Opracowanie: mgr Janina Rzepa psycholog MZPP-P w Kielcach Dlaczego i jak pomagamy uczniom zdolnym I Wstęp II Założenia programowe. III Główne cele programu. IV Identyfikacja ucznia zdolnego i realizacja programu I Wstęp Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa oświatowego zdolni uczniowie powinni mieć zapewnioną opiekę i pomoc psychologiczno-pedagogiczną, ukierunkowaną na wspieranie w rozwoju ich zdolności i talentów. Prawne usankcjonowanie tej pomocy stanowi rozporządzenie MENiS z dn.19.12.2001r.w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku nauki, zawarte w Dzienniku Ustaw Nr.3 z 2001r., poz.28 par.6. W myśl przepisów prawa oświatowego, aktualnych i tych projektowanych przez MEN na najbliższą przyszłość, uczeń zdolny jest zaliczany do grupy uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, wymagających indywidualizacji procesu nauczania, specjalnej opieki i wspierania w rozwoju. Ma zapewnioną możliwość realizowania indywidualnego programu lub indywidualnego toku nauki na wszystkich etapach edukacyjnych. Dotyczy to jednego, kilku lub wszystkich przedmiotów nauczania. Do wniosku o udzielenie zezwolenia na indywidualny program lub tok nauki wymagane jest dołączenie pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej. Wstępne rozpoznanie ucznia zdolnego następuje w szkole, a jego podstawą jest wnikliwa obserwacja funkcjonowania ucznia w środowisku szkolnym, dokonana przez nauczyciela-wychowawcę, a także opinia nauczyciela przedmiotowego, dotycząca wysokich wyników nauczania, zaangażowania ucznia, jego wyjątkowej aktywności w zdobywaniu wiedzy. Podstawą wydania pozytywnej opinii psychologiczno-pedagogicznej jest przeprowadzenie badań diagnostycznych, identyfikacja i nominacja ucznia zdolnego. W tym celu konieczne jest określenie potencjalnych możliwości rozwojowych dziecka we wszystkich sferach, nie tylko intelektualnej, ale również społecznej i emocjonalno-motywacyjnej. Celem badania psychologicznego jest rozpoznanie zdolności ogólnych i zdolności specjalnych ucznia, jego predyspozycji twórczych; stylu myślenia, poziomu motywacji, aktywności i
zaangażowania zadaniowego. W zależności od potrzeb wykonywane jest jeszcze badanie pedagogiczne lub logopedyczne. Niemniej ważnym elementem postępowania diagnostycznego jest przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka, co wraz z analizą opinii ze szkoły pozwala na rozpoznanie ewentualnych, indywidualnych problemów i trudności ucznia. Dopiero uwzględniając wszystkie zebrane informacje o uczniu, wyniki badań i poziom jego wytworów można dokonywać nominacji ucznia zdolnego i proponować mu specjalne formy pomocy. Zarówno diagnoza jak i rokowanie co do efektywności i powodzenia w realizacji indywidualnego programu lub toku nauki nie jest łatwym zadaniem, wymaga bowiem profesjonalnej wiedzy, przygotowania teoretycznego oraz praktycznego, indywidualnego doświadczenia osób badających. Miejski Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych w Kielcach, wychodząc naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom środowiska intensyfikuje pomoc i wsparcie uczniom zdolnym. W roku szkolnym 2007/08 został opracowany przez psychologa mgr Janinę Rzepa i pedagoga mgr Edytę Janusz Bielecką Program Wspierający w Rozwoju Uczniów Zdolnych. W pierwszym okresie zostali objęci programem uczniowie kl.iii IV szkoły podstawowej. Zajęcia warsztatowe w ramach tego Programu były prowadzone na terenie Poradni z grupą jedenastu uczniów. Program został bardzo dobrze przyjęty przez odbiorców, uzyskano pozytywne efekty i osiągnięto zamierzone cele, dlatego w następnym roku szkolnym została utworzona sekcja do pracy z uczniem zdolnym, licząca osiem osób. Dzięki temu w r. sz. 2008/09 oraz w r.sz.2009/10 zajęcia były prowadzone już w trzech grupach. W każdym roku objęto 39-u uczniów zajęciami warsztatowymi. Program jest kontynuowany, a w r. sz. 2010/11 zostanie wprowadzony dla dzieci zdolnych w wieku przedszkolnym. II Założenia programowe Ucznia zdolnego cechuje przyspieszony rozwój psychomotoryczny, głód poznawczy przejawiający się różnorodnymi jego zainteresowaniami, chęć poznawania nowych zjawisk i różnych dziedzin wiedzy, umiejętność dostrzegania problemów i nowych zadań, a także stawianie pytań natury filozoficzno-egzystencjalnej, które mogą być zaskakujące dla nauczycieli i rodziców. Duże możliwości w zakresie zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji pozwalają uczniowi zdolnemu na zdobywanie i dysponowanie coraz większą wiedzą na temat otaczającego świata, co pozwala mu na wzmożoną aktywność intelektualną, występującą pod postacią zdolności do konceptualizacji, abstrakcyjnego i syntetycznego myślenia oraz dostrzegania związków przyczynowoskutkowych. Uczeń zdolny często ma problem ze znalezieniem autorytetów, trudno mu też akceptować subiektywnie oceniany brak logiki i konieczność uznawania poglądów ze względu na zaufanie do autorytetu. Cechą charakterystyczną jest też niezależność i niekonwencjonalizm w myśleniu i działaniu, nonkonformizm, a także indywidualizm powiązany z oryginalnością. Posiadanie tych cech 2
konotuje bardzo często odrzucenie dziecka zdolnego przez środowisko, które postrzega je jako wyniosłe i zarozumiałe..istnieje wiele definicji dziecka zdolnego. W potocznym rozumieniu dziecko zdolne to takie, które ma bardzo dobre wyniki w nauce, cechuje się wzorowym zachowaniem, bierze udział w konkursach i olimpiadach. Warunkiem tych osiągnięć nie jest posiadanie predyspozycji twórczych, dlatego nie każdy dobry uczeń jest uczniem zdolnym. Psychologowie wymieniają następujące kryteria, wyróżniające ucznia zdolnego: Ponadprzeciętny poziom rozwoju intelektualnego Ujawnianie zdolności innych niż sprawność fizyczna Uzyskiwanie wysokich ocen z większości przedmiotów, a zwłaszcza z tych, którymi uczeń jest najbardziej zaabsorbowany. Zdolność do szybkiego i sprawnego rozumowania abstrakcyjnego Szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, łatwość uczenia się. Zainteresowanie i chęć poznawania nowych idei Twórcza wyobraźnia, oryginalność w pracy intelektualnej. Prezentowanie niezależnej postawy, bronienie swojego zdania. Posiadanie zainteresowań już od najmłodszych lat, przy czym zainteresowania te mogą ulec zmianie w starszym wieku. Zdolność d o samodzielnej i konsekwentnej pracy. Dziecko zdolne już od najmłodszych lat przejawia pewne cechy, które wyróżniają je spośród rówieśników. Można wymienić następujące kryteria dzieci zdolnych w wieku od 5 do 7 roku życia: Cechuje je zdolność do szybkiego uczenia się i zapamiętywania, natychmiastowe rozumienie problemów. Ok. 30% dzieci zdolnych przed rozpoczęciem nauki umie już czytać i liczyć do 100-u. Wnikliwa obserwacja otaczającego świata połączona ze spostrzegawczością. Umiejętność skupienia uwagi przez długi czas na tym co dziecko interesuje oraz chętne wykonywanie zadań umysłowych. Ciekawe, oryginalne pomysły na zabawy, bogata wyobrażnia, potrzeba wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych. Ujawnianie niezależnej postawy wobec innych dzieci. Dziecko zdolne potrafi bronić swoich racji, jest samodzielne w pracy. A więc identyfikacja ucznia zdolnego musi być dokonana nie tylko w oparciu o wyniki w nauce, ale na podstawie cech zachowań nie związanych bezpośrednio z nauką. Jak dotychczas nie została przyjęta jedna psychologiczna definicja dziecka zdolnego, jak również brak jest jednolitej teorii wyjaśniającej zdolności i twórczość człowieka. Różne badania naukowe precyzują zależności między powodzeniem w rozwoju uzdolnień a czynnikami, które to powodzenie gwarantują. 3
Elementem wspólnym wielu uznawanych teorii jest założenie, że zdolności człowieka należy rozpatrywać w kontekście rozwoju psychospołecznego, poznawczego i twórczego jednostki. Za podstawę teoretyczną programu realizowanego w MZPP-P został przyjęty model zdolności opracowany przez psychologa i pedagoga amerykańskiego Jozefa Renzullego w 1978r., a zmodyfikowany przez Franza Monksa - holenderskiego psychologa rozwojowego. J.Renzulli i jego współpracownicy opracowali trójpierścieniowy model zdolności. Ich zdaniem u osób wybitnie zdolnych istnieje ścisła interakcja między trzema podstawowymi zespołami cech człowieka- ponadprzeciętną inteligencją lub uzdolnieniami kierunkowymi, wysokim stopniem zaangażowania w zadanie i wysokim poziomem zdolności twórczych. Jest to model obecnie najczęściej przyjmowany przez psychologów praktyków, zajmujących się identyfikacją i nominacją uczniów zdolnych np. w Toruniu i w Warszawie. Według tych autorów optymalne funkcjonowanie ucznia zdolnego warunkują takie czynniki jak: wysoki poziom inteligencji i zdolności specjalnych, zaangażowanie zadaniowe i predyspozycje twórcze oraz czynniki zewnętrzne tj. środowisko rodzinne, szkolne i grupa rówieśnicza. Aby dziecko mogło w pełni wykorzystać swój duży potencjał możliwości twórczych konieczny jest harmonijny rozwój trzech głównych sfer a mianowicie: umysłowej, twórczej oraz emocjonalno-motywacyjnej, a to jest możliwe w przypadku korzystnego współdziałania z wymienionymi kręgami społecznymi: rodziną, szkołą i rówieśnikami. Nie zawsze wszystkie wymienione sfery rozwijają się równomiernie, harmonijnie, a rozwój dziecka zdolnego nie jest permanentnie progresywny. Oprócz tego w rozwoju dziecka zdolnego występują okresy stagnacji, zastoje, a nawet regresy. Na podstawie przeprowadzonych badań psycholog amerykańska Elizabeth Hurlock w 1985r. określiła czas występowania okresów krytycznych w rozwoju twórczości dziecka. Są to: 5-6 rok życia wejście dziecka w system oświaty 8 10 rok życia wejście dziecka w grupę rówieśniczą 12 13 rok życia - nawiązywanie bliższych relacji z rówieśnikami płci przeciwnej 17 19 rok życia wejście w system pracy zawodowej Właśnie osoby, które dzięki silnej osobowości przejdą te okresy krytyczne zwycięsko, mają szansę zdaniem autorki tej koncepcji być w życiu osobami naprawdę twórczymi. A jednocześnie jest to wskazówka, aby zdawać sobie sprawę z trudności na jakie napotyka dziecko zdolne na swojej drodze, czy to emocjonalnych czy to społecznych., dlatego tak ważne jest, aby udzielać mu wsparcia i dążyć do całościowego i harmonijnego jego rozwoju. Jak wskazuje literatura przedmiotu, psychologowie teoretycy i psychologowie praktycy są zgodni co do tego, że niedostrzeżone w porę, nie rozwijane i nie wspierane zdolności dziecka mogą nie rozwinąć się w pełni, a nawet powodować inne problemy adaptacyjne oraz warunkować osiągnięcia szkolne uczniów poniżej ich własnych możliwości. Program pracy z dzieckiem zdolnym jest szansą na usprawnianie i rozwijanie tych sfer rozwoju, które są słabsze, a jednocześnie stymulowanie tych sfer, które gwarantują kreatywność w życiu dorosłym. W obecnej rzeczywistości jest to bardzo ważny czynnik, gdyż rośnie zapotrzebowanie na jednostki twórcze, kreatywne bo to one inspirują rozwój społeczeństwa i dalszy rozwój cywilizacji. Ważnym aspektem pracy z uczniem zdolnym jest harmonizowanie jego rozwoju. Należy bowiem pamiętać, że wysokie uzdolnienia w jednej dziedzinie to też forma dysharmonii i dalsze wybiórcze wspieranie sfery, w której dziecko jest relatywnie najlepsze pogłębiałoby dysharmonię w jego rozwoju. A do pełnego wyrażenia się zdolności niezbędne jest zadbanie o wszystkie elementy uwzględnione w teoretycznym modelu zdolności. Dlatego odkrywanie i 4
stymulowanie u dzieci cech umysłu twórczego zdolności twórczych, takich jak giętkość, płynność i oryginalność myślenia oraz pobudzanie zaangażowania zadaniowego i kształcenie umiejętności interpersonalnych i intrapersonalnych stały się podstawą w realizacji prezentowanego programu. III Główne cele programu. Uwzględniając powyższe założenia teoretyczne i programowe przyjęto jako główny cel programu wspieranie w rozwoju uczniów zdolnych, zarówno poprzez pracę bezpośrednio z dziećmi, jak też poprzez oddziaływania na środowisko szkolne i rodzinne dziecka. Praca z uczniem to grupowe zajęcia warsztatowe, w których kładziemy nacisk na rozwijanie zdolności twórczych dzieci, poprzez: pobudzanie aktywności umysłowej uczestników, ich wyobraźni, myślenia twórczego i inwencji twórczej, kształcenie umiejętności dostrzegania problemów, ich rozwiązywania na różne sposoby oraz stosowania niezbędnego krytycyzmu w wyborze najlepszego. Innymi niemniej ważnymi celami warsztatów są: Rozwijanie różnych typów myślenia, w tym dywergencyjnego, umiejętności koncentracji uwagi oraz zakresu pamięci Rozwijanie samodzielności, umiejętności autoprezentacji, pokonywania wewnętrznych barier. Doskonalenie umiejętności intrapersonalnych i interpersonalnych, kształcenie asertywnych zachowań i empatii uczestników, umiejętności pracy zespołowej. Nauka relaksu, umiejętności samokontroli i pokonywania stresu, wspieranie integracyjnej działalności centralnego układu nerwowego. Wyżej wymienione cele są realizowane za pomocą różnorodnych metod i form pracy grupowej. Jednak dominującą formą pracy są wszelkiego rodzaju metody aktywizujące jak : burza mózgów, inscenizacje, prace plastyczne, gry, zabawy, rundki, grupowe rozwiązywanie problemów, prace zespołowe, literackie formy pracy układanie opowiadań, przysłów, zagadek, ćwiczenia z zakresu Kinezjologii Edukacyjnej P. Denisonna, elementy treningu autogennego Schulza i relaksu. Nasze pośrednie oddziaływania na ucznia zdolnego to uwrażliwianie nauczycieli na problemy uczniów zdolnych oraz pedagogizacja rodziców, udzielanie porad i pomoc w rozwiązywaniu różnorodnych problemów, jakie może nastręczać wychowywanie zdolnego dziecka. Aby zachęcić nauczycieli do zgłaszania uczniów zdolnych na zajęcia w poradni, odbywamy spotkania w szkołach i indywidualne konsultacje z nauczycielami. Program został opracowany dla uczniów szkoły podstawowej, biorąc pod uwagę fakt, że im wcześniej będzie dokonane rozpoznanie i diagnoza uczniów zdolnych oraz ich ewentualnych trudności, tym skuteczniejsza będzie udzielana im pomoc psychologicznopedagogiczna. Ponadto wybór uczniów tego przedziału wiekowego uwzględnia dwa okresy krytyczne, w których pomoc uczniom jest szczególnie ważna i może zapobiegać trudnościom przystosowawczym, na jakie są narażeni uczniowie wybitnie uzdolnieni w szkole, która jest w zasadzie przygotowana do pracy z uczniem o przeciętnych możliwościach. 5
IV Identyfikacja ucznia zdolnego i realizacja programu. W celu właściwego rozpoznania uczniów zdolnych zwracamy się do nauczycieli, aby w porozumieniu z rodzicami dokonali wyboru jednego lub dwóch uczniów z klasy, którzy ich zdaniem przejawiają cechy ucznia zdolnego. Wychowawcy wypełniają specjalnie przygotowaną Informację o uczniu zgłaszanym na zajęcia wspierające w rozwoju uczniów zdolnych. Realizacja programu rozpoczyna się więc spotkaniami szkoleniowymi pracowników poradni z wychowawcami, co służy temu, aby nauczyciele w swoich decyzjach kierowali się psychologiczną definicją ucznia zdolnego, aby wstępnie wyselekcjonowani uczniowie byli bardzo aktywni w swoim środowisku, chętnie podejmowali nowe wyzwania i ujawniali zainteresowania przekraczające szkolny program. Ponadto wychowawcy zobowiązani są do konsultacji z rodzicami, aby za ich wiedzą i aprobatą wypełnione ankiety trafiły do Poradni. Następnie zostaje przeprowadzona indywidualna diagnoza psychologiczna, która oprócz standardowych testów, badających potencjalne możliwości intelektualne jest uzupełniona o testy badające predyspozycje twórcze, oryginalność i style myślenia. Ważnym elementem diagnozy ucznia zdolnego jest pogłębiony wywiad z rodzicami, uwzględniający zainteresowania dziecka, sposób ich realizacji, relacje dziecka w rodzinie, wrażliwość emocjonalną oraz rozwój sfery społecznej, motywacyjnej, emocjonalnej, odporności na stres. W zależności od ujawnionych problemów, wykonujemy niekiedy jeszcze badanie pedagogiczne i logopedyczne, ponieważ wśród zgłoszonych uczniów zdarzają się uczniowie np. z dysleksją rozwojową, a jako uczniom o ponadprzeciętnych możliwościach stawia się wyższą poprzeczkę wymagań, licząc na to, że sami pokonają napotykane trudności. Niejednokrotnie udzielamy porad w związku z trudnościami wychowawczymi lub niewłaściwym podejściem rodziców do indywidualności ich dzieci. Wyniki badań i analiza wytworów badanych pozwala na wydanie opinii o możliwości indywidualnego toku lub indywidualnego programu nauczania, zakwalifikowaniu do grupowych zajęć warsztatowych, prowadzonych na terenie MZPP-P lub objęciu innymi formami pomocy w zależności od stwierdzonych słabych stron ucznia i jego specjalnych potrzeb. Zajęcia grupowe organizujemy przeważnie dla dwóch poziomów, łącząc np. kl. I-ą z kl. II-ą, lub kl. II-ga z kl. III-ą itd., co dawało rodzicom możliwość wyboru terminu zajęć. Grupy liczą 10-12 uczestników, ponieważ bardziej liczne grupy były trudniejsze do prowadzenia, a uczestnicy czuli się mniej komfortowo, nie mając możliwości większego zaistnienia. Przed rozpoczęciem spotkań z dziećmi, organizujemy najpierw spotkanie dla rodziców, aby zapoznać ich z programem zajęć, metodami pracy i formami pomocy uczniom zdolnym. Zajęcia przebiegają według opracowanych scenariuszy i zawsze zawierają stałe elementy. Pierwszym jest rozpoczęcie zajęć, kiedy siedzimy w kręgu i każdy może się wypowiedzieć jak się czuje, jaki ma poziom energii. A drugi stały element jest na zakończenie zajęć. Polega na omówieniu towarzyszących nam na zajęciach emocji, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, podsumowaniu pracy i ocenie, co osobiście uczestnicy wynoszą z zajęć, a prowadzący również przekazują informacje zwrotne oceniające aktywność i efekty pracy uczestników. Jak wynika z naszych doświadczeń bardzo ważne jest pierwsze spotkanie uczestników. Na pierwszych zajęciach uczniowie dowiadują się o zamierzonych celach spotkań, ale też o tym, że będą mogli sami wnosić własne pomysły, że od nich samych tutaj dużo zależy. Na pierwszych zajęciach zawieramy kontrakt z grupą o dobrowolnym udziale w spotkaniach, a ponadto ustalamy wspólnie zasady pracy grupy. Plakat z zapisanymi i zaakceptowanymi przez wszystkie dzieci normami grupowymi zawsze znajduje się podczas zajęć w widocznym 6
miejscu. Dzięki temu uczestnicy mogą się odwołać do tego, co było ustalone wspólnie, jeżeli ktoś z uczestników przekracza te normy. Ewaluacji efektów podejmowanych działań dokonujemy w oparciu o bezpośrednie informacje zwrotne od uczestników zajęć. Natomiast całościowej ocenie rezultatów służy końcowa pisemna ankieta ewaluacyjna, wypełniana przez uczestników oraz testowe badania poziomu twórczych predyspozycji, które wykonujemy na początkowych zajęciach i dla porównania na końcowych. Pozwala to na ocenę zarówno subiektywnych odczuć uczestników warsztatów jak i uzyskanie obiektywnych wyników w postaci liczbowych wskaźników. Ponadto rodzice i nauczyciele wyrażają często swoje pozytywne opinie na temat programu, jak również zainteresowanie i chęć dalszej współpracy, co jednoznacznie wskazuje na przydatność programu, mobilizuje nas i aktywizuje do poszerzania działań, aby program był dostępny dla wszystkich zainteresowanych. LITERATURA Borzęcki A., Szmidt K.J. (red), cykl: Lekcje twórczości Porządek i Przygoda, WSiP, Warszawa 1998; Borzęcki A., Szmidt K.J. (red), cykl: Żywioły dla kl. I i II, WSiP, Warszawa 1999; Dyrda B., Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych. Rozpoznawanie i przeciwdziałanie, Impuls, Kraków 2007; Dyrda B., Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży, Impuls, Kraków 2004; Limont W. Modele zdolności, Kultura i Edukacja 2, 1992; Maksymowska E., Wojna A., Program wspierania rozwoju założenia i realizacja, Nowiny Psychologiczne, nr 2, 1993; Nęcka E., Trening twórczości, Pracownia Wyd. Olsztyn 1992; Popek S. Człowiek jako jednostka twórcza, Wydawnictwo UMCS Lublin 2003 7