INDUKOWANIE SNU MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE

RYTMY OKOŁODOBOWE SEN I CZUWANIE FAZY SNU CHARAKTERYSTYKA INDUKOWANIE SNU MECHANIZM I STRUKTURY MÓZGOWE Karolina Świder, Zakład Psychofizjologii UJ BMZ II BMZ II

Wprowadzenie Zegar biologiczny autonomiczny oscylator, generujący wolne rytmy, którego oscylacje zostały ustalone w toku ewolucji, pod wpływem wielu czynników środowiskowych i utrwalone w genach. Zeitgeber dawca czasu są to sygnały środowiskowe istotne dla funkcji zegara biologicznego i będące odbiciem rytmów egzogennych. Rytm biologiczny okresowe natężenie procesów biologicznych i funkcji życiowych istot żywych uzależnione od czynników związanych z porą roku, obrotem Ziemi dookoła własnej osi oraz od czynników wewnątrzustrojowych Rytmy biologiczne sekundowe (np. fale mózgowe) minutowe (np. częstość akcji serca) godzinne (np. naprzemienność faz snu) dobowe (np. sen czuwanie) tygodniowe (np. rytm wydolności fizycznej) miesięczne (np. miesięczny cykl kobiet) sezonowe i roczne (np. skład krwi, poziom hormonów; zmiany koloru futra, migracje) wieloletnie (np. cykle wzrostu roślin, cykl rozwojowy szarańczy) Rytmy ultradialne okres rytmu krótszy niż 20 h Rytmy infradialne okres rytmu dłuższy od 28 h Rytmy okołodobowe Rytmy egzogenne Rytmy endogenne 2

RYTMY OKOŁODOBOWE modyfikowany przez informacje sensoryczne, ale charakteryzuje się dużą stałością dla danego osobnika w danym otoczeniu, nawet jeśli brakuje wskazówek o czasie W warunkach stałego oświetlenia (LL) - rośnie ilość czuwania u gatunków dziennych, a u nocnych maleje. Cykle snu i czuwania są sterowane przez rytm okołodobowy Rytm ten u człowieka wynosi około 25 godzin (gdy może być regulowany dowolnie lub gdy człowiek znajduje się stale w ciemności), lecz może też być krótszy niż 24 godziny (stałe oświetlenie) Średnia 24,2 h (gdy osoby były trzymane w pomieszczeniu gdzie doba trwała 28h 3

RYTMY OKOŁODOBOWE DŁUGOŚĆ SNU Czas snu jest zróżnicowany indywidualnie (średnio śpimy około 7 godzin) Czas snu zmienia się również w zależności od wieku 4

INNE RYTMY OKOŁODOBOWE Zmiany temperatury ciała najwyższa późnym popołudniem 37,2ºC najniższa ok. 2 godziny po zaśnięciu 36,7ºC Poziom hormonów hormon wzrostu wzrost wydzielana w czasie zasypiania Poziom hormonów kortyzol najwyższy poziom w momencie przebudzenia (150 700 nmol/l) najniższy zasypiania (30 120nmol/l) 5

Nastawianie i przestawianie zegara biologicznego Zeitbeger dawcza czasu Rytmy okołodobowe utrzymują się przy braku światła, jednak światło ma istotne znaczenie dla okresowego ich przestawiania światło nie jest jedynym synchronizatorem zegara biologicznego bodźce nieświetlne: temperatura, wilgotność, pokarm, zapach, aktywność fizyczna, oddziaływania socjalne Bodziec świetlny jest najbardziej efektywny w okresie tzw. subiektywnej nocy, a nieświetlny w czasie subiektywnego dnia. np. stymulacja świetlna na początku subiektywnej nocy opóźnia cykl, natomiast stymulacja na końcu subiektywnej nocy przyspiesza cykl???? Osoby niewidome w jaki sposób regulują swoje rytmy?

BIOCHEMIA RYTMU OKOŁODOBOWEGO Sprzężenie zwrotne pomiędzy białkami i genami regulującmi senność (Drossophila). Białka te są nieaktywne, gdy występują pojedynczo. Wysokie stężenie białek per i tim (senność) Białko clock Stężenie białek tim i per Zahamowanie produkcji białek per i tim Stężenie białek tim i per Jasne światło późną nocą przyśpieszenie rytmu Stężenie białek tim i per Jasne światło późną nocą opóźnienie rytmu

Nastawianie i przestawianie zegara biologicznego u ssaków światło oddziałuje poprzez modyfikacje sygnału docierającego do SCN, które pod jego wpływem zmienia ilość wydzielanego białka tim. Impuls świetlny po zmroku dezaktywuje białka tim (zmniejszenie senności) 8

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego człowieka Jądro nadskrzyżowaniowe (Suprachiasmatic nucleus SCN) Siatkówka Szyszynka Ciało kolankowate boczne Grzbietowo - przyśrodkowe jądro podwzgórza (Dorsomedial hypothalamic nucleus DMH) rytm aktywności pokarmowej; ma bezpośrednie nerwowe połączenie z jądrami brzuszno bocznymi obszaru przedwzrokowego (ventrolateral preoptic nuclei VLPO), regulującym sen 9

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN - reguluje rytmikę okołodobową, a nie ilość snu/czuwania; - uszkodzenia zaburzają rytmikę, nie wpływając na proporcje snu i czuwania Przednia część podwzgórza SCN wykazuje liczne projekcje do obszarów, uczestniczących w indukcji snu. - hamujące (GABA) - pobudzające (Glu NMDA i non-nmda) 10

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN Wyładowania 3 pojedynczych neuronów SCN w hodowli tkankowej (in vitro) ich występowanie wskazuje, że SCN jest autonomicznym oscylatorem Komórki SCN charakteryzuje spontaniczna rytmiczna aktywność o dużej częstotliwości w ciągu dnia i niskiej nocą F. Aujard i wsp. 2001 11

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SCN sygnały z siatkówki modulują działanie zegara SCN Glu droga siatkówkowo-podwzgórzowa (retinohypothalamic tract RHT) bezpośrednia droga siatkówkowo podwzgórzowa (RHT) będąca niewielkim odgałęzieniem nerwu wzrokowego; neurony amakrynowe (rodzaj kom. zwojowych); barwnik - melanopsyna SCN jest również wrażliwe na działanie hormonu melatoniny, wydzielanego przez szyszynkę Neurony eferentne SCN docierają pośrednio do przedniego podwzgórza (VLPO), po drodze tworząc synapsy w innych jądrach wzgórza które regulują ponadto dobowy cykl zmian temperatury i inne zmiany fizjologiczne związane z cyklem sen-czuwanie 12

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego SCN podsumowanie dzień noc Sprawuje główną kontrolę nad okołodobowymi rytmami snu i temperatury. Funkcja rozrusznikowa największa aktywność w ciągu dnia Wytwarza rytmmy okołodobowe w sposób uwarunkowany genetycznie Uszkodzenie rytmy ciała są mniej regularne i tracą synchronizację z środowiskowymi wzorcami światła i ciemności Przeszczep płodowego SCN zwierzętom, u których zniszczono SCN, przywraca rytmikę 13

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego - SZYSZYNKA wydziela melatoninę położona jest w nadwzgórzu (międzymózgowie, nad III komorą mózgu) produkcja i wydzielanie melatoniny wzrasta późnym popołudniem i trwa kilka godzin po zaśnięciu czas pulsu zalezy od fotoperiodu (długość dnia i nocy) wzrost melatoniny indukuje senność

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego SCN - SZYSZYNKA jądro przykomorowe szyszynka SCN RHT melatonina NA zwój szyjny górny siatkówka Jądro pośrednio boczne rdzenia Siatkówka - nerw wzrokowy - SCN - jądro przykomorowe (PVN) - pęczek przyśrodkowy przodomózgowia przez pokrywę międzymózgowia, jądro pośrednio - boczne rdzenia kręgowego i zwój szyjny górny, którego włókna zazwojowe unerwiające szyszynkę Komórki nerwowe rdzenia SCN hamują część autonomiczną jądra przykomorowego Aktywność górnego zwoju szyjnego nasila się w nocy (NA) 15 15

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego SCN - SZYSZYNKA Melatonina może przestawić zegar poprzez wpływ na receptory SCN 0.5 mg popołudniu przyspieszenie zegara (osoba jest szybciej senna wieczorem i wcześniej się obudzi następnego ranka) Częste poranne przyjmowanie melatoniny cofnięcie zegara (późno pojawia się senność i później osoba się budzi) 16 16

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego CIAŁO KOLANKOWATE BOCZNE (LGN) U zwierząt listek ciała kolankowatego (IGL intergeniculate leaflet) drogą kolankowato - podwzgórzową (geniculohypothalamic tract GHT) Rola IGL w mechanizmie zegara biologicznego, polega na integracji świetlnych i nieświetnych oddziaływań i wysyłaniu jednej zwrotnej informacji drogą kolankowato- podwzgórzową (geniculohypothalamic tract GHT) do głównego generatora zegara biologicznego - SCN 17

Struktury istotne dla funkcji zegara biologicznego Grzbietowo - przyśrodkowe jądro podwzgórza (Dorsomedial hypothalamic nucleus DMH) ma bezpośrednie nerwowe połączenie z jądrami brzuszno bocznymi obszaru przedwzrokowego (ventrolateral preoptic nuclei VLPO), regulującym sen projektuje do neuronów oreksynowych ma zasadnicze znaczenie dla regulacji aktywności behawioralnej, regulowanej przyjmowaniem pokarmu (ang. food anticipatory activity) GABA z tego jądra hamuje neurony ACh przedniego podwzgórza prowadząc do snu 18

Podstawowe ośrodki neuronalne zaangażowane w kształtowanie faz snu i czuwania jądro nadskrzyżowańiowe (SCN) brzuszno-boczne pole przedwzrokowe podwzgórza (VLPO) pole przedwzrokowe przyśrodkowe (MnPO) twór siatkowaty mostu i śródmózgowia (FR) Ach jądra konarowo mostowe i grzbietowe boczne nakrywki mostu (PPT, LDT) podstawne przodomózgowie (BF) Ach, GABA jądro guzowo-suteczkowe podwzgórza (TMN) - his grzbietowe i pośrodkowe jądra szwu pnia mózgu (DR) - 5-HT miejsce sinawe mostu i śródmózgowia (LC) - NA część boczna podwzgórza zawierają neurony oreksynergiczne (ORXN) 19

Twór siatkowaty mostu iśródmózgowia - rozciąga się od rdzenia przedłużonego do przodomózgowia - neurony wstępujące i zstępujące - reguluje pobudzenie kory i mięśni, ma tez kluczowe znaczenie dla regulacji snu i czuwania 20

BF LH TMN Raphe vpag LC LDT/ PPT przodomózgowie podstawne (GABA, acetylocholina) boczne podwzgórze (oreksyna) (histamina) jądra szwu (serotonina) brzuszna nakrywka (dopamina) miejsce sinawe (noradrenalina) układ jądro guzowosuteczkowate Śródmózgowomostowy (j. boczno-grzbietowe, j. konarowo-mostowe) (acetylocholina) Wzgórze Podwzgórze Most Rdzeń przedłużony GŁÓWNE SKŁADNIKI WSTĘPUJĄCEGO UKŁADU SIATKOWATEGO MÓZGU Saper i in., 2005 21

STAN CZUWANIA Twór siatkowaty układ śródmózgowo-mostowy - stałe pobudzenie kory podczas czuwania, w sytuacjach nowych i wymagających koncentracji; neurony docierają do wzgórza i przodomózgowia (Ach i glu) dalej pobudzenie dociera do kory mózgowej mniejsze obwody neuronalne - sterują obszarami sensorycznymi selektywne pobudzenie w obrębie układu wzrokowego i słuchowego Miejsce sinawe unerwienie NA kory mózgowej Przodomózgowie podstawne Ach; pobudzenie wzgórza i kory; wspomaganie uczenia się i procesów uwagowych, Podwzgórze - jądro guzowo-suteczkowate, będące głównym źródłem mózgowej histaminy, odgrywa ważną rolę w generowaniu stanu czuwania zwiększenie pobudzenia

STAN CZUWANIA pobudzenie systemu: cholinergicznego, noradrenergicznego (miejscu sinawym - LC) i serotoninergicznego (jądra szwu). Wysoki poziom tych trzech mediatorów - utrzymanie stanu czuwania. Ośrodkiem czuwania jest jądro siatkowe mostu (ACh) jego aktywność powoduje desynchronizację EEG w korze. Desynchronizacja EEG (nieskoordynowanej pracy neuronów) to jedna z cech charakterystycznych stanu czuwania. Ach: oddziałuje na wzgórze - pobudza jego część sensoryczną (wrażliwość na impulsymech uwagi) i hamuje jądro siatkowe wzgórza które ma działanie hamujące na ta sensoryczną część podwzgórza NA: Miejsce sinawe- aktywne w czuwaniu/ mniejsze w NREM oraz brak w REM 5-HT kontroluje pobudzenie poprzez kontrolę wydzielania Ach i NA

Zasypianie Warunkiem jest zmniejszenie pobudzenia: zmniejszenie temperatury mózgowia i temperatury wewnątrz ciała zmniejszanie stymulacji obniżenie poziomu Ach i NA, wzrost aktywności w strukturach aksonów wydzielających GABA (hamowanie) Zahamowanie aktywności układów pobudzających mózg: - adenozyna - kumuluje się w ciągu dnia i działa na przodomózgowie podstawne hamując jego aktywność; aktywowane są też geny, dlatego też skutki działania adenozyny mają długotrwały efekt (sen trwa kilka godzin) - prostaglandyny - objaw pobudzenia układu odpornościowego; kumuluje się w ciągu dnia; hamuje struktury podwzgórza odpowiedzialne za zwiększenie pobudzenia

Koncentracja mózgowej adenozyny (produktem rozpadu substancji wysoko energetycznych), narasta w czasie aktywności. Przekroczenie krytycznego poziomu powoduje aktywację neuronów brzuszno-bocznego i przyśrodkowego pola przedwzrokowego (VLPO, MnPO) podwzgórza, odpowiedzialnych za przejście w stan snu 25

Zasypianie Na poziomie behawioralnym obserwuje się: postępujące rozluźnienie mięśni posturalnych (największe w fazie REM) krótkotrwałe przejawy aktywności mięśniowej mioklonie nocne (najczęstsze w fazie zasypiania) szybkie ruchy gałek ocznych (prawie wyłącznie w fazie REM) WSTĘPNE ETAPY SNU związane są: z obniżeniem temperatury ciała oraz poziomu pobudzenia zmiana aktywności w obrębie układu siatkowatego zmniejszenie ilości danych sensorycznych oraz zahamowanie systemów pobudzających obszary korowe 26

Fazy snu podczas snu mózg przechodzi przez 4 fazy snu NREM (sen wolnofalowy 60-90 min). Po zakończeniu fazy 4 z powrotem następują kolejno faza 3, 2 i dalej rozpoczyna się fazę snu REM (sen paradoksalny) 90 minut cykl. Cykle powtarzają się kilka razy w ciągu nocy (4-5 razy). Na początku snu dominuje 3 i 4 faza, w kolejnych cyklach zwiększa się czas trwania REM. 27

CZĘSTOTLIWOŚCI RYTMÓW KOROWYCH rytm beta (13-30 Hz) charakterystyczny dla stanu czuwania (aktywny mózg przetwarzanie informacji) oraz snu REM rytm alfa (8-13 Hz) - rejestrowany np. przy zamkniętych oczach, stan odprężenia (okolice potyliczne i czołowe) rytmy theta (4-8 Hz) rytm systemu limbicznego (hipokamp) rytm delta (0-4 Hz) głęboki sen, coma SEN GŁĘBOKI Wrzeciono senne 12-14Hz występuje w półsekundowych seriach (WZGÓRZE) Zespół K ujemna fala o o dużej amplitudzie, po której następuje wolniejsza dodatnia fala 28

NREM Faza 1 - to faza przejściowa pomiędzy czuwaniem a snem, manifestuje się między innymi zanikiem częstotliwości alfa występują tu stany hipnagogiczne, czy mioklonie przysenne Faza 2 fale theta (4-8 Hz - powstają we wzgórzu oraz w układzie limbicznym); wrzeciona senne i zespoły K Faza 3 zanikają fale theta, pojawiają się fale delta (0,5-4 Hz) Faza 4 dominują fale delta, pojawiają się marzenia senne (mało emocjonalne; niski poziom Ach szybko zapominane) sen wolnofalowy faza 3 i 4 Faza 2-4 dochodzi do stopniowego obniżania się ciśnienia krwi, częstotliwości oddechowej i tętna, obniża się napięcie mięśniowe 29

NREM GŁĘBOKIE FAZY SNU hamowanie aktywności systemu motorycznego na poziomie rdzenia kręgowego (oraz pnia mózgu) - rozluznienie mięsni postularnych 30

NREM hamowanie struktur zaangażowanych w procesy wzbudzania kory mózgowej w odpowiedzi na bodźce sensoryczne W czasie czuwania jądro siatkowate wzgórza (NRT) hamowane przez Ach. W czasie snu, hamowanie NRT zostaje zniesione NRT zaczyna hamować aktywność neuronów wzgórzowokorowych co prowadzi do znacznego ograniczenia przepływ informacji sensorycznych do kory mózgowej (wzgórze - wrota do kory zostają zamknięte) zahamowanie neuronów korowych skutkuje powstaniem tzw. wolnych oscylacji aktywności korowej - są to naprzemienne fale depolaryzacji i hiperpolaryzacji rozległych obszarów kory o częstotliwości <1Hz 31

REM sen paradoksalny jednocześnie występują symptomy silnego i minimalnego pobudzenia organizmu - aktywność mózgu jest na poziomie czuwania (silna aktywacja ośrodków limbicznych, a okolice czołowe które są odpowiedzialne za racjonalne myślenie są deaktywowane + występuje całkowite zwiotczenie mięśni (atonia) tu większość snów FALE PGO charakterystyczne dla snu fale o wysokiej amplitudzie pojawiające się w obszarze potylicznym (occipital) a związane z oddziaływaniem ciał kolankowatych (lateral geniculate bodies), które z kolei są sterowane z poziomu mostu (pons) 32

REM REM (rapid eye movement) charakterystyczne dla snu REM szybkie ruchy gałekocznych są propagowane w obrębie mostowej części tworu siatkowatego, część ta jest w stanie wyzwolić aktywność wzgórków górnych śródmózgowia co wywołuje charakterystyczne ruchy sakadowe (droga pokrywowo-rdzeniowa) DROGA POKRYWOWO-RDZENIOWA WZGÓRKI GÓRNE POKRYWY 33

REM charakterystyczną cechą snu REM jest to, że wzbudzenie kory jest oparte wyłącznie o układ cholinergiczny Ach (aktywne są inne jądra niż podczas czuwania) Podanie 5-HT przerywa lub skraca REM NA (miejsce sinawe) blokują wystąpienie REM w trakcie fazy REM wzbudzeniu ulegają niektóre części kory (zakręt obręczy, obszary w płacie skroniowym, amygdala) podczas gdy niektóre ulegają zahamowaniu (kora przedczołowa oraz tylna część zakrętu obręczy). 34

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY PRACY MÓZGU W TRAKCIE SNU PGO sen REM neurony mostu hamują aktywność ruchową poprzez hamowanie ośrodków na poziomie rdzenia uszkodzenie mostu nie powoduje zmian z obrazie snu REM lecz powoduje, iż w jego trakcie nie występuje zwiodczenie mięśni interakcja układu serotoninergicznego i cholinergicznego: stymulacja receptorów cholinergicznych (lek korbachol) rozpoczecie fazy REM aktywność neuronów serotoninergicznych - przerywa lub skraca REM 35

OSCYLATOR REM-NREM (RYTM ULTRADIALNY) Jaki jest mechanizm zmian w aktywności mózgu w czasie snu? według jednego z dominujących wyjaśnień (Hobson) układ siatkowaty można podzielić funkcjonalnie na systemy REM-off i REM-on REM-off (wyłącznik REM) układ NA (miejsce sinawe) i 5-HT (j. szwu) jest najbardziej aktywny w czasie czuwania, w czasie snu NREM jego aktywność jest nieco niższa, natomiast całkowicie wygasa w fazie REM REM-on (włącznik REM) układ Ach (głównie układ śródmózgowo-mostowy, tj. LDT/PPT, ale i przodomózgowie podstawne - BF) jest najbardziej aktywny w czasie czuwania oraz w fazie REM; natomiast pozostaje nieaktywny w czasie snu NREM

SYSTEMY NEUROMODULACYJNE - podsumowanie

Metabolizm mózgu Czuwanie Sen Non REM Sen REM 38 Za Zeman, 2005

FAZY SNU - Charakterystyka zapisu EEG w trakcie snu zmiany zachodzą powoli przejście od stanu czuwania do stanu snu głębokiego (faza IV) zachodzi przez około 60 min non-rem REM Krótkie, szybkiei ostre fale fale wolne o wysokiej amplitudzie sen wolnofalowy (SWS). Neurony działają w sposób zsynchronizowany nieregularne szybkie fale o niskiej czesto. Fale o wiekszej amplitudzie nieregularne fale o niskiej amplitudzie wrzeciono senne i Zespół K Wzgórze przestaje przekazywać sygnały do kory W kolejnych fazach tentno, czestotliwość oddechu, aktywność mózgu stopniowo się zmnijeszają sen paradoksalny cechy głębokiego i płytkiego snu

40

Systemy neuromodulacyjne Synaptycznymi przekaźnikami uczestniczącymi w generowaniu faz snu i czuwania są: Noradrenalina - miejsce sinawe (blokowanie snu REM) Serotonina jądra szwu (przerywanie snu REM) Acetylocholina - jądra w obrębie tworu siatkowatego tzw układ śródmózgowo-mostowy (pobudzenie kory; najbardziej aktywna czuwanie sen REM) Histamina - niektóre obszary podwzgórza j. guzkowo-suteczkowe (zwiększenie pobudzenia) GABA - podstawna część przodomózgowia (hamowanie wzgórza i kory-długość snu) Dopamina pole brzuszne nakrywki glutamina, glicyna Oreksyny boczne podwzgórze (stymuluje czuwanie) melanin-concentrating hormone (MCFI), 41

Czuwanie 42

Czuwanie 43

44

45

46

Przebudzenie Budzenie 47

Marzenia senne Teoria aktywacji i syntezy Zaczynają się od rytmicznej, spontanicznej aktywności w okolicach mostu (fale PGO) Pobudzenie parti kory kora łączy przypadkowe pobudzenia z inną aktywnościa ich suma interpretowana jest jako informacja i komplikowana jest z najswieższymi wspomnieniami V1 i I rz kora somatosensorycna jest stłumiona powstają halucynacje Pobudzenie c.migdałowatego Kora przedczołaowa w wiekszości nie aktywna słaba pamięć snów Teoria kliniczno-anatomiczna Mniejszy nacisk na most, fale PGO i sen REM Procesy myślowe zachodzące w nienormalnych warunkach (mało inf ze zmysłów: obniżona aktywność struktur (jw.) + duża aktywność w w dolnej k.ciemieniowej (percepcja wzrokowo-przestrzenna) i korze wzrokowej (poza V1) + podwzgórze, c.migdałowate 48

Marzenia senne - podsumowanie marzenia senne nie są wyłączną cechą snu REM; pojawiają się również w fazie NREM w fazie REM sny są najbardziej żywe, a ich treść najbardziej nieracjonalna; pojawiają się doznania z różnych modalności (słuchowe, z narządu równowagi) ale dominują doznania wzrokowe w fazie NREM mniej jest przeżyć o charakterze halucynacyjnym, a więcej myślenia werbalnego charakterystyczną cechą snu REM jest to, że wzbudzenie kory jest oparte wyłącznie o układ cholinergiczny Ach (podczas, gdy dla stanu czuwania charakterystyczne jest również pobudzenie systemu noradrenergicznego NA i serotoninergicznego 5-HT) treści wzrokowe we śnie REM (wg Brauna,1998) - we śnie REM dochodzi do koaktywacji pomiędzy strukturami limbicznymi i drugorzędowymi wzrokowymi; co więcej, zachodzi to w izolacji od struktur pierwszorzędowych i czołowych w porównaniu z czuwaniem ulegają aktywacji regiony limbiczne (ciało migdałowate, kora przyhipokampowa), zakręt obręczy być może to odpowiada za intensywną treść emocjonalną snów natomiast dezaktywowane są struktury boczne przedczołowe upośledzenie racjonalnej kontroli zachowania 49

Zaburzenia snu Bezsenność Cykl zmiany temp. opóźniony (trudności z zasypianiem zbyt wysoka temp.) Cykl zmiany temp. przyśpieszony (zbyt wczesne wybudzenie) Nieregularne fluktuacje temp trudność w utrzymaniu snu Bezdech nieregularny oddech w fazie REM, zwiotczenie mięśni Narkolepsja - napady senności w ciągu dnia - katapleksja (nagłe zwiotczenie mięśni w stanie czuwania wywołane przez silne emocje - porażenie senne (niezdolność do wykonywania ruchów podczas zasypiania i budzenia się) - Halucynacje hipnagogiczne przeżycia przypominające marzenia senne trudne do odróżnienia od prawdziwych spostrzeżeń nadaktywność synaps cholinergicznych nadaktywność synaps wydzielających oreksny Lunatykowanie NONREM (II lub III faza) Mówienie przez sen REM i NREM 50

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO Praca zmianowa (zaburzenia wydzielania melatoniny) sen w dzień po pracy nocnej przypada na najmniej korzystną porę (najniższa skłonność do snu, wpływy synchronizatorów społecznych) pracownicy po zmianie nocnej statystycznie śpią krócej o 2 godziny, niekiedy skracają ten czas nawet o 4 godziny sen w porze dziennej posiada inną strukturę 51

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO Syndrom przyspieszonej fazy snu (ang. ASPS, advanced sleep phase syndrome). Częsty u osób w podeszłym wieku. Syndrom opóźnionej fazy snu (ang. DSPS, delayed sleep phase syndrome). Nawet do 7% pacjentów zgłaszających się po poradę z powodu bezsenności uskarża się na DSPS. Senność pojawia się dopiero około 2.00. Częstszy u osób młodych, nawet 7-16% młodzieży wykazuje DSPS. Uwaga: u osób młodych opóźniony cykl wydzielania melatoniny. Należy rozróżniać prawdziwy i nawykowy zespół opóźnionej fazy snu 52

ZABURZENIA CYKLU DOBOWEGO jet lag syndrom - choroba transatlantycka (zaburzenia snu, bóle głowy, nerwowość lub apatia, zab. ze strony układu pokarmowego Brak synchronizacji wewnętrznego zegara z czasem zewnętrznym OPÓŹNIENIE FAZY PRZYŚPIESZENIE FAZY 53

SYSTEMY NEUROMODULACYJNE - podsumowanie 54

Faza snu i czuwania - podsumowanie Mózgowe mechanizmy funkcji poznawczych 55

Podsumowanie SEN CZUWANIE - REM 56