EUROPEJSKI RYNEK UBEZPIECZEŃ WYZWANIE DLA UKRAINY

Tomasz Bernat Katedra Mikroekonomii Uniwersytet Szczeciński EUROPEJSKI RYNEK UBEZPIECZEŃ WYZWANIE DLA UKRAINY Wprowadzenie Rynek ubezpieczeń, będący częścią rynku finansowego Unii Europejskiej jest jedną z lepiej rozwiniętych branż gospodarki. Występują na nim zarówno znaczne różnice, jak i wiele podobieństw pomiędzy poszczególnymi krajami. Największe różnice dotyczą zakresu funkcjonowania ubezpieczeń w poszczególnych krajach oraz ich skali. Podobieństwa dotyczą z kolei zakresu praw, jakie regulują tym rynkiem oraz ogólnych warunków funkcjonowania. Po przystąpieniu 10 nowych państw do UE w 2004 roku, występujące różnice pogłębiły się. Ich główną przyczyną były (i są nadal) dysproporcje w rozwoju poszczególnych państw (w tym bogactwa społeczeństw) a nie samo zróżnicowanie ubezpieczeń. Ukraina, jako potencjalny kandydat do członkostwa w Unii Europejskiej musi liczyć się z koniecznością dostosowania własnego prawa do standardów Europejskich jak i koniecznością otwarcia w bliższej dłuższej perspektywie swoich rynków w tym rynku ubezpieczeń. W tym kontekście celem pracy jest wskazanie potencjalnych zmian, jakie mogą nastąpić na ubezpieczeniowym rynku ukraińskim w tym zakresie. Podstawą oceny będzie ogólna analiza prawodawstwa unijnego oraz analiza statystyczna rynku ubezpieczeń w Unii Europejskiej (starej 15 państw), ze wskazaniem wybranych tendencji, jakie na nim się uwidoczniły w ostatnich latach. Transformacja gospodarcza a narodziny prywatnego rynku ubezpieczeń Początek lat 90. XX wieku to okres burzliwych przemian społeczno gospodarczych wywołanych odchodzeniem państw bloku socjalistycznego od socjalizmu, rozpadem Związku Radzieckiego i odrodzeniem się państw będących uprzednio republikami ZSRR. Zmiany, jakie następowały rodziły dwie istotne konsekwencje 1. Po pierwsze, odrzucenie systemu socjalistycznego wiązało się z uznaniem jednego generalnego kierunku przemian ekonomiczno-społecznych, jakim była gospodarka rynkowa i społeczeństwo demokratyczne. Po drugie, drogi do wyznaczonego celu były (i są) różne ze względu na wykorzystanie odmiennych mechanizmów, różne sekwencje czasowe poszczególnych przedsięwzięć transformacyjnych, jak i niejednakowe priorytety. Konsekwentne trzymanie się wyznaczonego celu jak i jego wybór decydowały wówczas o tempie przywracania normalności gospodarce i państwu. Jest to wyraźnie widoczne na przykładzie grupy państw bloku socjalistycznego i dawnych republik, jak Polska, Węgry, Litwa czy Estonia, które znacznie bardziej przybliżyły się do gospodarki rynkowej (cokolwiek by to w tych państwach oznaczało) niż państwa, w których reformy były wprowadzane wolno, bez przekonania, lub wręcz widać było tęsknotę władz do dawnych układów, jak Ukraina i Białoruś. Efektem tego jest znacznie niższe tempo rozwoju, problemy z zapewnieniem dostępności do wszystkich dóbr, bieda, itd. Rozwój gospodarczy poszczególnych krajów wpływa na większość rynków, jakie w nich występują. Dotyczy to zarówno branż przemysłowych, usługowych jak i finansowych. 1 Kler J., (2003), Drogi do gospodarki rynkowej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, s. 10

Europejski rynek ubezpieczeń wyzwanie dla Ukrainy 23 Rynki ubezpieczeniowe nie są wyjątkiem. Ich rozwój jest uzależniony od tempa wzrostu gospodarczego, ale także od inflacji. Ważnym czynnikiem są również postawy społeczeństwa i nastawienie do produktów ubezpieczeniowych. W krajach przechodzących transformacje systemu gospodarczego i politycznego z ustroju socjalistycznego do kapitalistycznego (rynkowego) jest to szczególnie widoczne. Rynki ubezpieczeniowe zmonopolizowane i znacjonalizowane zaczęły transformować się w kierunku otwarcia na konkurencję i wchłanianie kapitałów zagranicznych. Pojawiały się na nich nowe podmioty oferujące nie znane dotychczas produkty. Zmiany, jakie zostały zapoczątkowane transformacją gospodarczą powodowały narastanie wielu problemów i trudnych pytań, związanych z przyszłością tego sektora gospodarki. Główne z nich to 2 : Jak powinna przebiegać transformacja rynku ubezpieczeniowego z sytuacji monopolu państwowego do wolnego rynku konkurencyjnego? Jaka powinna być normalna (lub pożądana) struktura rynku ubezpieczeniowego wziąwszy pod uwagę specyfikę gospodarki określonego państwa? Jak uprzednio gospodarka planowana powinna wziąć pod uwagę ewentualną możliwość wejścia w struktury Unii Europejskiej 3. Postawienie na wolność rynku, dostęp do niego prywatnych i obcych kapitałów wyraźnie pokazuje, jaka droga powinna zostać obrana. Wzorem może być tu rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej, i to zarówno pod względem ilości, jakości i różnorodności produktów jak i pod względem ustawodawstwa. Przykładem państw, które wprowadzały takie zmiany na rynku, choć różnymi drogami, mogą być Polska i Węgry. W nich to najszybciej narodził się wolny i prywatny rynek ubezpieczeń. Kształtowanie rynku ubezpieczeń Funkcjonowanie nowoczesnego rynku ubezpieczeń powinno być oparte na kilku przesłankach, których wdrożenie w prawodawstwie określonego kraju powinno doprowadzić do jego rozwoju. Są to przede wszystkim 4 : konkurujące ze sobą towarzystwa ubezpieczeniowe, rozwinięty system bankowy i rynek kapitałowy oraz sprawdzony system nadzoru ubezpieczeniowego, zapewniający bezpieczeństwo obrotu. W odniesieniu do prawa Unii Europejskiej zasadnicze znaczenie mają odgórne przepisy dotyczące funkcjonowania gospodarki wspólnoty, ustanowione już w Traktacie Rzymskim. Jednolity rynek finansowy oparty jest na realizacji trzech fundamentalnych zasad 5 : 1. Zasady swobody tworzenia podmiotów gospodarczych, 2. Zasady swobody świadczenia usług, 3. Zasady swobody przepływu kapitału pomiędzy krajami. Powyższe zasady obowiązują wszystkie podmioty, chcące funkcjonować w zjednoczonej Europie, nie tylko na rynku finansowym czy ubezpieczeniowym. Każdy, kto chce i ma zdolność finansową może utworzyć swoje własne przedsiębiorstwo. W odniesieniu do ubezpieczeń ważna jest zgoda krajowego organu nadzorującego, na dopuszczenie podmiotu do funkcjonowania na rynku krajowym i przez to wspólnotowym. Swoboda świadczenia usług 6 daje możliwość ubezpieczycielowi, mającemu siedzibę w jednym z krajów UE, do prowadzenia działalności w każdym innym kraju wspólnoty, bez konieczności 2 Dorfman M.S. and K.C. Ennsfellner, (1998), The Coming of Private Insurance to a Former Planned Economy: The Case of Slovenia, IIF Occasional Papers No. 2, Washington, s. 1. 3 Dla Polski to pytanie jest już nieaktualne. 4 Krulczak K., (2002), Dostosowanie polskiego prawa ubezpieczeniowego do prawa europejskiego (prawa wspólnotowego), w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, tom 4, red. T. Sangowski, Branta, s. 119 5 Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, (2002), red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa, s. 43 6 Ibidem, s. 53.

24 Tomasz Bernat uzyskiwania odrębnego pozwolenia i to na takich samych warunkach jak przedsiębiorstwo krajowe. Zasada ta rozciąga się także na podmioty świadczące usługi pośrednictwa na tym rynku, a więc brokerów ubezpieczeniowych, pośredników i multiagentów. Pozwala ona na takie sytuacje jak: sprzedaż polis przez zakład ubezpieczeń w innym kraju, kupno przez klienta polisy w drugim kraju od zagranicznego sprzedawcy czy też kupno na odległość (na przykład przez internet) w odległym kraju. Zasada swobodnego przepływu kapitału daje możliwość nieograniczonego przenoszenia dóbr (kapitału, zysków) za granicę. W odniesieniu do ubezpieczeń, ma w tym znaczeniu również swój udział zasada wolnego obrotu towarami i swobody świadczenia usług. Ubezpieczenia mogą, zatem być swobodnie sprzedawane i realizowane w obrocie wewnątrz wspólnotowym. Na podstawie powyższych ogólnych założeń dopracowane zostały dyrektywy ubezpieczeniowe precyzujące ogólne zasady. Dotyczą one następujących założeń 7 : towarzystwo ubezpieczeniowe jakiegokolwiek państwa członkowskiego powinno mieć swobodę ulokowania swojej firmy w innym państwie członkowskim, uzyskując pozwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w kraju siedziby, zakład ubezpieczeniowy powinien mieć możliwość na prowadzenie takiej działalności na podstawie samego upoważnienia w innym kraju członkowskim, bez potrzeby ubiegania się o pozwolenie, zasady nadzorcze nad działalnością ubezpieczeniową we wszystkich krajach członkowskich powinny być jednakowe, jakkolwiek sam nadzór powinien być sprawowany oddzielnie w każdym kraju członkowskim, powinny zostać ujednolicone w całej Wspólnocie zasady i podstawowe elementy regulacji prawnych odnośnie umowy ubezpieczenia, aby w ten sposób wyeliminować w przyszłości wybór prawa jako elementu walki konkurencyjnej, powinien istnieć niczym nieograniczony przepływ środków finansowych pomiędzy stronami zaangażowanymi w transakcje ubezpieczeniowe. Wdrożenie powyższych zasad umożliwia powstanie zintegrowanego rynku ubezpieczeniowego, z niemal nieograniczoną liczbą przedsiębiorstw, które potencjalnie mogą wykonywać działalność na terenie określonego kraju. Oczywiście sam stopień konkurencji jest istotny dla rynku, jednak ważnym, nie mniej istotnym jego elementem jest strona popytowa, a więc konsumenci ubezpieczeń (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo). O specyfice rynku ubezpieczeniowego decyduje jego silny związek z uwarunkowaniami makroekonomicznymi, tak w sferze gospodarki, jak i polityki oraz prawa, a także liczne powiązania międzynarodowe. Wyraźnie widoczne są również silne więzi rynku ubezpieczeniowego z całością rynku finansowego, powodujące dużą wrażliwość na wahania koniunktury i emocje rynkowe 8. Rynek ten jest również silnie regulowany, co wpływa na zakres i sposób funkcjonowania jego przedsiębiorstw. Rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej posiada silne podstawy działania zarówno w sferze prawnej, wskazanej pobieżnie powyżej, jak i w sferze ekonomicznej. Istnieje, co prawda, rozbieżność pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi (w tym UE 15 i UE+10), jednak widoczne są ogólne tendencje. Zostaną one przedstawione w ogólnym zarysie poniżej. Rynek ubezpieczeniowy w UE i Ukrainie charakterystyka ogólna Rynki państw należących do Unii Europejskiej (15) można uznać za dojrzałe i rozwinięte, ze względu na wieloletnie kształtowanie się ich w warunkach gospodarki 7 Krulczak K., (2002), Dostosowanie polskiego prawa ubezpieczeniowego..., op. cit., s. 117-118. 8 Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeniowego, (2000), red. W. Sułkowska, Zamykacze, Kraków, s. 52.

Europejski rynek ubezpieczeń wyzwanie dla Ukrainy 25 rynkowej. Jednocześnie, wraz z pogłębianiem się integracji europejskiej, rynki te stawały się jednolite, ze względu na podstawowe swobody decydujące o ich kształcie. Dlatego z tego względu też, można stwierdzić, iż mogą być one wzorem dla rynków rozwijających się jak Ukraiński, czy nawet bardziej rozwiniętych jak Polski czy Litewski. Rynek ubezpieczeń w Europie (UE 15) podlega także zmianom i transformacjom. Tendencje te zostaną przedstawione poniżej, w odniesieniu do kilku głównych sposobów pomiaru i oceny tego rynku. Podstawowym miernikiem prezentującym główne tendencje na rynku ubezpieczeń, jest poziom zebranych składek brutto, który zostanie przedstawiony w trzech ujęciach: jako wielkość łączną oraz z podziałem na dział majątkowy i życiowy. Prezentuje to tabela 1 oraz 2. Tabela 1. Poziom składek brutto w UE 15 w latach 1994-2001, dane w mln USD Ub. życiowe 271667 315757 346112 354986 382538 442427 481494 443742 Ub. majątkowe 310911 350542 347905 322024 325827 326739 311669 325300 Razem 582578 666299 694017 677010 708365 769166 793163 769042 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Insurance Statistic Yearbook 1994-2001, OECD, 2003. Tabela 2. Dynamika zmian poziomu składki brutto w UE 15 w latach 1994-2001, rok poprzedni=100, w % Ub. życiowe 100 116 110 103 108 116 109 92 Ub. majątkowe 100 113 99 93 101 100 95 104 Razem 100 114 104 98 105 109 103 97 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Insurance Statistic Yearbook 1994-2001, OECD, 2003. Rynek ubezpieczeń w Unii Europejskiej (15) rozwijał się różnie w latach 1994-2001. Tempo zmian na tych rynkach było jednak przeważnie wzrastające. Szczególnie jest to widoczne dla działu ubezpieczeń życiowych. Obliczając łączną zmianę w całym badanym okresie (od 1994 do 2001) tendencje były następujące. Łączny przyrost w ubezpieczeniach życiowych wyniósł 163%, w ubezpieczeniach majątkowych 105% zaś cały rynek wzrósł o 132 %. Tendencja ta spowodowała przesunięcie się wagi wymienianych działów w kierunku ubezpieczeń życiowych. Prezentuje to tabela 3. Tabela 3. Struktura zebranych składek w podziale na ubezpieczenia życiowe i majątkowe w krajach UE 15, w latach 1994-2001, dane w % Ub. Życiowe 46,63 47,39 49,87 52,43 54,00 57,52 60,71 57,70 Ub. Majątkowe 53,37 52,61 50,13 47,57 46,00 42,48 39,29 42,30 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Insurance Statistic Yearbook 1994-2001, OECD, 2003.

26 Tomasz Bernat Jak pokazują dane w tabeli 3 w początkowym okresie na rynku ubezpieczeń przewaga, co do wielkości zbioru składek brutto, należała do ubezpieczeń majątkowych. Z biegiem lat, poprzez znacznie szybsze tempo wzrostu działu ubezpieczeń życiowych nastąpiła zmiana struktury. Zaprezentowane dane, są oczywiście wielkościami łącznymi, dla wszystkich 15 państw. Analizując natomiast strukturę działów w poszczególnych państwach można zaobserwować znaczne zróżnicowanie. Przykładowo w Niemczech ubezpieczenia życiowe zajmują około 40 % a majątkowe 60 %, podczas gdy w Luksemburgu ubezpieczenia życiowe stanowią ponad 85 % wszystkich zebranych składek. Ważne w tym znaczeniu są społeczne postawy i potrzeby oraz rozwój i zapotrzebowanie biznesu na produkty ubezpieczeniowe. Ocena rynku ubezpieczeniowego dokonywana może być również w odniesieniu do wskaźników makroekonomicznych, a w szczególności do PKB. Na tej bazie stworzone są dwa znane wskaźniki: penetracji i gęstości (density). Są one ustalane jako: Penetracja= Składki Brutto/PKB, mierząca udział procentowy zebranych składek w PKB, Gęstość= Składki Brutto / Populacja, oceniająca wielkość zebranych składek w przeliczeniu na jednego mieszkańca danego kraju (tu UE 15). Wielkości tych wskaźników dla krajów UE 15 prezentuje tabela 4. Tabela 4. Wskaźniki gęstości i penetracji w krajach UE (15), w latach 1994-2001, wskaźnik gęstości w USD Gęstość 1370 1582 1664 1628 1705 1858 1926 1851 Penetracja 6,9 6,97 7,22 7,53 7,65 8,18 9,22 9,13 Źródło: Insurance Statistical Yearbook 1994-2001, OECD, 2003 Jak pokazują dane w tabeli 4 w obu przypadkach wartość badanych wskaźników powiększyła się. Świadczy to o wzroście rynku ubezpieczeń w stosunku do PKB, gdyż w badanym okresie następował systematyczny wzrost wartości wskaźnika penetracji. Innymi słowy następował wzrost udziału sektora ubezpieczeniowego w gospodarce UE. Zwiększeniu uległy także przeciętne kwoty ubezpieczeń per capita. W badanym okresie wzrost ten wyniósł ponad 35 %. Oceniając to, nawet przez pryzmat inflacji, stwierdzić należy, iż Europejczycy wydawali coraz więcej pieniędzy na ubezpieczenia. Rynek ubezpieczeniowy w UE 15 w badanym okresie systematycznie wzrastał. Jednocześnie następowały na nim zmiany o charakterze strukturalnym, związane z udziałem części życiowej i majątkowej w całości sprzedaży rynku. Wykazane podstawowe mierniki rynku ubezpieczeń powinny stanowić drogowskaz dla rynków rozwijających się, lub też przechodzących transformacje systemowe lub prawne. Może być to podstawa budowy celu zmian na rynku ukraińskim. Jak wygląda jednak rynek ubezpieczeń na Ukrainie? Pomimo wielkości kraju oraz liczby mieszkańców rynek ten jest znacznie gorzej rozwinięty niż w krajach UE czy nawet w Polsce. Poziom składek brutto w porównaniu do Polski i krajów UE 15 przedstawia tabela 6. Dane w tabeli 6 pokazują znaczną dysproporcję pomiędzy wielkością rynku ubezpieczeniowego, mierzoną zebranymi składkami, pomiędzy Ukrainą a Polską i UE 15. W odniesieniu procentowym, zbiór składek na Ukrainie do krajów UE 15 wyniósł około 0,11 % podczas gdy w Polsce około 0,72%. Rynek Ukraiński stanowi jednocześnie około 15 % wielkości rynku polskiego. Jednocześnie bardzo ostro kształtuje się dysproporcja pomiędzy ubezpieczeniami majątkowymi a życiowymi. Te ostatnie stanowią na Ukrainie około 0,5 % całości rynku.

Europejski rynek ubezpieczeń wyzwanie dla Ukrainy 27 Tabela 6. Składki brutto w podziale na działy, Ukraina, Polska, UE 15, w mln USD, 2002 r. Kraj Ukraina Polska UE 15 Składki brutto, 834 5581 777875 w tym: Ub. Życiowe 4 1959 469375 Ub. Majątkowe 830 3621 308500 Źródło: Sigma no 8/2003, World insurance 2002: high premium growth in non-lifie insurance, Swiss Re. Niskie również są wskaźniki odnoszące się do rozwoju gospodarki (gęstości i penetracji). Dla Ukrainy, w roku 2002, wskaźniki te kształtują się następująco: wskaźnik penetracji równy 2,01 %, zaś wskaźnik gęstości 17,1 USD. W porównaniu do krajów UE są one oba znacznie niższe. W odniesieniu do Polski zdecydowanie niższy jest wskaźnik gęstości (dla Polski 144,5 USD w 2002 r) jednak penetracja ubezpieczeniowa jest na podobnym poziomie (dla Polski 2,96%). Świadczy to o znacznie mniejszych wydatkach na ubezpieczenia dokonywanych przez obywateli i przedsiębiorstwa ukraińskie, ale i o podobnym udziale składek ubezpieczeniowych do PKB, jak w przypadku Polski. Wnioski Rynki ubezpieczeniowe odgrywają coraz donioślejszą rolę w gospodarkach krajów rozwiniętych gospodarczo. Pokazuje to rosnący udział zebranych składek w stosunku do PKB jak i wzrost wydawanych kwot na zakup produktów ubezpieczeniowych. Rynek Ukraiński, dziś jeszcze niedojrzały, ma szanse na szybki rozwój. Konieczne są jednak jego przystosowania do prawnych standardów funkcjonowania, panujących na świecie i w UE. Dotyczy to przede wszystkim otwarcia rynku na konkurencję, wpuszczenia kapitałów obcych i demonopolizację. Niskie wskaźniki z jednej strony pokazują, słabość tego rynku, zaś z drugiej mówią o potencjalnych możliwościach rozwoju. Szczególnie jest to widoczne w odniesieniu do ubezpieczeń życiowych, których prawie nie ma na Ukrainie. Ta część rynku, jak pokazano rozwijała się w ostatnich latach bardzo dynamicznie na świecie. Podobnie będzie również na Ukrainie. Perspektywy rozwoju są, więc znaczne patrząc z choćby z punktu widzenia potencjału jaki drzemie w społeczeństwie i gospodarce ukraińskiej. LITERATURA: 1. Kler J., (2003), Drogi do gospodarki rynkowej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, s. 10 2. Dorfman M.S. and K.C. Ennsfellner, (1998), The Coming of Private Insurance to a Former Planned Economy: The Case of Slovenia, IIF Occasional Papers No. 2, Washington, s. 1. 3. Krulczak K., (2002), Dostosowanie polskiego prawa ubezpieczeniowego do prawa europejskiego (prawa wspólnotowego), w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, tom 4, red. T. Sangowski, Branta, s. 119 4. Ubezpieczenia w Unii Europejskiej, (2002), red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa, s. 43 5. Bariery rozwoju polskiego rynku ubezpieczeniowego, (2000), red. W. Sułkowska, Zamykacze, Kraków, s. 52.