PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W KONINIE WYDZIAŁ SPOŁECZNO TECHNICZNY Podyplomowe Studia Pedagogiczne Kompetencje pedagogiczne nauczyciela Kowalski Zenon Edukacja filmowa w klasach ponadgimnazjalnych na przykładzie w. Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem... 2010
Spis treści: Wstęp I. Film w epoce kultury audiowizualnej 1. Film jako misterium sztuki 2. Film jako przemysł i towar 3. Kryzys kina i rozwój nowych mediów II. Język ruchomych obrazów. Odbiór dzieła filmowego przez młodzież 1. Powielanie czy tworzenie? 2. Kontakt młodzieży z dziełem filmowym 3. Czy edukacja filmowa jest potrzebna? III. Młodzież jako uczestnik kultury filmowej 1. Aktywność kulturalna młodzieży 2. Upodobania filmowe młodzieży 3. Między filmem a literaturą, czyli ucieczka od słowa pisanego Zakończenie Bibliografia Załączniki Ankieta dla uczniów 2
OŚWIADCZENIE Ja niżej podpisany.., słuchacz podyplomowych studiów pedagogicznych - Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego w Kaliszu - oświadczam, że przekładaną pracę dyplomową pt.: napisałem samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy, poza niezbędnymi konsultacjami, nie korzystałem z pomocy innych osób, a w szczególności nie zlecałem tej rozprawy lub jej części innym osobom, ani nie odpisywałem tej rozprawy lub jej części od innych osób. Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że gdyby powyższe oświadczenie okazało się nieprawdziwe, decyzja o wydaniu mi dyplomu zostanie cofnięta... Kalisz, dnia. 3
Wstęp Niniejsza praca przedstawia edukację filmową wśród młodzieży ponadgimnazjalnej Zespołu Szkół im. Mikołaja Kopernika w Koninie. Nie ogranicza się ona bynajmniej tylko do pokazania zainteresowań filmowych młodzieży czy też na samym udowodnieniu, że edukacja filmowa jest rzeczą wielce potrzebną i chwalebną. W pracy ukazana została bowiem przede wszystkim kwestia funkcjonowania filmu we współczesnym świecie. Zarówno jako sztuki pisanej przez duże S, jak i jako całkowicie bezwartościowego towaru. W obecnym świecie, który lansuje modę na kicz i tandetę, coraz trudniej jest znaleźć wartość autentyczną, niepowtarzalną. Po prostu piękną. Wydaje się, że zewsząd otacza nas jakaś mdła papka, wielokrotnie przeżuta, wypluta i stworzona wprost pod publiczkę. Jakże istnieje wiele filmu o niczym i dla nikogo! Bez stylu, bez pomysłu, bez postaci. Kino ambitne zdaje się zawsze będzie już przegrywać z wielkimi hitami zza Oceanu, które zapewniają tylko ruch w interesie i wysoką oglądalność. To nie jest zupełnie tak, że widzowie chcą wyłącznie oglądać rybki, pingwiny, pandy. Świadczą o tym chociażby tłumy kinomanów przybywające co roku na różnego rodzaju spotkania filmowe, na przykład na festiwal Era Nowe Horyzonty. Inteligentna rozmowa z widzem jest więc jak najbardziej możliwa. To nie jest też tak, że należy oglądać kino jedynie wysoko artystyczne. Kicz też bywa przecież niezwykle użyteczny. Daje możliwość dojścia do prawdziwych i subtelniejszych wrażeń. W rozdziale pierwszym przedstawiony został film funkcjonujący we współczesnym świecie audiowizualnym. Film, który w XX w. był niewątpliwie sztuką wiodącą (misterium), i który w XXI w. w dalszym ciągu będzie zachwycał, wzruszał, straszył, rozśmieszał. Rozdział drugi to pokazanie, że niestety nie każdy film zasługuje na uwagę i bezwarunkowe uwielbienie ze strony widza. Istnieją bowiem filmy zdecydowanie wyśmienite i są także filmy zasadniczo złe. Jak odróżnić jedne od drugich? Ja poruszać się w świecie filmu tak, aby wyciągnąć z niego jak najwięcej dla siebie samego i swojej sfery duchowej? O tym traktuje właśnie edukacja filmowa, która tak naprawdę nigdy nie może być zakończona. Uczestnictwo w kulturze filmowej i upodobania filmowe młodzieży zostały opisane w rozdziale trzecim. Niezwykle pomocna okazała się tu ankieta przeprowadzona w klasie I i III Liceum Ogólnokształcącego i Technikum. Pozwoliła ona na dokładniejsze 4
przyjrzenie się zamiłowaniem filmowym uczniów. Które bez wątpienia istnieją i nie są na szczęście związane jedynie z brakiem chęci czytania lektur szkolnych. 5
I. Film w epoce kultury audiowizualnej 1. Film jako misterium sztuki W momencie swoich narodzin film był traktowany jako nowinka techniczna, ożywiony komiks. Szybko się jednak okazało, że może to być także sztuka pisana przez duże S. Sztuka, którą można postawić na równi z jakąkolwiek ze sztuk o długowiecznych tradycjach: malarstwem, rzeźbą, teatrem, muzyką, literaturą. Ta młodziutka muza szybko zniosła bowiem dystans dzielący ją od pozostałych sztuk, cieszących się wielkim szacunkiem. Stała się ich prawdziwym partnerem. Sztuką trudną i złożoną. Wymagającą pewnego wysiłku i czujności. Trzeba naprawdę dużej wiedzy, by móc zrozumieć sztukę filmową, a przede wszystkim dotrzymać jej kroku. ( ) film stanowi ( ) prawdziwą i ostateczną syntezę wszystkich środków wypowiadania się, jaka pojawiła się od czasów osiągnięcia szczytowego rozwoju w kulturze greckiej syntezę, którą Diderot upatrywał daremno w operze, Wagner w dramacie muzycznym ( ) 1. Choć film pojmowany jest obecnie często jako rozrywka, to nie w sposób mu odmówić znacznie poważniejszej roli, jaką pełni zwierciadła i świadka naszych czasów 2. Informatora o świecie, nauczyciela obyczajów, wzorca zachowań i uczuć. Bywa też nierzadko gorzką satyrą i krytyką współczesnego nam świata. To swoiste lustro odbija przeszłość i teraźniejszość, zapowiada przyszłość 3. To również lustro zaczarowane. Świat rzeczywisty i świat wyobraźni miesza się tu ze sobą i pozostaje w nierozerwalnym związku. Ale nigdy też, choćby niewiadomo jak tego widz pragnął obraz ten nie stanie się s a m ą rzeczywistością. Między światem na ekranie a światem pozaekranowym zawsze będzie istnieć nieprzekraczalna granica 4. Film ułatwia zrozumienie wewnętrznego teatru umysłu: snów, wyobraźni, wspomnień: tego małego kina, które mamy w sobie 5. Jego zasadnicza siła tkwi właśnie w tym, że każdy może go odczytać na swój własny sposób i dostrzec w nim własne 1 Eisenstein S., Prawdziwa synteza wszystkich sztuk (1949) [w:] Wybór pism, część I, Centralne Archiwum Filmowe, Warszawa 1957 [w:] Depta H., Kultura filmowa wychowanie filmowe, WSiP, Warszawa 1979, s. 50. Zob. także: Morawski S., Wierzewski W., Kultura filmowa. Metodyka pracy w społecznym ruchu filmowym, Warszawa 1972, s. 18. 2 Taką sztuką w XIX w. była literatura. Jej zadania w XX w. przejął film i to on stał się zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu -parafrazując słowa Stendhala. Zob. Depta H., Kultura filmowa wychowanie filmowe, WSiP, Warszawa 1979, s. 8 3 Jackiewicz A., Narodziny dzieła filmowego, T:1 Fenomenologia kina, Wyd. Literackie, Kraków 1981, s. 84. 4 Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów, Wyd. Ars Nova, Poznań 1999, s. 22. 5 Jackiewicz A., Narodziny dzieła filmowego, T:1 Fenomenologia kina, s. 88. 6
wartości, które szuka. Dobry film może uwolnić od lęku i beznadziejności. Przywrócić wiarę we własne możliwości. Sprawić, że świat nabierze trochę sensu, a my sami dystansu 6. Film jest sztuką najbardziej totalną i pochłaniającą odbiorcę całkowicie - ujawnia odczucia najintymniejsze i najgłębsze, jakie tylko można sobie wyobrazić 7. Między innymi na tym polega magia ekranu, że nagle, jako widz, jesteś w jakimś napięciu. Znajdujesz się w świecie, który film pokazuje. On jest tak koherentny, całościowy, zebrany do kupy, że po prostu się do niego przenosisz 8. Począwszy od czasów braci Lumière aż po dziś dzień niezwykle sugestywnie oddziaływuje na swoich widzów. Dostarcza niezapomnianych wrażeń -wzrusza, straszy, rozbawia, oburza. Po prostu fascynuje. Film stał się sztuką wiodącą XX w. przede wszystkim ze względu na sposób przedstawiania treści - ukazywaniu rzeczywistości w ruchu, w trwaniu jej w czasie. Początkowo film nazywany był zresztą ruchomą fotografią, czyli odbiciem prawdziwego życia. Najwięcej uwagi twórców pochłaniała wówczas zwykła fascynacja technicznymi możliwościami filmu - odtworzenie zastanej rzeczywistości ( Przyjazd pociągu na stację w la Ciotat ). Filmy żyły wyłącznie tym, co było pokazane w kadrze. Ograniczenie to przezwyciężył D. W. Grffith operując czasoprzestrzenią wyobrażoną i tym samym znosząc tradycyjny podział sztuk na sztuki czasu i sztuki przestrzeni. Przestrzeń i czas są bowiem jednym z podstawowych aspektów budowy dzieła filmowego. Już nie tylko świat poruszał się przed kamerą, ale i wprawiona w ruch kamera zmieniała swój punkt widzenia 9. Również publiczność, domagając się z czasem coraz silniejszych wrażeń, sprawiła, że film zaczął kształtować i kreować rzeczywistość w sposób artystyczny. Oto widowisko jarmarczne przekształciło się w Sztukę. 6 Zob. Jakubowski W., Edukacja w świecie kultury popularnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 136. 7 Kael P., Co dzień w kinie, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978, s. 22. 8 Kieślowski K., O sobie, Opracowanie D. Stok, Wyd. Znak, Kraków 1998, s. 33. 9 Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów, s. 69, 71, 98. Por. Doroba R., Bliżej filmu, WSiP, Warszawa 1980, s. 24. 7
2. Film jako przemysł i towar W zdominowanym przez obraz współczesnym świecie film jest najpopularniejszą ze sztuk. Powszechność i szerokość jego oddziaływania ma wręcz niebagatelne znaczenie. Wizyta w teatrze czy filharmonii wymaga na przykład przygotowania zarówno wewnętrznego, jak zewnętrznego. O ile więc do teatru czy filharmonii trzeba się wybrać, o tyle do kina się po prostu idzie. To właśnie owy brak odświętności sprawia, że film zdaje się być dostępny dla każdego 10. Można sobie zatem wyobrazić współczesnego człowieka, który nie był nigdy w teatrze, w filharmonii czy w muzeum. Nie do pomyślenia jest jednak, aby znalazł się ktoś, kto nie obejrzał żadnego filmu. Nawet ci, którzy interesują się repertuarem teatralnym, muzyką poważną, malarstwem muszą przyznać, że o wiele częściej stykają się z filmem, niż z tak zwaną kulturą wysoką 11. Niegdyś dostęp do dóbr kultury był zarezerwowany jedynie dla mniejszości stojących na najwyższych szczeblach hierarchii społecznej. Obecnie istnieje szereg możliwości, głównie związanych z rozwojem technologii, które mogą wprost przybliżyć tę kulturę. Bardzo często dla przeciętnego człowieka stwarza ona jedyną szansę kontaktu ze spuścizną kulturową. Jak wszystko to, co nosi znamiona powszechności i popularności, tak i film może być łatwy, prosty w odbiorze, a więc nie wymagający żadnego wysiłku intelektualnego. W miejsce artyzmu i oryginalności wchodzi wówczas przemysł. Film staje się więc bezwartościowym towarem, sferą rywalizacji rynkowych, rozrywką ukierunkowaną wyłącznie na zysk, konsumpcję i przyjemność. Produktem tworzonym z myślą o wielkiej widowni bez specjalnych wymagań. Uwidacznia się wówczas kontrast pomiędzy kulturą wysoką (dzieło sztuki) a kulturą niską (kicz). Filmy wysoko artystyczne są dobrze przemyślane, zawierają z reguły głębszą refleksję o życiu i otaczającym nas świecie. Stwarzają nowy język rzeczywistości. Autentyzm, dążenie do prawdy, zdolność do konstruowania nowych światów wznosi je ponad kicz. Są piękne. Jest to jednak piękno pięknych postaci i pięknych zjawisk, a nie zaś Piękno samo w sobie. Piękno mimo momentu najwyższości i konieczności-zawsze odsyła do jakiegoś więcej, do wzoru czy idei 12. Film, który jest Sztuką to film, który zmusza widza do zadumy. Wzrusza bogatą scenografią, wartościowym scenariuszem, wyśmienitą reżyserią i grą aktorską, zaskakuje formą. Sprawia, że po obejrzeniu nie można przestać o nim myśleć, że chce się o nim 10 Zob. Depta H., Film i wychowanie, WSiP, Warszawa 1975, s. 14. 11 Doroba R., Bliżej filmu, s. 9. 12 Iskra-Paczkowska A., Kicz jako sztuka zła, Pokaz. Pismo Krytyki Artystycznej, nr 37, 2004 (edycja internetowa) www.free.art.pl 8
mówić. Prowokuje i budzi niepokój. Reżyser Władysław Pasikowski w jednym z wywiadów powiedział: Mam nawet taki barometr dobrego filmu: jeśli wychodzę z kina i natychmiast chcę do niego wrócić obejrzeć raz jeszcze ten sam film, to jest to arcydzieło. Kiedy chcę obejrzeć film ponownie za jakiś czas( ), to jest to dobry film. Gdy go nie chcę oglądać nigdy więcej, jest filmem nieudanym 13. W opozycji do nich stoją filmy o treści wulgarnej, prymitywnej i pozbawionej jakiejkolwiek głębszego sensu. Pełne erotyzmu, przemocy i okrucieństwa. Kształtują one postawę mieć, czyli nastawienie na gromadzenie dóbr materialnych oraz przyczyniają się do wzrostu agresywności. Bowiem pod wpływem częstego oglądania obrazów przemocy widzowie nabierają przekonania o jej normalności. Reagują na nią obojętnością i są nieczuli na sytuacje przemocy i krzywdy w realnym życiu. Nie mają także poczucia winy przy własnych zachowaniach agresywnych, bądź po prostu je naśladują 14. Operując stereotypami kicz sprawia, że sztuka przestaje być prawdziwa a świat staje się nieautentyczny i odrealniony. Kicz porusza się w obrębie wartości zastanych, odwołuje się do gustów i upodobań już ukształtowanych. Naśladuje zewnętrzny schemat sztuki. Przedstawia wartość niską i skończoną, dążącą do powszechności. Niszczy podstawę wszelkiej sztuki i skupia się na sensacji. Kultura kiczu nie jest w stanie przechować tradycji, ponieważ odwołuje się do tego, co martwe 15. Aby mógł istnieć kicz potrzebny jest jednak człowiek, który ten kicz lubi. Większość ludzi woli rzeczy łatwe od trudnych. To oglądalność sprawia, że powstają tego typu produkcje, a kultura wysoka staje się wówczas coraz bardziej zmarginalizowana, ezoteryczna i dostępna dla nielicznych. Kultura wysoka (elitarna) bywa też często niezrozumiała i skomplikowana. Treść kultury wysokiej wymaga bowiem od odbiorcy szczególnych kwalifikacji, pewnym zasobie doświadczeń wewnętrznych, określonej wrażliwości i uczuciowości 16. Współczesny świat lansuje modę na kicz i tandetę, które przyjmowane są przez młodzież jako przejaw prawdziwej sztuki. Uznaje je ona wręcz za szczyt gustu i gwarant sukcesu. Podróbka staje się dla nich wartością, wzorem i ideałem. Trudno jest też bronić się też przed taką rzeczywistością. Oznaczałoby to, że trzeba gardzić rzeczami, które sprawiają przyjemność. Wstydzić się wręcz tej przyjemności. Kultura wysoka bywa też wprost odrzucana nie tylko przez uczniów, ale i przez nauczycieli. Nauczyciele uciekają 13 Subbotko D., Pasikowski: Jestem dowodem istnienia cenzury w Polsce, Gazeta Wyborcza, 11 listopada 2008, www.gazeta.pl 14 Braun-Gałkowska M., Dziecko w świecie mediów, Edukacja i Dialog, czerwiec 2003, www.eid.edu.pl 15 Iskra-Paczkowska A., Kicz jako sztuka zła 16 Barska A., Kształtowanie kultury estetycznej, Edukacja i Dialog, grudzień 1997, www.eid.edu.pl 9
w kulturę przyjemności, która stanowi dla nich oddech od szarzyzny życia i monotonii szkoły. Uczniowie postrzegają kulturę wysoką jako po prostu nudną i nieciekawą 17. Bycie trendy i cool nie oznacza oglądanie dzieł Ingmara Bergmana czy Krzysztofa Kieślowskiego. Wyznacznikiem pozycji ucznia w grupie rówieśników nie będą filmy noir, czy kino moralnego niepokoju. Młody człowiek nie pragnie kontaktu z kulturą wysoką, ponieważ jest ona dla niego tak naprawdę zjawiskiem niechcianym, niepoważnym 18. Czasem nawet budzącym śmiech i zażenowanie. Żadna inna sztuka nie starzeje się chyba tak szybko jak właśnie film. Nawet wybitne dzieło filmowe po pewnym czasie nie wywołuje już u odbiorców takich samych emocji jak niegdyś. Nie w sposób ustalić też wspólnej uniwersalnej zasady wartości filmu tak, jak ma to miejsce w innych dziedzinach sztuki. Na przykład obrazy Rembrandta, mogą nam się oczywiście nie podobać, ale nie zmienia to faktu, że są one bardzo wysoko cenione i mają ogromną wartość. Film natomiast potrafi być jednocześnie i żaden i, zarazem szalenie ważny 19. Film jest bowiem mocno uzależniony od czasu, w którym powstaje. Od konkretnej chwili danej rzeczywistości 20. Impresywny zaś odbiór filmu powoduje, że ulega on szybkiemu stosunkowo zapomnieniu. Jednakże istnieją filmy, które są przedmiotem kultu i czci. Filmy, do których zawsze się wraca i które są, dzięki swojemu kunsztowi i artyzmowi, ponadczasowe. Zawsze oglądam filmy po kilka razy. Te, które lubię, nie nudzą mnie nigdy. Mogę oglądać je każdego roku i nigdy nie czuję się zmęczony 21 - tak oto o filmach wypowiada się sam Wody Allen. I jest w tym coś czarodziejskiego. Bo choć nie zawsze pamięta się szczegóły filmu, często pozostaje w pamięci atmosfera, coś nieuchwytnego, co porusza wyobraźnię. To nie wątpliwie ich wielkość sprawia, że nie można przejść tak obojętnie. 17 Czajkowska D., Kultura a popkultura, Edukacja i Dialog, grudzień 2005, www.eid.edu.pl 18 Ibidem 19 Kałużyński Z., Diabelskie zwierciadło, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986, s. 6. 20 Jackiewicz A., Narodziny dzieła filmowego, s. 24. 21 Woody A., Woody według Allena, Wyd. Znak, Kraków 1998, s. 18. 10
3. Kryzys kina i rozwój nowych mediów Kultura medialna ma obecnie ogromny wpływ na wszystkie dziedziny życia społecznego. Media niewątpliwie mocno zadomowiły się w naszym życiu a młody człowiek w coraz młodszym wieku poddawany jest multimedialnemu oddziaływaniu. Media i środki techniczne zastępują wręcz drugiego człowieka jako partnera w dialogu i komunikowaniu się w ogóle 22. Galaktyka Gutenberga zdaje się załamywać, gdy tymczasem kultura obrazu już stworzyła swój własny język i narzędzia, tak całkowicie odrębne od tych tradycyjnych. Pojawiła się nowa ikonosfera i nowa audiosfera 23. Pod wpływem najnowszych technologii informacyjnych zmienia się bowiem edukacja estetyczna, rozumiana jako wychowanie dla sztuki i poprzez sztukę, służąca rozwijaniu wrażliwości i szeroko rozumianej kultury. Zmienia się cały system edukacji kulturalnej i proces jej realizacji. Dzięki technologiom informacyjnym poszerzeniu uległy możliwości percepcji i aktywnego odbioru różnorodnych dzieł sztuki. Nastąpiła światowa wymiana wartości i poglądów 24. Wpływ mediów na odbiorcę może mieć efekty pozytywne (poszerzenie horyzontów myślowych) jak i negatywne (przemoc, wyobcowanie). Wszystko to zależy od samego odbiorcy, który powinien korzystać z mediów w taki sposób, aby czerpać z nich korzyści i jednocześnie chronić się przed ich szkodliwym wpływem. Nie ma takiej możliwości, aby cofnąć zegar do czasu niewinności, w którym to dzieci uczyły się i kształtowały wyobraźnię poprzez lekturę bajek. Informatyzacja to proces, którego nie da się w żaden sposób, ani zatrzymać, ani zahamować. Można jedynie nauczyć się żyć w świecie mediów, który jest współcześnie także i naszym światem. W sztuce i kulturze XX w. technika odegrała zasadniczą rolę w sposobie funkcjonowania kultury tradycyjnej. Przełom XX i XXI w. to swoisty okres rewolucji elektronicznej i powstania nowej kategorii człowieka: homo informaticus. Rozwój nowych mediów, a co za tym idzie audiowizualizacja i komputeryzacja, zmieniły bowiem nawyki odbiorcze i samo zachowanie człowieka 25. Zmienił się kontekst funkcjonowania filmu 22 Strumyka-Białko L., Pecherzewska Kaczmarek Karczmarek., Media a wychowanie, Edukacja i Dialog, wrzesień 1997, www.eid.edu.pl 23 Wobalis M., Od ery industrialnej do ery informacji? Przegląd terminologii, Edukacja i Dialog, listopad 2007, www.eid.edu.pl Zob. także: Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów, s.86. 24 Bednarek J., Multimedia w kształceniu, Wyd. PWN, Warszawa 2006, s. 303. 25 Konieczna E., Miejsce i rola filmu w edukacji medialnej dzieci i młodzieży [w:] Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży, pod red. B. Idzikowski, E. Narkiewicz Niedbalec, Zielona Góra 2000, s. 418. 11
w jego kinowej postaci, a wiec techniki projekcji i dystrybucji. Romantyzm kina i marzenie o spotkaniu ludzi, którzy odczuwają to samo i tak samo, dzięki projekcji na wielkim białym ekranie, wydają się odchodzić już w przeszłość. Seans filmowy przestał być niejako ciągiem obrazów, nabożnym spektaklem. Przestał być objawieniem i religijnym przeżyciem. Zapomniano już, że przecież swoista magia odbioru filmu może zdarzyć się nigdzie indziej, jak tylko w sali kinowej, twarzą w twarz z wielkim ekranem, twarzą w twarz z aktorem. Bowiem miejsce aktora i dzieła filmowego znajduje się na dużym ekranie. W wielkim kinie wszystkie elementy pracują na efekt całości. To telewizja przyzwyczaiła nas do spłaszczonego odbioru, gdzie wszelkie plastyczne niuanse ulegają rozmyciu 26. Kiedy w kinie gaśnie światło widz wchodzi w świat, który jest mu bliższy 27. W dobie kina niemego podczas projekcji publiczność reagowała niezwykle spontanicznie i głośno. Widownia tętniła życiem dając upust swoim emocjom, np. wybuchając salwami śmiechu czy wznosząc okrzyki zachwytu. Wprowadzenie natomiast dźwięku do filmu zmieniło zachowanie widowni uciszyło ją. Odbiór stał się wówczas milczący 28. Dzięki rozwojowi Internetu i dvd można przerwać film w każdym dowolnym momencie, powtórzyć scenę, podejrzeć pracę reżysera 29. Ale to kino zbliża i inspiruje. Ponieważ film jest wynalazkiem technicznym, jego przyszłość w dużej mierze zależy od postępu technicznego. Ta dominacja techniki w procesie rozwojowym filmu jest jego cechą wyróżniającą. Takiego zjawiska w zasadzie nie ma w żadnej innej sztuce. Zdobycz techniczna rzutuje więc na cały obszar sztuki filmowej. Stanowi wyzwanie. Otwiera coraz to nowe, niedostępne i nieosiągalne wcześniej możliwości. Tak było z wprowadzeniem do filmu dźwięku i taśmy kolorowej. Pojawienie się filmu mówionego uznano wręcz za zwiastun upadku kina w ogóle. Film nie powiedział więc jeszcze ostatniego słowa. Ma on przed sobą wiele możliwości rozwoju, których nie da się tak naprawdę przewidzieć. Gdy rodziło się kino, przepowiadano śmierć teatru. Gdy pojawiła się telewizja oczekiwano, że zniszczy ona doszczętnie kino. Kino ze swoją przebogatą historią stanowi dla dalszego rozwoju zjawiska audiowizualności niezwykle cenny punkt odniesienia. To wspaniała tradycja, której znaczenie dla dalszego rozwoju nowych mediów trudno przecenić 30. 26 Zob. Sobolewski T., Arcydzieła wracają na cyfrze, Gazeta Wyborcza, 19 września 2009, www.wyborcza.pl 27 Janowska K., Do dziś nie dorosłem. Rozmowa z Romanem Gutkiem o życiu w kinie, Polityka, 13 lipca 2009, www.polityka.pl 28 Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów, s. 74, 100. 29 Zob. Jackiewicz A., Narodziny dzieła filmowego, s. 24. 30 Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów, s. 89. 12
Kadr z filmu Wyjście robotników z fabryki (pierwszego na świecie filmu) z 28 grudnia 1895 r. w reż. A.M.L. Lumière i L.J. Lumière Źródło: www.filmweb.pl Plakat z filmu Śpiewak jazzbandu (pierwszego filmu dźwiękowego) z 6 października 1927 r. w reż. A Croslanda Źródło: www.filmweb.pl 13
II. Język ruchomych obrazów. Odbiór dzieła filmowego przez młodzież 1. Powielanie czy tworzenie? W zasadzie każde dzieło sztuki zawsze podlegało reprodukcji i naśladownictwu. Uczniowie wykonywali kopie i tym samym ćwiczyli się w rzemiośle. Mistrzowie zaś chcieli po prostu rozpowszechnić swoje dzieło. Wreszcie inni czynili to ze zwykłej chęci zysku. To, co jednak charakteryzuje dzieło sztuki, a czego jednocześnie brakuje reprodukcji, to autentyczność. To tu i teraz oryginału, czyli własna i jedyna egzystencja w określonym miejscu i czasie 31. Niepowtarzalne ujęcie tematu i nowatorska realizacja czyni film arcydziełem. Na tej samej zasadzie wszelkie dalsze ciągi i remake i będą zawsze podejrzane o kicz, czyli będą uproszczoną kalką, zaledwie bladym naśladownictwem. I tak na przykład część trzecia Supermana będzie gorsza od tej pierwszej. Oczywiście może się zdarzyć interesujące nowe odczytanie starego tematu. Zawsze jednak to będzie tylko odczytanie, a nie tworzenie 32. Film jest tworem żyjącym na pograniczu wielu sztuk. Kryje więc w sobie szereg możliwości powiązania ich w jedną całość. Jeżeli jest prawdziwym dziełem sztuki, to nie będzie to wyłącznie zlepek różnych elementów przykrych dla oka, ale spójna kompozycja artystyczna. Jednolite, mimo całej różnorodności i bogactwa, dzieło sztuki może powstać jedynie dzięki pracy zespołowej i wysiłkowi wielu artystów. Tworzenie filmu można więc porównać do budowy pięknej katedry gotyckiej, gdzie miejsce architekta zajmuje reżyser, a rzeźbiarzy i witrażystów - aktorzy, scenarzyści, operatorzy 33. Powielanie poprzednich kreacji opatrzonych chwytami przenoszonymi wprost z seriali telewizyjnych. Powierzchowność, trywialność, gra pod publiczkę 34. W końcu ubóstwo warsztatowe, niezdarność, pretensjonalność - wszystko to czyni film zdecydowanie złym. Określenie to jest potrzebne, gdyż istnieje wiele takich filmów. Filmów o niczym. Gniotów, hybrydów i obszarów pustki myślowej wymieszanej z nudą i ugorem 35. W złotych czasach Wajdy, Munka, Hasa, Kieślowskiego, Kawalerowicza, 31 Benjamin W., Dzieło sztuki w epoce możliwość jego technicznej reprodukcji [w:] Studia z teorii filmu pod red. A. Jackiewicza, T: IV Estetyka i film, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1972, s. 152 n. 32 Płażewski J., Ułatwione szczęście w opakowaniu instant. O kiczu filmowym, Kino, sierpień 1984, www.kino.pl 33 Panofsky E., Styl i medium w filmie [w:] Studia z teorii filmu pod red. A. Jackiewicza, T: IV Estetyka i film, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1972, s. 144. 34 Zob. Kyzioł A., Mam grać? Polityka, 07 listopada 2008, www.polityka.pl 35 Subbotko D., Pasikowski: Jestem dowodem istnienia cenzury w Polsce 14
Zanussiego kinematografia miała duszę i przeciwstawiała się społecznym komunałom 36. To było czyste i piękne kino. Poezja kina. Inteligentna rozmowa z widzem była więc jak najbardziej możliwa. Dziś o to trudno. ( ) kręcimy filmy środka-ani dla publiczności, ani na festiwale, nasze, dobre, bo polskie i tanie 37. Film nieudany lub nieudane arcydzieło, to z kolei dzieło ambitne i nowatorskie (także genialne), ale z różnych powodów rozczarowujące. Kicz natomiast nie jest wypadkiem przy pracy, lecz rezultatem świadomego zamierzenia twórcy. Filmowiec może starać się zrobić film tak, aby w pełni twórczo wyrazić siebie, albo tak, aby przypodobać się publiczności i przyciągnąć jak największą rzeszę widzów. O ile sztuce komercyjnej bowiem zawsze grozi niebezpieczeństwo, że skończy jak prostytutka, o tyle sztuce niekomercyjnej zawsze zagraża koniec starej panny 38. W związku z tym twórca może świadomie umieścić w swoim filmie element, który będzie czynił jego dzieło bardziej dostępne. Odtwórca zaś, starając się przypodobać, może przemycić (świadomie lub całkiem nieświadomie!) do swojego filmu rozwiązania zupełnie nieoczekiwane, nowe. W jednej ze scen bardzo dobrego filmu Gladiator w reż. Ridleya Scotta, tytułowy bohater tuż przed śmiercią widzi złote łany dojrzałego zboża w łagodnym krajobrazie przetykanym cyprysami. Infantylność i nagięcie do powszechnie akceptowanych szablonów ułatwia bowiem odbiór i tym samym zdaje się uszczęśliwia miliony widzów na całym świecie 39. Wszystkie sukcesy kasowe i wielkie produkcje opierają się na znanych i sprawdzonych wątkach. Bezpieczne schematy stosuje zresztą wielu cenionych reżyserów: Jerzy Hoffman, Steven Spielberg, Claude Lelouch, George Lucas. Jednakże powtarzanie tematów wcale nie oznacza, że można to robić całkiem bezkarnie i bez jakichkolwiek ograniczeń. Takie repety filmowe mogą okazać się dla współczesnego kina po prostu martwe, przebrzmiałe, nieaktualne. Mechaniczne kopiowanie fabuł, bez modernizacji i modyfikacji, prowadzi do anachronizmu filmu. Powstają wówczas niby filmy bez stylu, bez pomysłu, bez postaci, bez wyobraźni. Imitacje, które tylko filmy przypominają. Natomiast twórcy arcydzieł filmowych nigdy nie będą się bać niesprawdzonych, nieokrzepłych jeszcze stylistyk i tematów. Być może ich 36 Sobolewski T., Gdynia-narodziła się nam nowa szkoła polska, Gazeta Wyborcza, 21 września 2009, www.gazeta.pl 37 Subbotko D., Pasikowski: Jestem dowodem istnienia cenzury w Polsce, Gazeta Wyborcza, 11 listopada 2008, www.gazeta.pl 38 Panofsky E., Styl i medium w filmie, s. 145. 39 Zob. Pęczak M., Obciach uwznioślony. Meandry popkultury, Polityka, 16 lutego 2009, www.polityka.pl Por. Kałużyński Z., Sam przeciwko imperium, Polityka, 06 kwietnia 2002, www.polityka.pl 15
koncepcje autorskie będą wątpliwe a strategie dyskusyjne, ale to ich dzieła będą inicjować proces przemian i nadawać ton światowemu kinu 40. W dzisiejszym kinie granice między prawdziwą sztuką a komercją coraz bardziej się zacierają. Tracą sens. To nie jest tak, że film komercyjny musi być głupi. Jest tylko dla mnie trochę dziwne, że to, co ogląda masowa publiczność, jest zazwyczaj utrzymane w konwencji baśni, przenosi widza w jakiś świat wyobrażony, odrywa od rzeczywistości. Czyżby rzeczywistość na całym świecie była aż tak odpychająca? 41. Kino uległo rozwarstwieniu na masowe, festiwalowe i niszowe. Filmy Q. Tarantino, D. Lyncha, braci Coen to wielka sztuka ale i produkt skierowany do szerokiej publiczności. Wielcy reżyserzy tworzą po prostu bardzo dobre ale i interesujące filmy, na które ludzie chcą pójść do kina. Trafiają w potrzeby i tęsknoty zarówno widzów, jak i krytyków na całym świecie. Zygmunt Kałużyński przestrzegał przecież przed wysoce artystycznym kinem dla nikogo 42. 40 Jasielski S., Kino zamknięte na świat, Kino, grudzień 2006, www.kino.pl 41 Pietrasik Z., Kino to widzowie. Andrzej Wajda o twórczości i życiu, Polityka, 04 marca 2006, www.polityka.pl 42 Pietrasik Z., Najkrótsza historia filmu polskiego, Polityka, 20 grudnia 2008, www.polityka.pl 16
2. Kontakt młodzieży z dziełem filmowym W walce między popkulturą a kinem ambitnym zawsze przegrywa kino ambitne. Co ciekawsze artystycznie filmy polskie czy zagraniczne miewają kłopoty z dotarciem na ekrany multipleksów. Telewizja nie chce, bądź nie może emitować klasyki kina, nie mówiąc już o awangardzie. Prestiżowe nagrody i dobre recenzje nie są już tym wystarczającym bodźcem, który ma przyciągnąć masową publiczność. Ta sama przykrość spotyka rodzime produkcje z ambicjami. Wiele arcydzieł, które wygrywały międzynarodowe konkursy nie miało szansy zaprezentować się szerokiej publiczności. Obecnie zdecydowanie dominuje oferta komercyjnego kina amerykańskiego. Tylko na festiwalach filmowych (Lato Filmów w Kazimierzu, Warszawski Tydzień Filmowy, Era Nowe Horyzonty, Camerimage) pokazywane są filmy trudne, kontrowersyjne, niszowe. Bo każdy festiwal ma swoją publiczność, przeważnie jednak koneserską. Mam satysfakcję mówi w jednym z wywiadów dystrybutor filmowy Roman Gutek (Gutek Film) - że na trudnych filmach mamy pełne sale, że filmy prowokują ostre dyskusje. Dzięki nam wiele nazwisk niszowych twórców ( ) weszło do obiegu w Polsce. Oczywiście, mógłbym sprowadzać filmy łatwiejsze, komercyjne i mieć więcej widzów, ale to mnie nie bawi 43. Multipleksy (Helios, Cinema City) preferują repertuar, w którym głównymi bohaterami są przeważnie czarodzieje, Hobbici, piraci, pingwiny, rybki, pandy i inne zwierzątka. Najcenniejszym dobrem stał się lekki, poszukiwany przez młodzież przebój zza Oceanu, zapewniający ciągły ruch w interesie. Film jest traktowany tu jak sezonowy towar, który powinien być lekkostrawny i przeznaczony do natychmiastowej konsumpcji 44. Wysoka oglądalność jest przede wszystkim efektem sprawnego marketingu, czyli zaangażowania multipleksów w promocję 45. Filmy ambitne, nie mając takiego wsparcia, nie są pokazywane, gdyż praktycznie nie ma chętnych do ich oglądania. Niby są w repertuarze, a zarazem jakby ich nie było. Seans w najmniej dogodnej godzinie i po kilku dniach zmiana repertuaru, bo trzeba zrobić miejsce hitom. Multipleksy idą na łatwiznę i nie szanują bardziej ambitnego widza. Wystarczy porównać, jak się promuje byle jaki popularny sequel, a jak film trudny, wymagający specjalnego traktowania 46. I to 43 Janowska K., Do dziś nie dorosłem. Rozmowa z Romanem Gutkiem o życiu w kinie 44 Wróblewski J., Kina w czasach popkultury, Polityka, 20 września 2008, www.polityka.pl Por. Wróblewski J., Użytek jednorazowy, Polityka, 24 marca 2007, www.polityka.pl 45 Wróblewski J., Złotopolska dziesiątka, Polityka, 26 października 2009, www.polityka.pl 46 Pietrasik Z., Muza chce spać! Polityka, 11 kwietnia 2009, www.polityka.pl 17
jest nasz problem- mówi Andrzej Wajda. Powinniśmy się w końcu dorobić jakiejś sieci kin, w której takie ambitne kino byłoby prezentowane. Niestety, dystrybucja, która działa bez wsparcia takiego, jakie ma w innych krajach europejskich, nie będzie tych filmów przyjmować 47. Zainteresowani wiedzą, że wystarczy przeczekać kilka miesięcy, a staną się one dostępne na DVD lub pojawią się w sieci internetowej. Także kanały tematyczne (TV Kultura, Kino Polska) i kodowane stacje telewizyjne (HBO, Canal Plus) mają bogatą ofertę dla pasjonatów i kinomanów. Ponadto systematycznie maleje liczba widzów spragnionych obcowania z wyrafinowaną sztuką filmową 48. Kino ma swych wiernych zwolenników i wielbicieli. Magia kina oddziaływuje z powodzeniem już od ponad stu lat i cieszy fakt, że chodzenie do multipleksów weszło w nawyk i stało się sposobem spędzania wolnego czasu. Tradycyjne stare kina mają wiele problemów, ale niestety w wielu przypadkach są sobie same winne. Relikty socjalizmu - niereformowalne, źle wyposażone, nieznające się na marketingu i możliwościach dofinansowania 49. Kino, telewizja i multimedia mogą ze sobą rywalizować, ale to nie znaczy, że nie mogą pokojowo współistnieć, a nawet się wzajemnie wspierać 50. Wielkość kina polega przecież m.in. na tym, że maleńkiej wielkości obraz (wymiar kadru 24x18 mm) rzutowany jest na wielki ekran, przed którym siedzą setki, a nawet tysiące ludzi. Historia zatoczyła więc pewien krąg: od nabożnych spektakli w małych kameralnych kinach po wielkoekranowe multipleksy, czyli gigantyczne świątynie konsumpcji. Film cieszy się niesłabnącą popularnością wśród ludzi niemal w każdym wieku. Tak naprawdę nie ważne jest czy oglądamy film siedząc w sali kinowej, w fotelu przed telewizorem czy przed ekranem komputera. Film jest bowiem silnie zakorzeniony w tradycji kultury, a poprzez różnorodne formy odbioru nie przestaje być wciąż atrakcyjnym dla rzeszy kinomanów. 47 Pietrasik Z., Kino to widzowie. Andrzej Wajda o twórczości i życiu 48 Wróblewski J., Kina w czasach popkultury 49 Wróblewski, J., Krótki film o zarabianiu, Polityka, 11 grudnia 2004, www.polityka.pl 50 Wojnicka J., Katafiasz O., Słownik wiedzy o filmie. Od braci Lumière do Pedro Almodóvara, Wstęp Alicja Helman, Wyd. Wyd. Szkolne PWN, Warszawa Belsko-Biała 2009, s. 9. 18
3. Czy edukacja filmowa jest potrzebna? Publiczność filmowa to przede wszystkim dzieci i młodzież. Ze wszystkich nowoczesnych środków masowego przekazu to film najbardziej oddziaływuje na młodego widza. Stanowi pierwszy kontakt dziecka ze sztuką. Sztuką najbliższą i najciekawszą, dostarczającą rozrywki i wielu emocji. Pobudza wyobraźnię i wpływa na rozwój intelektualny. Czasami też bywa traktowany jako forma przygotowania do życia. Ucieczka od rzeczywistości. Dziecko bezkrytycznie przyjmuje bowiem propagowany styl życia, zachowania, stosunek do otaczającej rzeczywistości, ludzi i zjawisk społecznych. Bohater filmu staje się wzorem i modelem do naśladowania. O sile filmu świadczy fakt, że wszelkie programy o walorach poznawczych (geograficzne, przyrodnicze) i estetycznych będą przegrywały nawet z byle jakim filmem 51. Dzieło filmowe, jako zjawisko niejednorodne (malarstwo, rzeźba, literatura, muzyka), wymaga od odbiorcy specyficznych umiejętności recepcyjnych, czyli umiejętności odczytania języka filmowego. Każde dzieło sztuki wyraża się jakimś językiem artystycznym i ma swoją indywidualną wymowę dającą się zrozumieć. Jednak możliwość zrozumienia zależy także od złożoności danego utworu oraz od tego, czy odbiorca jest na tyle wrażliwy na sztukę, by umieć ją przeżyć. Wymowa dzieła jest zatem w różnym stopniu zrozumiała i przystępna 52. Na przykład filmy Stevena Spielberga są bardziej dostępne dla przeciętnego widza niż filmy Ingmara Bergmana. Pomiędzy twórcą a odbiorcą mogą zachodzić i zachodzą nieporozumienia. Dotyczy to przeważnie dzieł nowatorskich, które niosą treści zupełnie nowe, a więc dotychczas nikomu nieznane. Ale nie tylko: publiczność uboga w wiedzę filmową będzie odczytywać film dotykając zaledwie jego powierzchni. Subtelniejsze opisy i głębsze rozważania psychologiczne będą przez nią całkowicie pominięte. Zostaną uznane na przykład za nudne, choć takie w gruncie rzeczy nie są. W przekazie filmowym ważne jest nie tylko to, co zostało naocznie przedstawione. Niezwykle ważną rolę odgrywa również to, czego bezpośrednio widz nie widzi i nie słyszy 53. Przesłanie filmu może być opacznie zrozumiane także przez samych krytyków filmowych 54. I tak na przykład w filmie Lotna Andrzeja Wajdy intencją twórców było 51 Sikorski W., Funkcje wychowawcze telewizji, Edukacja i Dialog, kwiecień 1999, www.eid.edu.pl Zob. Sokołowski M., Upodobania filmowe najmłodszych, Edukacja i Dialog, czerwiec 1995, www.eid.edu.pl 52 Barska A., Kształtowanie kultury estetycznej 53 Hendrykowski M., Język ruchomych obrazów,s. 38. 54 Zob. Pietrasik Z., Rysa na ekranie, Polityka, 19 listopada 2008, www.polityka.pl 19
godne zamknięcie jednego z rozdziałów narodowej tradycji. Tymczasem krytyka przyjęła Lotną jako dzieło rozrachunkowe. Polemikę z postawą ułańską i tradycją romantyczną w ogóle, której krwawym podsumowaniem okazał się wrzesień 1939 r. Malarska wyobraźnia Andrzeja Wajdy i jego skłonność do operowania symbolami (surrealizm spod znaku Luisa Buñuela) zostały odczytane bowiem zbyt dosłownie. Reżyserowi zarzucono fałszowanie historii. Zwłaszcza w scenie szarży kawalerskiej na czołgi i ukazaniu ułana uderzającego szablą w lufę czołgu 55. Nie zmienia to jednak faktu, że to jedna z najpiękniejszych scen w polskim kinie 56. W odbiór utworu filmowego zaangażowane są zmysły słuchu i wzroku, a także uczucia i wyobraźnia. Aby więc w pełni zrozumieć informacje zawarte w filmie czyli to, co nadawca chciał przekazać widzowi, konieczne jest nauczenie się języka filmowego. Nie wymaga się przecież od pisarzy pisania historyjek obrazkowych dla półanalfabetów 57. Edukacja w tej materii nie może być w zasadzie nigdy zakończona. Z filmem bowiem wiąże się zjawisko starzenia się środków wyrazu, ekspresji. Ulegają one upowszechnieniu, wychodzą z użycia i przestają już z dawną siłą oddziaływać na widza. Stare filmy mogą więc nastręczać różnych trudności i wywoływać protest przeciwko prymityzmowi. Bardzo często zapomina się, że to, co tak zachwyca współcześnie, miało swój prawdziwy początek w tych właśnie starociach. I choć w zestawieniu ze swym nowym wcieleniem oryginał wydaje się wręcz ubogi, to właśnie jemu (a nie naśladowcy!) należy przypisać przełomowe i rewolucyjne dla kina znaczenie 58. By szczerze zachwycać się arcydziełami kinematografii polskiej czy światowej filmu trzeba się po prostu nauczyć. Świat kultury filmowej jest niewątpliwie złożony i bynajmniej wcale nie jest łatwy. ( ) sztuka jest dziś zbyt trudna i złożona, by można pozostawić młodzież zdezorientowaną i osamotnioną, bez podania wskazań i kryteriów sądzenia 59. Szczególnie dzisiaj, kiedy widz bombardowany jest zewsząd marnymi dziełami, tworzonymi przez ludzi źle wykształconych, niedouczonych. Bardzo trudno jest współcześnie znaleźć taką formę, która by coś wnosiła do sfery przeżyć duchowych. Przede wszystkim jest to trudne dla nastolatka, niezwykle podatnego na wszelkie wpływy i sugestie. 55 Kołodyński A., Zarębski K.J., Słownik adaptacji filmowych, Wyd. Park Sp. zo.o., Bielsko-Biała 2005, s. 122-123. Zob. Jasielski S., Kino zamknięte na świat 56 Pietrasik Z., Najkrótsza historia filmu polskiego, Polityka, 20 grudnia 2008, www.polityka.pl 57 Płażewski J., Język filmu, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1961, s.36. 58 Ibidem, s. 28. 59 Jakubowski W., Edukacja w świecie kultury popularnej, s. 53. 20
W procesie edukacji filmowej najważniejsze będzie zatem przekonać młodzież, że wartościowe dzieło to takie, które wnosi potrzebną wiedzę, kształci umysł, poszerza horyzonty myślowe 60. Ważne jest również ukształtowanie samej postawy, która zmieni biernego konsumenta w aktywnego konesera sztuki otwartego i wrażliwego, z wyobraźnią oraz zdolnością do samoedukacji i autonomii myślowej. Także inspirowanie i zachęcanie uczniów do poznania i kontaktu z autentycznym pięknem i wielką sztuką. Bo tylko świadomy odbiorca, mający rozeznanie w hierarchii wartości, może prawidłowo ocenić i zrozumieć różne formy sztuki propagowane przez media. Ustosunkować się do oferty filmowej, nie na zasadzie mody, czy działań marketingowych, ale rzeczywistej jakości i walorów prawdziwie artystycznych 61. Nie ma nic złego w oglądaniu złych i nieudanych produkcji filmowych. Ten, kto kocha kino, akceptuje w nim wszystko. Nie ma bowiem filmu, choćby najbardziej podłego, w którym nie byłoby minuty wartej zobaczenia" 62. Kicz bywa także użyteczny: stanowi dla niewyrobionego widza pomost do doznań subtelniejszych i prawdziwych przeżyć artystycznych. Wystarczy film oglądać, by się nim cieszyć, by dotrzeć do najbardziej podstawowego poziomu przekazu. Ale tylko umiejętność prawidłowego odczytania ruchomych obrazów może dać intelektualną satysfakcję w trakcie oglądania filmu. Tylko dzięki znajomości rzeczy będzie można naprawdę zachwycić się Siódmą pieczęcią Bergmana i pobłażliwie pokręcić nosem na komedyjkę Nigdy nie mów nigdy. Film prowokuje do tego, by nie tylko widzieć, ale także wiedzieć. 60 Zob. Łozińska S., Edukacja przez teatr, Edukacja i Dialog, czerwiec 1994, www.eid.edu.pl 61 Zob. Jemielnik J., Muzyka pop w edukacji, Edukacja i Dialog, styczeń 2001, www.eid.edu.pl 62 Kałużyński Z., Niech żyje szmira! Polityka, 06 kwietnia 2002, www.polityka.pl 21
III. Młodzież jako uczestnik kultury filmowej 1. Aktywność kulturalna młodzieży Zainteresowania i zamiłowania odgrywają szczególną rolę w rozwoju każdego człowieka. Stanowią jego zaplecze kulturowe. Ukierunkowują go na rozwój w stronę dobra, piękna, prawdy, duchowości. Sztuka to nie tylko rozrywka i umilanie sobie czasu, ale sposób na zaspokojenie potrzeb natury moralnej. To ona decyduje o rozwoju bogactwa zmysłów w dzieciństwie i eliminuje niszczące zapędy w wieku późniejszym. Twórczość artystyczna poszerza horyzonty myślowe, nadaje nowe oblicza rzeczywistości 63. Potrzeba kultury nie powstaje sama z siebie, ale jest wynikiem intensywnego i systematycznego kształcenia. Wymaga stałego trudu poznawania i uczenia się jej. Miejsce, jakie zajmuje kultura w życiu ucznia, zależy od wzorców z jakimi się zetknął w swoim gronie rodzinnym, w szkole, wśród rówieśników. Dzisiejsza edukacja odbywa się w dużej mierze właśnie poza szkołą, która przestała pełnić wiodącą funkcję w poznawaniu świata i zdobywaniu wiedzy. To, co jest ważne dla ucznia, jest edukowane na przykład za pośrednictwem rozmaitych kursów. Oznacza to, że szkoła nie jest w stanie nauczyć języków obcych, prowadzenia samochodu, pływania, posługiwania się komputerem, uczenia się medytacji, dyskusji, myślenia itp. Polska szkoła bowiem panicznie boi się rzeczywistości. Widać to nie tylko po tym, czego i jak się uczy, ale i po tym, co się pomija. System szkolny wciąż pompuje przestarzałą wiedzę przez wiecznie niedouczonych nauczycieli 64. Wobec sytuacji, gdy szkoła oferuje coraz mniej form aktywności kulturalnej, telewizja stała się głównym nadawcą treści kulturalnych (bierna aktywność kulturalna). Młodzi ludzie skazani są więc nierzadko na ubóstwo kulturalne 65. Trzeba bowiem odnotować, że niemal wszystkie pozycje wysoko kulturalne emitowane są w okolicach godziny 23 i później. Mają więc niską oglądalność, co jest jednocześnie argumentem, aby nie pokazywać ich w dobrym czasie antenowym (prime time) 66. I tak przeglądając program telewizyjny, można szybko dojść do wniosku, że gdyby nie seriale, to stacje telewizyjne nie miałyby czym wypełnić swojej ramówki. Nie chodzi o to, by telewizja ( ) 63 Lachowicz O., Poznajemy siebie w kulturze, Edukacja i Dialog, grudzień 2005, www.eid.edu.pl 64 Porczak A., Sztuka interaktywna w edukacji, Edukacja i Dialog, maj 1999, www.eid.edu.pl Zob. także Krause J., Nauka o technice czy technika nauczania? Edukacja i Dialog, styczeń 2009, www.eid.edu.pl 65 Zielińska M., Młodzież poza kulturą dominującą [w:] Edukacja kulturalna dzieci i młodzieży, s. 146 i n. 66 Pietrasik Z., Muza chce spać!..., 22
wyłącznie produkowała i propagowała trudne formy wyższe wartości. Kluczem jest jakość 67. Telewizja jako totalne medium masowe zaczyna tracić pomału na znaczeniu. Na uwagę zasługuje niebywała popularność wizyt w centrach handlowych. Odwiedza się je nie tylko w celu robienia zakupów, ale też w poszukiwaniu rozrywki można tu pójść na przykład do kina, niekiedy odbywają się tu koncerty muzyczne, hapenningi i inne imprezy kulturalne. Jeśli galeria, to handlowa, jeśli salon to telefonii komórkowej. Jeśli festiwal to pierogów, a dni to truskawki 68. W polu zainteresowania młodzieży dominuje obraz i dźwięk. Hierarchia wartości wydaje się też generalnie prosta pieniądze i orientacja na posiadanie. Być cool to znaczy nie angażować się w nic, czyli żyć na luzie, być dla siebie najważniejszym, tworzyć swoje własne prawa. Człowiek cool szuka w życiu jedynie przyjemności a otoczenie dostrzega o tyle, o ile może mu ono tej przyjemności dostarczyć. Wyznawanie zasady mieć jest objawem kryzysu kultury i prowadzi do zaniku uczuć wyższych, wrażliwości moralnej i estetycznej 69. Nauczycielom nie podoba się język uczniów. Wartości, w które wierzą, uznawają za płytkie. Potępiają przyziemne dążenia młodzieży, gdyż uważają, że nastolatek powinien śnić tylko o wzniosłych ideałach. Sposób rozumienia świata przez uczniów jest w ogóle niezrozumiały dla nauczyciela. W istocie swoim podejściem przyczyniają się do pogłębiania przepaści między sobą a uczniem 70. Na muzyce uczyliśmy się o kompozytorach, epoka po epoce - opowiada uczeń. Na ogół zresztą na sucho, więc takiego Liszta czy Wagnera nigdy tam nie słyszałem. Kiedyś zaproponowaliśmy, że przyniesiemy jakąś płytę hiphopową i opowiemy, jak się robi taką muzykę. To pan powiedział, że żadnych prymitywów i wulgaryzmów nie będzie słuchał 71. Rozwijanie aktywnego potencjału tkwiącego w psychice ucznia jest możliwe poprzez wnikliwe poznanie prawdziwych zainteresowań i potrzeb młodzieży. Na przykład owa niska kultura, do której nauczyciele odnoszą się tak z niechęcią, dyktuje młodzieży trendy mody, sposób bycia. Aktywność służy uczniowi wtedy, gdy podejmuje ją z własnych motywów i potrzeb. Spontanicznie i naturalnie. Sam wytwarza nowe wartości, odkrywa i nadaje sens swojemu odkryciu. Nie oznacza to bynajmniej uatrakcyjnianiu 67 Kublik A., Media i aksamitna rewolucja. Rozmowa z Agnieszką Holland, Gazeta Wyborcza, 10 grudnia 2009, s. 16. 68 Kozioł A., Zabawa w kulturę, Polityka, 12 stycznia 2008, www.polityka.pl 69 Nowak M., Kryzys współczesnej kultury a orientacje życiowe młodzieży, Publikacje edukacyjne, nr 4378, www. publikacje.edu.pl 70 Mikołajczyk B., Bezradni czy nieporadni? Edukacja i Dialog, październik 2005, www.eid.edu.pl 71 Więcej w: Czubaj M., Szkoła w oślej ławce, Polityka, 15 maja 2004, www.polityka.pl 23
pobytu ucznia w szkole, tylko potrzebę działania ucznia zgodnie z jego własnymi przeżyciami, dążeniami, doświadczeniami 72. Udział w zajęciach ogólno-kulturalnych powinien w rzeczywisty sposób służyć rozwojowi, a nie powodować uczucia znużenia i zniechęcenia. Działania powinny być więc twórcze, dążące do wyrażania siebie. Kreatywność, niezależność, umiejętność współpracy, wyobraźnia stymulują postęp i rozwój. Wychowanie poprzez sztukę będzie więc odpowiedzią na postawy społeczeństwa konsumpcyjnego 73. Aby uczeń stał się więc aktywnym uczestnikiem imprez kulturalnych i miłośnikiem Sztuki, trzeba go najpierw nauczyć korzystania z niej. Nauczyć patrzenia na jej wytwory. Chodzi tu o podjęcie takich działań, które pobudzą samodzielną ekspresję ucznia. Wymownym tego wyrazem jest działalność artystyczna rozwijana na przykład podczas zajęć plastycznych. Swoboda twórcza znajduje tutaj swój pełny wyraz. 72 Sowińska, H., Edukacja przez aktywne uczestnictwo, Edukacja i Dialog, grudzień 1994, www.eid.edu.pl 73 Lachowicz O., Poznajemy siebie w kulturze Stańczyk K., W rozkroku. Edukacja kulturalna wobec wyzwań współczesnego świata, Edukacja i Dialog, 10 września 2009, www.eid.edu.pl/publikacje 24
2. Upodobania filmowe młodzieży Uczestnictwo młodzieży w odbiorze twórczości filmowej oraz możliwość wychowawczego oddziaływania filmu sprawiają, że konieczne jest dokładniejsze przyjrzenie się temu, czym młodzież się interesuje. Poznanie upodobań filmowych to poznanie osobowości ucznia. To, jakim on jest naprawdę i jak patrzy na świat. Wielu nauczycieli ignoruje prawdziwe zainteresowanie młodzieży. Nie wspiera ich fascynacji. A przecież dzięki temu nauczyciele mogą poszerzyć i swoje kompetencje. W końcu nie od dziś przecież wiadomo, że człowiek uczy się przez całe życie. Uczeń może podzielić się więc swoją pasją, a nauczyciel swoim doświadczeniem. Taki świat może z powodzeniem funkcjonować. Wystarczy nie kłaść nacisku na przymus i autorytaryzm, za to wybrać wymianę zasobów i współpracę 74. Przyglądając się dokładniej zainteresowaniom ucznia może się nagle okazać, że tak naprawdę to dojrzały emocjonalnie, mądry i krytyczny nastolatek. Potrafiący odróżnić piękno od brzydoty. Niekonsumujący wcale wszystkiego jak leci, ale umiejący wybrać z kultury masowej odpowiedni dla siebie przekaz 75. Dzisiejsza młodzież zdaje się być tak naprawdę bardzo zagubiona i niezwykle samotna. Dowodem tego jest chociażby sukces czytelniczy i filmowy przygód Harry ego Pottera autorstwa Joanne K. Rowling. Historia Czarodzieja z Hogwarthu to nic innego jak tęsknota za najprostszymi, ale i najważniejszymi elementami życia: przynależnością, akceptacją, tożsamością i prawdziwą przyjaźnią 76. Młodzi czytelnicy znaleźli zatem lekturę, którą natychmiast pokochali. Seria o przygodach Harrego Pottera pobiła wszelkie dotychczasowe rekordy wielkości nakładów. Szacuje się, że na całym świecie ukazało się 400 milionów egzemplarzy wszystkich tomów serii, które przełożono na 50 języków (w tym łacinę) 77. Również ekranizacje książek Joanne K. Rowling cieszyły się ogromnym powodzeniem. Już pierwszy film Harry Potter i Kamień Filozoficzny (2001) znalazł się wysoko na liście hitów wszech czasów. Dzisiaj jest na tej liście na miejscu 5 z globalnym wynikiem 974 milionów dolarów zysku. Harry Potter i Zakon Feniksa jest na miejscu 7; Harry Potter i Czara Ognia na miejscu 12; Harry Potter i Komnata Tajemnic 74 Ostałowska L., Mity dorosłych o polskiej młodzieży, Gazeta Wyborcza, 24 lipca 2008, www.wyborcza.pl 75 Kawecki M. Milicki., Młodzież w trzech odsłonach, Edukacja i Dialog, czerwiec 2008, www.eid.edu.pl 76 Bilicki T., Harry Potter - nowe tęsknoty, Edukacja i Dialog, marzec 2002, www.eid.edu.pl 77 Źródło: Harry Potter już w księgarniach, www.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci, ostatnia aktualizacja pochodzi z 25 stycznia 2008 r. Por. Zalewski T., Brudny Harry, Polityka, 28 lipca 2007, www.polityka.pl 25