Kryzys finansowy jaka przyszłość? Dziś i jutro gospodarstw domowych, sieci doradców ds. zadłużenia konsumenckiego oraz sektora finansowego prof. US dr hab. Beata Świecka Wpływ kryzysu finansowego na zjawisko nadmiernego zadłużenia gospodarstw domowych Gdańsk, 30 listopada 2011
Plan wystąpienia Kryzys finansowy Nadmierne zadłużenie Przyczyny i skutki 1. Reakcja konsumentów na kryzys 2. Zadłużenie i i instytucje zadłużeniowe 3. Nadmierne zadłużenie gospodarstw domowych w Polsce 4. Przyczyny i skutki nadmiernego zadłużenia 5. Prewencja w zakresie nadmiernego zadłużenia 6. Sygnały wczesnego ostrzegania w zakresie nadmiernego zadłużenia 2 7. Zakończenie 2
Polscy konsumenci w obliczu kryzysu We wrześniu 2011 r. sprzedaż detaliczna w Polsce wzrosła o 11,4 proc. rok do roku. Polska gospodarka jeszcze nie odczuła schłodzenia i we wrześniu 2011 produkcja przemysłowa wzrosła o 7,7 proc. rok do roku. Polska jest bardziej odporna na zewnętrzne wstrząsy niż reszta nowych państw UE. Narodowy Bank Polski prognozuje na przyszły rok wzrost rzędu 2,3 proc. PKB, czyli niemal najwięcej ze wszystkich państw UE. Optymistyczni Polacy wciąż wydają pieniądze "Financial Times 8 listopad 2011 3
Kredyty dla gospodarstw domowych w mld zł. 500 400 300 200 373 419 477 100 0 86,1 98,1 109,6 136 182,9 254 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 dla gospodarstw domowych 6
Instytucje zadłużeniowe Instytucje bankowe Banki komercyjne Banki spółdzielcze Banki oszczędnościowe Instytucje parabankowe Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe Pośrednicy kredytowi Instytucje świadczące usługi masowe Instytucje pozabankowe Instytucje pozarządowe Kasy Zapomogowo-Pożyczkowe Lombardy Osoby fizyczne 7
System powiązań w zakresie zadłużenia gospodarstw domowych zadłużenie Gospodarstwa domowe zadłużenie Podmioty świadczące usługi finansowe banki uniwersalne banki wyspecjalizowane banki spółdzielcze Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe pośrednicy kredytowi Z A D Ł U Ż E N I E Podmioty świadczące usługi masowe gazownie energetyka telekomunikacja spółdzielnie mieszkaniowe kooperacja Instytucje mikrofinansowe 8
Czynniki wpływające na nieregulowanie należności z tytułu usług masowych mają zupełnie inny charakter niż czynniki wpływające na decyzje kredytowe w instytucjach finansowych. 9
Czynniki wpływające na nieregulowanie należności z tytułu usług masowych 1. Czynniki zależne od gospodarstwa domowego: niedotrzymanie terminów poprzez celowe nieregulowanie płatności w wyniki braku środków; w wyniku pewnego rodzaju wewnętrznego buntu spowodowanego faktem tak dużego zadłużenia, że wpłata jednej raty nie zmieni całości sytuacji, a tylko ograniczy obecny poziom środków; poprzez zapomnienie, zagubienie faktury, nieotrzymanie faktury (w przypadku zmiany miejsca tymczasowego pobytu, zmiany miejsca zamieszkania i niepoinformowania odpowiednich instytucji) itp.. 10
Czynniki wpływające na nieregulowanie należności z tytułu usług masowych 2. Czynniki niezależne od gospodarstwa domowego: zmniejszenie dochodów przy jednoczesnym wzroście kosztów utrzymania; zwiększenie opłat za usługi masowe, przy jednoczesnym zmniejszeniu lub utrzymaniu na niezmiennym poziomie dochodów; wypadki losowe, np. długotrwały pobyt w szpitalu itp. 11
Czynniki wpływające na zadłużenie gospodarstw domowych w instytucjach finansowych czynniki ekonomiczne czynniki dochodowe (wynagrodzenie, oszczędności renty, emerytury, stypendia) czynniki kosztowe (czynsz, gaz, energia, telefon, szkoła, kredyt itp.) czynniki społeczno-demograficzno-dukacyjne wiek faza cyklu rozwoju gospodarstwa domowego liczba osób w gospodarstwie domowym liczba dzieci w gospodarstwie wiedza finansowa, ekonomiczna (formalna i nieformalna) wykształcenie (ekonomiczne i pozaekonomiczne) Czynniki mające wpływ na zadłużenie gospodarstw domowych czynniki instytucjonalno-prawne polityka gospodarcza państwa dostępność do instytucji finansowych poziom zamożności społeczeństwa rodzaj instytucji (banki, SKOK, instytucje kredytowe regulacje prawne (prawo bankowe, ustawa o kredycie konsumenckim, ustawa antylichwiarska)) czynniki psychospołeczne stosunek do życia (optymistyczny, pesymistyczny) podejście do ryzyka (awersja, neutralność, skłonność) styl życia motywy grupy odniesienia 15
KLIENCI PODWYŻSZONEGO RYZYKA W POLSCE (STAN VIII 2011) 32,51 mld zł 5,4 % Łączna kwota zaległych płatności Polaków w sierpniu 2011 % Polaków nie regulujących zobowiązań terminowo 2,08 mln Liczba klientów podwyższonego ryzyka w Polsce 94,05 mln zł Kwota na którą zalega największy dłużnik zanotowany w bazie BIK Raport InforDług, BIK, Warszawa, sierpień 2011. 16
2,5 mld zaległości z tytułu czynszów DŁUGI POLAKÓW wg. KOMPLEKSOWEGO RAPORTU O DŁUGACH - stan marzec 2011 61 mld niespłacone długi konsumentów i przedsiębiorców wobec banków 22,5 mld niezapłacone podatki wobec Skarbu Państwa 10 mld zaległe zobowiązania wobec JST
Niewypłacalność i upadłość konsumencka w świetle prawa polskiego Marzec 2009 wprowadzenie regulacji prawnej w zakresie upadłości konsumenckiej Grudzień 2003 rozpoczęcie prac nad ustawą o upadłości konsumenckiej
Upadłość konsumencka na świecie i w Polsce 2007 r. Niemcy 105 tys. ludzi 2007 r. Wielka Brytania 53 tys. ludzi IV. 2010 r. Polska 16 osób 31 March 2009 data wprowadzenia Ustawy o upadłości konsumenckiej w Polsce 31 March 2009 31.12.2009 w tym okresie 1000 osób złożyło w sądzie wniosek o upadłość 19
Przyczyny nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych Kryterium pierwszeństwa Przyczyny pierwotne Przyczyny wtórne Kryterium miejsca ich powstania Przyczyny endogeniczne Przyczyny egzogeniczne Kryterium charakteru przyczyn Przyczyny ekonomiczne Przyczyny nieekonomiczne Kryterium otoczenia Przyczyny makroekonomiczne Przyczyny mikroekonomiczne Kryterium czasu Przyczyny krótkoterminowe Przyczyny długoterminowe Kryterium zależności Przyczyny zależne od gospodarstwa domowego Przyczyny niezależne od gospodarstwa domowego Kryterium obiektywności Przyczyny obiektywne Przyczyny subiektywne
Przyczyny pierwotne i wtórne Czynnikiem pierwotnym jest brak zabezpieczenia finansowego (w postaci oszczędności, rezerwy finansowej, majątku itp.) zarówno w postaci pieniężnej, jak i w aktywach trwałych. Brak zabezpieczenia finansowego oraz następujący po sobie łańcuch zdarzeń o charakterze wtórnym, takich jak utrata zdrowia, wypadek, utrata pracy, śmierć żywiciela rodziny prowadząca do utraty dochodów może doprowadzić do niewypłacalności. Występowanie przyczyn o charakterze wtórnym przy jednoczesnym braku przyczyn o charakterze pierwotnym nie prowadzi do powstania zjawiska niewypłacalności, chyba że zabezpieczenie finansowe jest niewystarczające by zmniejszyć siłę oddziaływania czynników o charakterze wtórnym.
Skutki nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności gospodarstw domowych Skutki ekonomiczne Skutki społeczne Skutki w skali makro perspektywy tworzenia dochodu migracja zarobkowa członków gospodarstw domowych ucieczka od płacenia podatków (poszukiwania pracy na czarno) Skutki w skali makro marginalizacja społeczna wykluczenie społeczne ubóstwo patologia społeczna rozwarstwienie społeczne Skutki w skali mezzo koszty kredytów bezrobocie w regionie kredytowanie pozabankowe Skutki w skali mezzo bezpieczeństwo finansowe zjawisko wyuczonej nieudolności samowykluczenie finansowe choroby Skutki w skali mikro możliwości podjęcia pracy motywacja oszczędzania koszty życia stopa życiowa Skutki w skali mikro motywacja do pracy inwestycje w zdrowie inwestycje w doskonalenie zawodowe samoocena 22
PREWENCJA PIERWOTNA W ZAKRESIE NADMIERNEGO ZADŁUŻENIA I NIEWYPŁACALNOŚCI GOSPODARSTW DOMOWYCH zakres działań ze strony państwa i instytucji pozarządowych zakres działań ze strony instytucji finansowych zakres działań ze strony gospodarstw domowych Rozwiązania regulacyjne Edukacja finansowa Polityka socjalna Kredytowanie socjalne i działania na rzecz rozwoju instytucji mikrofinansowych Rozwój Regionalnych Ośrodków Doradztwa Finansowego Odpowiedzialne udzielanie kredytów Współpraca instytucji finansowych z instytucjami posiadającymi bazy dłużników Ujednolicenie procedur bankowych w zakresie oceny zdolności kredytowej Edukacja finansowa Posiadanie i realizacja strategii finansowych Posiadanie i realizacja budżetu gotówkowego Posiadanie rezerwy finansowej Podnoszenie wiedzy ekonomicznej Działania w zakresie nieuczciwych praktyk Polityka w zakresie zatrudnienia osób wykluczonych finansowo Działania wpływające na zwiększenie oszczędności gospodarstw domowych 23
Sygnały wczesnego ostrzegania Podstawowym ich zadaniem jest sygnalizowanie wszelkich zagrożeń wewnątrz gospodarstwa domowego i jego otoczeniu. Gospodarstwa domowe wykazują sygnały ostrzegawcze na długo przedtem, zanim nastąpi nadmierne zadłużenie i niewypłacalność. 24
Sygnały wczesnego ostrzegania Sygnały te tworzone są na podstawie informacji, które odczytuje się, wykorzystując grupy lub pojedyncze wskaźniki finansowe i niefinansowe tworzone przez członków gospodarstwa domowego, a przede wszystkim osobę, która zajmuje się zarządzaniem finansami w gospodarstwie. Sygnały te informują głównie o zagrożeniach w funkcjonowaniu gospodarstwa domowego, a także o niewykorzystanych i niezauważonych szansach. Pojedyncza informacja oraz zbiór informacji może pozwolić z dużym wyprzedzeniem czasowym złagodzić niebezpieczeństwo związane z nadmiernym zadłużeniem. 25
SYGNAŁY WCZESNEGO OSTRZEGANIA PRZED nadmiernym zadłużeniem i NIEWYPŁACALNOŚCIĄ GOSPODARSTW DOMOWYCH SYGNAŁY WCZESNEGO OSTRZEGANIA zewnętrzne SYGNAŁY WCZESNEGO OSTRZEGANIA wewnętrzne Sygnały wczesnego ostrzegania o charakterze ekonomicznym Sygnały wczesnego ostrzegania o charakterze bieżącym Sygnały wczesnego ostrzegania o charakterze społecznym Symptomy wczesnego ostrzegania o charakterze strategicznym Sygnały wczesnego ostrzegania o charakterze prawnym Sygnały wczesnego ostrzegania o charakterze behawioralnym 26
SYGNAŁY WCZESNEGO OSTRZEGANIA (SWO) zewnętrzne a) SWO o charakterze ekonomicznym: pogarszająca się koniunktura gospodarcza kraju i świata, kryzysy finansowe, wzrost oprocentowania kredytów, wzrost lub obniżenie kursów walut, zła sytuacja na rynku pracy, wzrost cen towarów, usług, wynajmu mieszkania, dostawy wody, gazu, elektryczności itp.; b) SWO o charakterze społecznym: obniżenie jakości życia, spadek nastrojów społecznych itp.; c) SWO o charakterze prawnym. 27
Sygnały wczesnego ostrzegania (SWO) wewnętrzne a) SWO o charakterze bieżącym (operacyjnym), czyli związanym z bieżącym funkcjonowaniem gospodarstwa domowego: znacznie zmniejszenie kwoty dochodu, opóźnienia w spłacie kapitału i odsetek z tytułu zaciągniętego kredytu lub pożyczki w instytucjach finansowych, opóźnienia w regulowaniu zobowiązań, m.in. wobec instytucji świadczących usługi masowe, utrata dochodu, wysoki i wzrastający w czasie stopień zadłużenia gospodarstwa domowego, rolowanie kredytu, podwyższanie kwoty kredytu, zatory płatnicze, pertraktacje z bankami w zakresie odroczenia spłat kredytu, wyprzedaż majątku, wzrost kosztów finansowych (wzrost oprocentowania kredytu, wzrost kursu waluty w której jest zaciągnięty kredyt, zapłata odsetek za nieterminowa spłatę zadłużenia, wzrost opłat dodatkowych), brak ubezpieczenia na wypadek śmierci, choroby członka gospodarstwa domowego o najwyższych dochodach, brak ubezpieczenia domu, mieszkania, samochodu od zdarzeń losowych, brak zabezpieczenia w postaci rezerwy finansowej. 28
Sygnały wczesnego ostrzegania wewnętrzne b) SWO o charakterze strategicznym, dotyczącym funkcjonowania i decyzji finansowych gospodarstwa domowego w długim okresie czasu. Proponuje się zaliczyć do nich m.in. takie czynniki jak: zamrożenie środków w postaci chybionej inwestycji, błędy lub brak planowania dochodów i wydatków, długoterminowe nadmierne zadłużenie. 29
Sygnały wczesnego ostrzegania wewnętrzne c) SWO o charakterze behawioralnym, które wbrew pozorom mogą mieć bardzo duży wpływ na wystąpienie pozostałych sygnałów. Zaliczyć do nich można takie czynniki jak: brak wiedzy ekonomicznej, brak porozumienia między członkami gospodarstwa domowego odnośnie zarządzania finansami, zły stan zdrowia, alkoholizm, narkomania, zakupoholizm, hazard, nadmierny optymizm, nadmierny pesymizm, skłonność do ryzyka, skłonność do konsumpcjonizmu ( gadżeciarstwo ). 30
Sygnały wczesnego ostrzegania Sygnały te powinny dawać impuls członkom gospodarstwa domowego do wnikliwej obserwacji sytuacji finansowej gospodarstwa i otoczenia, i czynników wpływających na równowagę finansową lub jej brak. Sygnały te pokazują, że jeśli nie dojdzie do działań naprawczych, to gospodarstwo domowe popadnie w stan nadmiernego zadłużenia i niewypłacalności. 31
Zakończenie Zjawisku nadmiernego zadłużenia można przeciwdziałać na każdym poziomie, zarówno poprzez działania rządu, jak i instytucji finansowych, a także gospodarstw domowych. Przeciwdziałać nadmiernemu zadłużeniu należy wielokierunkowo i długofalowo. Istnieje konieczność powiązania wielu środowisk (w tym naukowych, badawczych) w celu zmniejszenia zjawiska nadmiernego zadłużenia. 32
Dziękuję za uwagę