Rodzina jako system więzi społecznych i emocjonalnych. Rodzina jest interpersonalnym systemem stosunków wewnątrz grupowych lub systemem społecznym. Te stosunki tworzone są przez więzi społeczne i emocjonalne. Powstają one w wyniku oddziaływań wielu czynników m.in.: biologicznych, psychologicznych, społecznych, ekonomicznych. Rodzina stanowi fundament dla wytwarzania się społecznego charakteru i ideałów jednostki. Daje ona pierwsze i najbardziej całkowite przeżycie przynależności do grupy społecznej. Każda rodzina ma swoją indywidualną, niepowtarzalną wewnętrzną organizację i układ stosunków rodzinnych. To właśnie ona kształtuje osobowość swych członków w takim kierunku, aby każdy z nich mógł wypełniać funkcje zgodne z wymaganiami swej roli. W rodzinie dokonuje się ciągły, intensywny przepływ najróżnorodniejszych uczuć i prądów emocjonalnych, które określają właściwą jej, jedyną w swoim rodzaju atmosferę rodzinną. To właśnie atmosfera rzutuje w wysokim stopniu na rozwój osobowości dziecka i kształtowanie się jego społecznych reakcji na otaczający je świat. Według H. Pielki 1 rodzina jest bardzo ważna, ponieważ stanowi dla dziecka pierwsze środowisko rozwojowe i wychowawcze i wywiera najistotniejszy wpływ na prawidłowy rozwój dziecka i formowanie się jego osobowości. Od tego jak funkcjonuje najmniejsza komórka społeczna, jaką jest 1 H. Pielka., Wypełnianie funkcji socjalizacyjno-wychowawczej przez rodzinę dziecka przedszkolnego, [w:] Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, (red.) H. Pielka, CPBP, Koszalin 1990, str.29. 1
rodzina, zależy funkcjonowanie społeczeństwa. W rodzinie dziecko podlega wszechstronnemu procesowi oddziaływania socjalizacyjno-wychowawczego. Poprzez zaspokajanie potrzeb fizycznych i psychicznych w sposób najbardziej pełny kształtuje uczucia, postawy i ma zasadniczy wpływ na zachowanie się dziecka, na jego stosunek do innych osób, do świata wartości, norm i wzorców postępowania. Rodzice uczą dziecko mowy ojczystej, słów i słownictwa dzięki którym możliwe jest poznanie, identyfikowanie przedmiotów świata zewnętrznego, pobudzają intelektualnie i dostarczają podstawowego zasobu wiedzy umożliwiającej spostrzeganie i interpretowanie zachowań ludzkich i zjawisk społecznych, uczą rozróżniać dobro i zło. Rodzina oprócz funkcji wychowawczej pełni też funkcję kontrolnąsprawdza czy jej zalecenia są kontrolowane. W zależności od tego jaki system wychowawczy panuje w rodzinie kontrola ta jest mniejsza lub większa, a w zależności od stopnia akceptacji rodziców przez dzieci, podporządkowują się one tej kontroli ze względu na to iż uznają zasady rodzinne, albo ze strachu przed karą. W dzieciństwie następuje okres szczególnie intensywnego rozwoju: umysłowego, społecznego i fizycznego, a także kształtowania się osobowości. Według B. S.Blooma 2 połowa potencjału intelektualnego jednostki rozwija się w ciągu pierwszych pięciu lat życia dziecka. Skuteczność oddziaływania rodziny wynika z emocjonalnych powiązań. Intymność przeżyć, bliskość i bezpośredniość kontaktów oraz wielostronność oddziaływań sprawiają, iż więzi rodzinne są najtrwalsze. Wszelkie doznania i przeżycia z okresu dzieciństwa wpływają w zasadniczy sposób na poczucie własnej przydatności społecznej w wieku dorosłym. 2 H. Pielka., Wypełnianie funkcji socjalizacyjno-wychowawczej przez rodzinę dziecka przedszkolnego, [w:] Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, (red.) H. Pielka, CPBP, Koszalin 1990, str.30. 2
Według J. A. Pielkowej 3 środowisko rodzinne modeluje podstawowe pojęcia etyczne, społeczne, kulturowe, wyrabia potrzebę więzi uczuciowej, a miłość rodzicielska stanowi dla dziecka niczym nie zastąpioną wartość. Według M. Ziemskiej 4 w rodzinie istnieją różne systemy wzajemnych powiązań i oddziaływań, które są wytwarzane przez poszczególnych jej członków. Ich jakość i intensywność wyznacza wiele czynników. Do podstawowych należą: 1. czynniki społeczno ekonomiczne: warunki bytowe rodziny, źródła utrzymania, więź między rodziną a środowiskiem, pochodzenie społeczne, 2. czynniki kulturalne: wykształcenie rodziny, wzorzec kulturalny, potrzeby kulturalne, 3. czynniki pedagogiczne: warunki opieki nad dzieckiem, normy i wartości przekazywane dziecku, zakazy i wymagania, kary i nagrody, 4. czynniki psychologiczno społeczne: struktura rodziny, stosunki wewnątrz rodzinne, osobowość członków rodziny. Ogromne znaczenie mają więzi uczuciowe między rodzicami a dzieckiem, gdyż rodzice są tymi osobami, z którymi dziecko identyfikuje się szczególnie silnie. Jest to spowodowane ich rolą w życiu dziecka. Są to osoby najbliższe w 3 J. A. Pielkowa, Rodzina dziecka w młodszym wieku szkolnym jako środowisko wychowawcze, [w:] Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, (red.) H. Pielka, CPBP, Koszalin 1990, str.49. 4 M. Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1980, str.127-131. 3
sensie fizycznym jak i psychicznym. Dziecko styka się z nimi codziennie, zaspokajają oni jego potrzeby i mają kontrolę nad ważnymi dla dziecka celami. Utożsamianie się z rodzicami to nabywanie pierwszych doświadczeń społecznych. Identyfikacja wpływa m.in. na przyswojenie w przyszłości roli matki lub ojca. Jeśli wzory są pozytywne ze społecznego punktu widzenia, to przyczyniają się do uspołecznienia jednostki. Czynnikami wpływającymi na przebieg i wynik procesu identyfikacji dziecka z rodzicami są: harmonijne współżycie rodziców, związek uczuciowy z rodzicami, Pozytywny skutek przynosi identyfikowanie się z rodzicami, którzy są zdecydowani w działaniu, energiczni, odpowiedzialni i samodzielni 5. W rodzinie dokonuje się jeden z bardzo ważnych społecznie procesów, tj. proces socjalizacji, 6 dzięki któremu małe dziecko staje się człowiekiem dorosłym, osobą przygotowaną do życia w społeczeństwie. Socjalizacja to całokształt wpływów, jakim dziecko podlega, wpływów oddziałujących przez osoby, z którymi przebywa, sytuacji w jakich uczestniczy, zdarzeń, które zachodzą w jego obecności. Socjalizacja obejmuje więc rozwój osobowości, kształtowanie i stawanie się człowiekiem określonej społeczności, czyli przygotowanie i adaptację do pełnienia określonych ról społecznych. W procesie socjalizacji dziecka rodzina pełni pierwszą i podstawową rolę, gdyż ze względu na swoją biologiczną i psychiczną niedojrzałość jest ono całkowicie zdane na opiekujących się nim dorosłych. Rodzice podobnie jak i starsze rodzeństwo, są dla dziecka co najmniej do okresu dorastania głównymi 5 M. Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1980, str.153-154. 6 Tamże s.227-231 4
osobami znaczącymi w jego socjalizacji. Jest ono zazwyczaj pozytywnie z nimi związane emocjonalnie, pragnie ich miłości i aprobaty, są oni dla niego wzorami osobowymi i autorytetami. Bowiem we wczesnych latach rozwoju dziecko nie patrzy jeszcze krytycznie na rodziców czy innych dorosłych. Od swych rodziców dziecko uczy się myśleć, mówić, kontrolować i opanować swoje reakcje, a także wywierać wpływ na innych ludzi. Dzięki wzorom osobowym uczy się ono, jak należy wyrażać swoją sympatię i antypatię, kiedy zaś powstrzymywać swoje reakcje. Rodzina zatem poprzez zamierzone oddziaływania opiekuńcze i wychowawcze, a także przez niezamierzony wpływ wynikający ze wzajemnych stosunków uczuciowych i zespołu interakcji między członkami oraz przez wzory osobowe rodziców, przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. Dzięki tym oddziaływaniom przygotowuje je do samodzielnego życia w społeczeństwie, które podejmie ono w przyszłości jako człowiek dorosły. Równocześnie rodzina przekazuje dziecku wartości, normy, wzory zachowań i obyczaje kulturowe społeczeństwa, do którego przynależy. Przekazuje więc znajomość społeczeństwa, którego dziecko staje się członkiem. Dziecko przyswajając sobie umiejętność reagowania na zakazy i nakazy rodziców, rozwija w sobie powściągliwość i zdobywa początki kierowania swoim zachowaniem. Ucząc się postępować wg norm społecznych, zaczyna je już od wieku przedszkolnego przyswajać i tworzyć własne zdanie dla swojego postępowania. Zaczyna powoli tworzyć własny świat wartości. 7 7 E.Jackowska, Środowisko rodzinne, a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym, WSiP, Warszawa 1980, s.28-29 5
W tym wielostronnym rozwoju dorośli mogą pomóc dziecku swym przykładem oraz umiejętnym z nim postępowaniem. nauczycielka.gr.ii mgr Małgorzata Lewińska 6