskich relacji i wymiany doświadczeń. Ponadto, gwarantował poufność i anonimowość, których brak stanowił często podstawowy powód rezygnacji przez osoby transpłciowe z podejmowania prób nawiązania kontaktu w tzw. 'świecie realnym'. Internet był również przestrzenią, w której bez żadnych ograniczeń można było rozpowszechniać informacje na temat transpłciwości, stając się tym samym dla wielu osób pierwszym w ich życiu źródłem obiektywnej wiedzy na temat sytuacji, w której się znaleźli. W 2001 r. powstał strona transseksualizm.pl, pierwszy polski portal poświęcony tematyce transpłciowości. Serwis stanowił wówczas jedno z niewielu miejsc, który umożliwiał wymianę informacji na temat tego zjawiska zgodnych ze stanem ówczesnej wiedzy. W 2004 r. zainicjowano działalność kolejnego serwisu - crossdressing.pl - który dzięki publikowanym artykułom i możliwości wymiany opinii poprzez forum stał się jednym z inkubatorów tworzenia społeczności osób trans w Polsce. W tym samym roku doszło do zorganizowania w jednym z warszawskich klubów Trans-party, pierwszego spotkania towarzyskiego osób transpłciowych. Spotkania te nabrały z czasem cyklicznego charakteru, a niektóre z nich przerodziły się w kilkudniowe zjazdy zwane Plenerowowymi trans party. Od 2005 r. Kampania Przeciw Homofobii zaczęła wydawać dwumiesięcznik Replika, stwarzając tym samym możliwość systematycznego publikowania na jej łamach artykułów o tematyce trans. W 2006 r. dalsza integracja środowiska oraz niesprzyjająca sytuacja polityczna doprowadziły do podjęcia pierwszych prób zinstytucjonalizowania działań społeczności. Konsekwencją tej aktywności było powstanie w 2007 r. Wrocławskiego Zgrupowania Transgenderystów Trans-fuzja, którego działalność objęła wkrótce regularne spotkania, warsztaty oraz happeningi. W tym samym czasie artystka Rafala, zaistniała jako pierwsza transpłciowa osoba, która dzięki swojej twórczości zwróciła na siebie uwagę mediów. W 2008 r. doszło do założenia Fundacji Trans-fuzja, na czele której stanęła wkrótce Anna Grodzka. W wielu polskich miastach zapoczątkowano systematyczne spotkania osób transpłciowych, które poza funkcjami towarzyskimi spełniały również role grup wsparcia. W chwili obecnej stan integracji tej społeczności pozwala na prowadzenie aktywnej działalności 44 Opracowanie tego zagadnienia stało się możliwe dzięki artykułowi "Ostatnie 10 lat z perspektywy trans" autorstwa użytkownika o nicku Voca Ilnicka. http://homiki.pl/modules.php?name=news&file=print&sid=4317 (pobrane 30.04.2012 r. o godz. 18:00) 24

w obszarach wykraczających poza inicjatywy o charakterze pomocowym. Organizowane są wieczory filmowe poświęcone tematyce trans, wybory miss trans, a także warsztaty i dyskusje. W sieci funkcjonuje kilka aktywnie działających portali poświęconych zjawisku transpłciowości. Z całą pewnością zachodzące procesy wzmacniane są dzięki aktywności Anny Grodzkiej. Od momentu wyboru na posłankę w 2012 r., wygłaszane przez nią postulaty środowiska zaczynają pojawiać się w najważniejszych ogólnopolskich mediach, stając się stopniowo przedmiotem debaty publicznej. Zgodnie z zapowiedziami w najbliższym czasie z jej inicjatywy ma zostać wniesiony do Sejmu projekt ustawy o prawnej korekcie płci. Formowanie się i charakterystyka społeczności osób trans w Polsce nie doczekały się jak na razie kompleksowych analiz badawczych. Prowadzone jeszcze w latach 90. XX w. badania dotyczące sytuacji społecznej osób LGBT skupiały się głównie na osobach homo- i biseksualnych. O ile analizy ilościowe, w których udział osób transpłciowych był marginalny 45, nie pozwoliły na wyodrębnienie, samodzielnego obszaru badań poświęconego wyłącznie ocenie ich sytuacji społecznej, o tyle stopniowo zaczyna pojawiać się coraz więcej prac badawczych na temat wybranych zagadnień związanych z transpłciowością 46. Jest to być może spowodowane również faktem, że zainteresowanie zjawiskiem transpłciowości i postrzeganie tego zjawiska jako obiektu badań społeczno-prawnych cały czas znajduje się w Polsce na etapie krystalizowania. Wyjątkiem w tym zakresie jest analiza orzecznictwa w postępowaniach o prawną korektę płci z lat 1991-2008, przeprowadzona przez Elżbietę 45 W badaniu pod kierownictwem Ireneusza Krzemińskiego "Raport z badań ankietowych. Sytuacja mniejszości seksualnych w Polsce w świetle badań empirycznych" 1% respondentów (4 osoby) określił siebie jako "transgender", I. Krzemiński (red.), Naznaczeni: mniejszości seksualne w Polsce: Raport 2008, Warszawa 2009 r.; w badaniu zrealizowanym przez KPH "Przemoc motywowana nienawiścią. Raport 2011" 1,2 % respondentów (5 osób) stanowiły osoby transpłciowe, M. Makuchowska (red.), Przemoc motywowana nienawiścią: Raport 2011 r., Warszawa 2011 r. 46 Przykładowo: Mariusz Drozdowski przeprowadził wywiady pogłębione z 5 osobami transpłciowymi na temat zjawiska transgresji płciowej, w kontekście roli zabiegów urodowych, M. Drozdowski, Żeńska strona druga strona. Raport z badania osób transgresyjnych płciowo o metrykalnej płci urodzeniowej męskiej, [w:] Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty Prawne i Społeczne, R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2009.; Robert Noremberg i Maciej Markowski przeprowadzili badanie polegające na analizie jakościowej wywiadów z 11 respondentami na temat stereotypu osoby transgresyjnej w środowisku pracodawców. R. Noremberg, M. Markowski, Raport badawczy "Wizerunek osób transgresyjnych w oczach usługodawców", [w:] Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty Prawne i Społeczne. R. Wieruszewski, M. Wyrzykowski (red.), Instytut Wydawniczy EuroPrawo, Warszawa 2009 r., organizacja studencka Queer UW przeprowadziła w 2011 r., badania zarówno ilościowe (ankieta internetowa w której udział wzięło 478 respondentów) jak i jakościowe (wywiady pogłębione z 10 osobami) na temat sytuacji osób LGBTQ na Uniwersytecie Warszawskim, Queer UW, Przemilczane, przemilczani. Raport z badań nad sytuacją osób LGBTQ studiujących na Uniwersytecie Warszawskim, ISNS UW, Warszawa 2011. 25