XVII wiek 1) Tło historyczne: absolutyzm XVII wieku 2) Doktryny przeciwników absolutyzmu : konstrukcje umowy społecznej, prawa natury i praw oraz wolności jednostki 3) Hugo Grocjusz (1583-1645) racjonalne prawo natury 4) Thomas Hobbes (1588-1679) konstrukcja umowy i jej konsekwencje Lewiatan 5) John Locke (1632-1704) umowa liberalna Dwa traktaty o rządzie 6) Złota wolność szlachecka w I Rzeczypospolitej schyłek XVI-XVII wiek Teksty Hugo Grocjusz, Trzy księgi o prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis, 1625) Jedną z cech właściwych człowiekowi jest popęd społeczny (appetitus societatis) to znaczy popęd do życia wspólnie z innymi ludźmi, i to nie w jaki bądź sposób, ale w sposób pokojowy i zorganizowany odpowiednio do właściwości ludzkiego umysłu. Tego rodzaju wspólne życie stoicy nazywali wspólnotą domową. Dlatego nie można zgodzić się na twierdzenie, jakoby natura skłaniała wszystkie żywe istoty do szukania tylko własnych korzyści, jeśli twierdzenie to ujmuje się jako zasadę ogólną. ( ) Ta więc troska o zachowanie społeczeństwa, odpowiadająca umysłowi człowieka jest źródłem prawa natury, które właściwie oznaczono ta nazwą. W zakres tego prawa wchodzi powstrzymanie się od tego, co jest własnością innych; dokonanie zwrotu, jeśli mamy co cudzego wraz z zyskiem, jaki osiągnęliśmy; obowiązek dotrzymania przyrzeczeń; naprawienie szkody wyrządzonej z własnej winy i uznawanie zasady, że pomiędzy ludźmi pewne czyny zasługują na karę. ( ) Prawo naturalne jest to nakaz prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda lub moralna konieczność i w konsekwencji Bóg, który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje. ( ) Prawo naturalne jest do tego stopnia niezmienne, że sam Bóg nie może go zmienić. Jakkolwiek bowiem potęga boska jest nieograniczona, można jednak wyrazić słowami pewne rzeczy, na które nie rozciąga się ona, ponieważ są to słowa, które pozostają tylko słowami, nie mają zaś sensownego odpowiednika w rzeczywistości. Tak więc nawet Bóg nie może sprawić, by dwa razy dwa nie było cztery, ani też, by to, co w sobie jest złe, nie było takim. Tomasz Hobbes. Lewiatan Z tej równości uzdolnień wypływa równość nadziei, że możemy osiągnąć nasze cele. Jeśli więc jacyś dwaj ludzie pragną tej samej rzeczy, której niemniej nie mogą obaj posiadać, to stają się nieprzyjaciółmi; i na drodze do swego celu (którym przede wszystkim jest zachowanie własnego istnienia, a czasem tylko własne zadowolenie) starają się zniszczyć jeden drugiego albo sobie podporządkować. Ludzie nie znajdują przyjemności w życiu gromadnym (przeciwnie, raczej znajdują wiele przykrości), gdzie nie ma mocy, która by była zdolna trzymać w strachu ich wszystkich( ). Jest więc oczywiste, że gdy ludzie żyją nie mając nad sobą mocy, która by ich wszystkich trzymała w strachu, to znajdują się w stanie, który się zowie wojną; i to w stanie takiej wojny, jak gdyby każdy był w wojnie z każdym innym.
Uczucia, które skłaniają ludzi do pokoju, to strach przed śmiercią, pragnienie takich rzeczy, jakie są niezbędne do wygodnego życia, oraz nadzieja, że swą pilnością i pracą człowiek będzie mógł je zdobyć. Rozum zaś poddaje warunki pokoju, na których ludzie mogą dojść do zgody. Te warunki pokoju to normy, które inaczej nazywa się prawami natury. Ostateczną przyczyną, celem czy zamiarem ludzi (którzy z natury rzeczy miłują wolność i władzę nad innymi), gdy nakładają na siebie ograniczenia (którym jak widzimy, podlegają w państwie), są widoki na zachowanie własnej osoby i na bardziej szczęśliwe życie. Albowiem prawa natury (takie jak sprawiedliwość, słuszność, skromność, miłosierdzie i krótko, czynienie innym tego, co byśmy chcieli, żeby nam czyniono) i przestrzeganie ich przez ludzi z własnej woli, bez przymusu wywieranego przez jakąś moc to rzeczy przeciwne naszym przyrodzonym uczuciom, które skłaniają nas do stronności, pychy, zemsty i rzeczy temu podobnych. Dlatego też mimo praw natury, jeżeli nie zostanie ustanowiona żadna moc albo zostanie ustanowiona nie dość wielka, by nam zapewnić bezpieczeństwo, to każdy człowiek będzie liczył na własną swą siłę i sztukę, gdy chodzi o zabezpieczenie się przed innymi ludźmi i będzie to czynił prawnie. Jedyna drogą do tego, by ustanowić taką moc nad ogółem ludzi, która by była zdolna bronić ich od napaści obcych i od krzywd, jakie sobie czynią wzajemnie, - otóż jedyna taką drogą jest przenieść całą ich moc i siłę na jednego człowieka albo na jedno zgromadzenie ludzi, które by mogło większością głosów sprowadzić indywidualną wole ich wszystkich do jednej woli. Gdy to się stanie, wielość ludzi, zjednoczona w jedną osobę, nazywa się państwem, po łacinie civitas. I tak powstaje ten wielki Lewiatan. I ten, kto ucieleśnia tę osobę, nazywa się suwerenem i o nim się mówi, że ma moc suwerenną czy zwierzchnią, o każdym zaś innym człowieku, że jest jego poddanym Do obowiązków suwerena należy tworzenie dobrych praw. Lecz cóż to jest dobre prawo? Przez dobre prawo nie rozumiem prawa sprawiedliwego, żadne bowiem prawo nie może być niesprawiedliwe. Władza suwerenna tworzy prawo, a wszystko, co ona czyni, potwierdza i uznaje każdy człowiek, który należy do narodu; a gdy każdy człowiek chce jakiejś rzeczy, to żaden nie może powiedzieć, że to rzecz niesłuszna. Z prawami państwa rzecz się ma tak, jak z prawami gry: na co godzą się wszyscy uczestnicy gry, to nie jest niesprawiedliwe w stosunku do żadnego z nich. John Locke, Dwa traktaty o rządzie, II Traktat o rządzie Dla właściwego zrozumienia władzy politycznej i wyprowadzenia jej z jej źródła musimy rozważyć, w jakim stanie ludzie znajdują się z natury; a jest to stan doskonałej wolności dysponowania swymi działaniami oraz rozporządzania swym mieniem i osobami tak, jak oni uznają za stosowne, w granicach prawa natury, bez proszenia o zezwolenie i bez zależności od woli jakiegoś innego człowieka. Jest on także stanem równości, w którym cała władza i uprawnienia są wzajemne, i nie ma nikogo, kto miałby ich więcej od innego. Ale chociaż jest to stan wolności, nie jest on bynajmniej stanem samowoli; i mimo że człowiek w tym stanie posiada nieograniczoną wolność dysponowania swą osobą lub rzeczami, to jednak nie ma on wolności zniszczenia siebie samego, podobnie jak żadnego stworzenia będącego w jego posiadaniu.stan natury ma prawo natury, by nim rządziło,
które obowiązuje każdego; a rozum, który jest tym prawem, uczy całą ludzkość tego ( ), że wszyscy są równi i niezależni i nikt nie powinien krzywdzić innego w jego życiu, zdrowiu, wolności lub posiadaniu. Prawo natury byłoby, jak i wszystkie inne prawa, które dotyczą ludzi na tym świecie, daremnym, gdyby nie było nikogo, kto w stanie natury miał władzę wykonywania tego prawa, i poprzez to ochrony niewinnego i powstrzymania przestępcy. A jeżeli ktokolwiek w stanie natury może karać innego za zło, które ten wyrządził, to każdy może tak czynić. Stan natury brakuje tam ustanowionego, utrwalonego i znanego prawa Bo chociaż prawo natury jest oczywiste i zrozumiałe dla i zrozumiałe dla wszystkich istot rozumnych, to jednak ludzie, będąc stronniczo nastawieni przez swój interes, jak również z braku jego poznania nieświadomi tego prawa, nie są skłonni uznawać je za prawo wiążące ich w rozpatrywaniu poszczególnych spraw.. Po drugie, w stanie natury brakuje znanego i neutralnego sędziego z władzą rozstrzygania wszystkich sporów zgodnie z ustanowionym prawem Po trzecie, w stanie natury brakuje często władzy, by poprzeć i podtrzymać wyrok, który jest słuszny, i zapewnić mu sprawiedliwe wykonanie.. Ale chociaż ludzie, kiedy wstępują w społeczeństwo, oddają równość, wolność i władzę wykonawczą, którą mieli w stanie natury, w ręce społeczeństwa, aby władza ustawodawcza rozporządzała nimi tak, jak dobro społeczeństwa będzie wymagało, to jednak ma to miejsce tylko z taka intencją każdego, żeby lepiej zabezpieczyć siebie, swą wolność i własność (ponieważ nie można przypuścić, że istota rozumna ma zamiar zmienić swoje warunki na gorsze), więc władza społeczeństwa, lub ustanowiona przez nie legislatywa, nigdy nie może rozciągać się dalej, niż wymaga wspólne dobro. Jest ona natomiast zobowiązana zabezpieczać własność każdego przez przeciwdziałanie tym trzem, wymienionym wyżej brakom, które uczyniły stan natury tak niebezpiecznym i niespokojnym. Ktokolwiek przeto posiada prawodawczą lub zwierzchnią władzę jakiegoś państwa jest zobowiązany rządzić przez ustanowione, stałe prawa, obwieszczone ludziom i im znane, a nie przez improwizowane rozporządzenia; przez neutralnych i uczciwych sędziów, którzy mają rozstrzygać spory przy pomocy tych praw; przez użycie siły wspólnoty kraju tylko w wykonywaniu takich praw, a za granicą po to, by nie dopuszczać do szkód z zewnątrz lub naprawiać je, gdyby powstały, i by chronić wspólnotę od wtargnięcia i inwazji. A wszystko to jest skierowane tylko na jeden cel: pokój, bezpieczeństwo i powszechne dobro ludzi. Wiek XVIII 1. Charakterystyka epoki a) absolutyzm oświecony b) liberalne elementy u fizjokratów c) Monteskiusz i jego wpływ na epokę O duchu praw 1748 r. 2. Jean Jacques Rousseau i jego Umowa społeczna Jednostka a państwo (społeczeństwo) według Jeana Jacquesa Rousseau Suwerenność ludu: niezbywalna, nieograniczona, niepodzielna
3. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela a) Naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka 4. Republikanizm amerykański 1) Deklaracja Niepodległości 2) Twórcy idei republikanizmu amerykańskiego tzw. ojcowie założyciele (Founding Fathers) a) Thomas Paine 1737-1809 b) John Adams (1735-1826) c) Alexander Hamilton (1757) 1804) d) James Madison (1751-1836) 5. Oświecenie polskie Teksty: Monteskiusz, O duchu praw, Księga XI O ustroju Anglii W każdym państwie istnieją trzy rodzaje władzy: władza prawodawcza, władza wykonawcza rzeczy należących do prawa narodów i władza wykonawcza rzeczy należących do prawa cywilnego. Mocą pierwszej władca lub prawodawca stanowi prawa na jakiś czas albo na zawsze i poprawia albo usuwa te, które istnieją. Mocą drugiej wydaje wojnę lub zawiera pokój, wysyła lub przyjmuje poselstwa, umacnia bezpieczeństwo, uprzedza najazdy. Mocą trzeciej karze zbrodnie lub sadzi spory poddanych. Tę ostatnią władzę można nazwać władzą sądową, drugą zaś po prostu władzą wykonawczą państwa. Wolność polityczna obywatela jest to ów spokój ducha pochodzący z przeświadczenia w własnym bezpieczeństwie. Aby istniała ta wolność, trzeba rządu, przy którym by żaden obywatel nie potrzebował się lękać drugiego obywatela. Kiedy w jednej i tej samej osobie lub w jednym i tym samym ciele władza prawodawcza zespolona jest z wykonawczą, nie ma wolności; ponieważ można się lękać, aby ten sam monarcha albo ten senat nie stanowił tyrańskich praw, które będzie tyrańsko wykonywał. Nie ma również wolności, jeśli władza sądowa nie jest oddzielona od prawodawczej i wykonawczej. Gdyby była połączona z władzą prawodawczą, władza nad życiem i wolnością obywateli byłaby dowolną; sędzia bowiem byłby prawodawcą. Gdyby była połączona z władzą wykonawczą, sędzia mógłby mieć siłę ciemiężyciela. Gdyby nie było monarchy i gdyby władzę wykonawczą powierzono pewnej ilości osób powołanych z ciała prawodawczego, nie byłoby wolności jako że obie władze byłyby zjednoczone, skoro te same osoby miałyby niekiedy, a mogłyby mieć zawsze, udział w jednej i drugiej. Gdyby ciało prawodawcze nie zbierało się przez czas dłuższy, nie byłoby wolności. Zdarzałoby się bowiem jedno z dwojga: albo nie byłoby już postanowień prawodawczych i państwo popadło by w anarchię; albo też postanowienia te wychodziłyby z władzy wykonawczej, która w ten sposób stałaby się absolutną. Jan Jakub Rousseau, Umowa społeczna, 1762
Klauzule te, należycie rozumiane, sprowadzają się wszystkie do jednej, mianowicie: zupełne oddanie się każdego członka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności (communauté); kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, sytuacja jest jednakowa dla wszystkich, nikomu na tym nie zależy, aby była uciążliwa dla innych. Ponadto, ponieważ oddanie się następuje bez zastrzeżeń, związek jest tak doskonały, jak tylko być może, i żaden ze stowarzyszonych nie może już niczego się domagać; gdyby bowiem pozostawiono jakieś prawa poszczególnym jednostkom, to z braku wspólnego przełożonego, który by mógł rozstrzygać między nimi a ogółem, każdy, będąc w pewnej sprawie swoim własnym sędzią, chciałby wkrótce zostać nim we wszystkich; stan natury utrzymałby się nadal i stowarzyszenie stałoby się z konieczności tyraniczne lub daremne. Wreszcie, każdy oddając się wszystkim, nie oddaje się nikomu; a ponieważ każdy ze stowarzyszonych nabywa nad innymi te same prawa, które im względem siebie odstępuje, każdy uzyskuje ekwiwalent wszystkiego, co traci, i zdobywa więcej siły, aby zachować to, co ma. Jeżeli więc usuniemy z umowy społecznej to, co nie stanowi jej istoty, zobaczymy, że sprowadza się do następującej treści: Każdy z nas z oddzielna oddaje swoją osobę i całą swą moc (puissance) pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka jako część niepodzielną całości. Ażeby więc umowa społeczna nie była próżną formułą, zawiera ona zobowiązanie domyślne, Które jedynie może nadać moc innym zobowiązaniom, a mianowicie, że ktokolwiek odmówi posłuszeństwa woli powszechnej, będzie do tego zmuszony przez całe ciało (polityczne); co oznacza, że zmusi go do wolności; bo ten właśnie warunek, oddając każdego ojczyźnie, gwarantuje mu niezależność osobistą; warunek ten leży u podstaw konstrukcji i działania maszyny politycznej i nadaje zobowiązaniom społecznym charakter legalności, bez czego byłyby one niedorzeczne, tyraniczne i narażone na ogromne nadużycia. Twierdzę więc, że suwerenność, polegająca na sprawowaniu woli powszechnej, nie może nigdy podlegać odstąpieniu i że zwierzchnik będący istotą zbiorową, może być reprezentowany tylko przez samego siebie. Przekazywana może być tylko władza, nie wola. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 26 VIII 1789 Przedstawiciele Ludu Francuskiego, występując jako Zgromadzenie narodowe, uważając, że jedyną przyczyną nieszczęść publicznych i nadużyć rządów jest nieznajomość, zapomnienie i lekceważenie praw człowieka, postanowili ogłosić w formie uroczystej deklaracji naturalne, niezbywalne i święte prawa człowieka; aby ta deklaracja stojąc zawsze przed oczami wszystkich członków społeczeństwa przypominała im nieustannie ich prawa i obowiązki, aby akty władzy ustawodawczej i wykonawczej przez ciągłe ich porównywanie z celem każdej instytucji państwowej były w większym poszanowaniu, aby skargi obywateli, oparte odtąd na prostych i niewątpliwych zasadach, miały za cel utrzymanie Konstytucji i szczęścia osobistego. Wobec tego Zgromadzenie Narodowe uznaje i ogłasza w przytomności i pod auspicjami Istoty najwyższej następujące prawa człowieka i obywatela.
Art. 1. Ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi z punktu widzenia prawa. Różnice społeczne mogą się opierać tylko na użyteczności wobec społeczeństwa. Art.2. Celem każdej organizacji politycznej jest utrzymanie naturalnych i nie przedawnionych praw człowieka. Tymi prawami są: wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi. Art.3. Źródło wszelkiego zwierzchnictwa spoczywa całkowicie w Narodzie. Żadne ciało, żadna jednostka nie może wykonywać władzy, która nie pochodziłaby wyraźnie od narodu. Art.4. Wolność polega na czynieniu tego wszystkiego, co nie szkodzi drugiemu. W ten sposób nie ma innych granic dla używania praw naturalnych człowieka, jak te, które zapewniają używanie tychże praw innym członkom społeczeństwa. Te granice może określić tylko ustawa. Art.5. Ustawa może zabraniać tylko takiego postępowania, które jest szkodliwe dla społeczeństwa. Nie można zabraniać tego, czego nie zabrania ustawa i nikt nie może być zmuszony do czynienia tego, czego nie nakazuje ustawa. Art. 6. Ustawa jest wyrazem woli powszechnej. Wszyscy obywatele mają prawo brać udział w jej tworzeniu bądź osobiście, bądź przez swoich przedstawicieli. Powinna ona być jednakowa dla wszystkich, zarówno gdy broni, jak i wówczas, gdy karze. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa i mają równy dostęp do wszystkich godności, stanowisk i funkcyj publicznych, zależnie od ich zdolności i z zachowaniem takich tylko różnic, które wynikają z ich cnoty i talentu. Art. 7. Żaden człowiek nie może być oskarżony, aresztowany i więziony, jak tylko w wypadkach określonych przez ustawę i z zachowaniem form przez nią przepisanych. (.) Art.8. Ustawa może wprowadzać tylko takie kary, które są oczywiście i ściśle potrzebne i nikt nie może być ukarany inaczej, jak tylko na podstawie ustawy wydanej i ogłoszonej przed popełnieniem przestępstwa oraz gdy ustawa została zastosowana w sposób zgodny z prawem. Art.9 Każdy człowiek jest uważany za niewinnego, dopóki nie został uznany winnym. (..) Art.10. Nikt nie może być niepokojony z powodu swoich przekonań, również i religijnych, byle ich manifestowanie nie zakłócało porządku publicznego ustanowionego przez prawo. Art.11. Swobodna wymiana myśli i poglądów jest jednym z najcenniejszych praw człowieka. Każdy obywatel ma więc wolność słowa, pisma i druku i odpowiada tylko za nadużywanie tej wolności w wypadkach określonych przez ustawę. Art.12. Zabezpieczenie praw człowieka i obywatela stwarza konieczność istnienia publicznej siły zbrojnej. Ta siła jest więc ustanowiona w interesie publicznym, a nie dla szczególnej wygody tych, którym została powierzona. (.)
Art.15. Społeczeństwo ma prawo żądać od każdego urzędnika publicznego sprawozdania z jego działalności. Art.16. Społeczeństwo, w którym nie ma należytej gwarancji praw ani określonego z góry podziału władz, nie ma ustroju konstytucyjnego. Art.17. Własność jest prawem świętym i nietykalnym. Nikt nie może być go pozbawiony, z wyjątkiem wypadku, gdy tego wymaga w sposób oczywisty konieczność publiczna uznana przez prawo, wszelako pod warunkiem słusznego i z góry wypłaconego odszkodowania.