Przedszkole Niepubliczne Niezapominajka 2014-12-01 w Gliwicach NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA U DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM Duża aktywność ruchowa jest charakterystyczna dla wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym i jest prawidłowością rozwojową, jednak jest to ruchliwość dostosowana do sytuacji, w jakiej dziecko się znajduje, do jego aktualnych potrzeb i wymagań otoczenia. Dzieci, które nie są nadpobudliwe psychoruchowo, potrafią przez pewien czas pozostać w bezruchu, potrafią dłużej skupić się na wykonywanej czynności i doprowadzić ją do końca, nie rozpraszają je inne bodźce. Natomiast dzieci nadpobudliwe nie potrafią pozostać w bezruchu nawet przez krótki czas; chodzą po sali, biegają, podskakują, wymachują rękami lub nogami, ciągle zmieniają pozycję, kręcą się, wiercą, głośno mówią, mają trudności ze spokojnym bawieniem się a nawet odpoczywaniem ; mówiąc krótko, dzieci te przejawiają nieustającą potrzebę ruchu. Jej wyładowaniu służą również drobne ruchy wykonywane w obrębie własnego ciała ( poruszanie palcami rąk, zabawy włosami, okularami, grymasy twarzy; zaciskanie powiek, unoszenie brwi, wysuwanie języka, obgryzanie paznokci, )lub wokół niego ( manipulowanie drobnymi przedmiotami, dotykanie kolegi siedzącego obok, ciągłe rozglądanie się ). Nadpobudliwość psychoruchowa jest zaburzeniem występującym u dzieci na całym świecie, częstość występowania w Polsce szacuje się na 10 15% populacji dzieci w młodszym wieku szkolnym, występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek. W odniesieniu do zaburzenia używane są dwie nazwy; Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi ( ADHD ) lub Zespół Hiperkinetyczny. Postawienie diagnozy o ADHD nie jest sprawą prostą i wymaga prowadzenia dłuższej obserwacji psychopedagogicznej dziecka, dlatego najwcześniej ADHD diagnozuje się u dzieci 5-7 letnich a najczęściej dopiero u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Niemniej, objawy prognozujące ADHD można już zauważyć u dzieci w wieku przedszkolnym ( a nawet u niemowląt ). O nadpobudliwości możemy mówić, wtedy, gdy dziecko ma objawy stałe lub niemal stałe ( tzw. trwałe wzorce zachowań - choć mogą być w różnym nasileniu), czyli występujące w każdej sytuacji; zarówno w domu, w przedszkolu jak i np. na podwórku oraz gdy objawy te wystąpiły przed 7 rokiem życia i utrzymują się przez przynajmniej 6 miesięcy
- 2 - Najczęściej występujące objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w wieku przedszkolnym to : nadruchliwość impulsywność problemy z koncentracją uwagi Objawy te przejawiają się w trzech sferach rozwojowych; ruchowej, poznawczej i emocjonalnej, ale mogą występować w każdej z nich z różnym nasileniem. Im młodsze dziecko, tym wyraźniejsze są objawy nadruchliwości i problemy z kontrolą impulsów, czym starsze dziecko, tym bardziej na pierwszy plan wysuwają się trudności z koncentracją uwagi. Większość objawów nadruchliwości wymieniono już na początku tekstu, przy charakterystyce zachowania dziecka nadpobudliwego. Przypomnijmy, dzieci nadpobudliwe są ciągle w ruchu, są głośne, żywiołowe ( tzw. żywe srebra ), są chaotyczne w działaniu i wszystko robią w pośpiechu, często też zmieniają obiekt zainteresowań. Podczas jedzenia, ubierania się i mycia są niecierpliwe i niedokładne, spieszą się bądź oczekują pomocy dorosłego. Nierzadko wykonują to samo zadanie z różnym wynikiem; czasem potrafią długo się nim zajmować, a innym razem bez przerwy zmieniają kierunek działania. Nauczyciele bądź rodzice, widząc, że dziecko czasem nie potrafi czegoś zrobić, a czasem świetnie sobie z tym samym zadaniem radzi, utwierdzają się w przekonaniu, że jest to wynikiem złej woli dziecka i że dziecko jest leniwe. Stosują kary i upomnienia a wtedy dziecko czuje się pokrzywdzone lub się buntuje, w wyniku czego dochodzi do powtórnego pobudzenia pogarszającego jego funkcjonowanie. Nadmierna impulsywność wyraża się brakiem umiejętności odraczania swoich reakcji ( musi być już i teraz ), gadatliwością oraz tendencjami do odpowiadania na pytanie, zanim zostanie ono sformułowane czyli najpierw powie, potem pomyśli, częstym przerywaniem i przeszkadzaniem w wypowiedziach innym, reakcjami nieadekwatnymi do bodźca, zwiększoną intensywnością wyrażania emocji oraz nieumiejętnością przestrzegania reguł i norm społecznych. Nadpobudliwość psychoruchowa niekorzystnie wpływa na koncentrację uwagi; dziecko wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi ( uważa się, że wręcz nie słyszy ok. 50 %tego, co się do niego mówi i zapamiętuje 50%tego, co usłyszało ), w związku z czym, ma problemy ze zrozumieniem i wykonywaniem poleceń, szybko się nudzi i chociaż jest w stanie skupić się na dłuższy czas na pasjonującej go czynności ( np. zabawie na komputerze czy klockami Lego), nie ma jednak zdolności ukierunkowania uwagi, czyli skoncentrowania się na czymś mniej interesującym a wymaganym np. przez nauczyciela czy rodzica.
- 3 - Zaburzenia koncentracji uwagi powodują trudności z planowaniem i organizacją zajęć ( przerywanie podjętych czynności, nie kończenie zadań, unikanie wysiłku umysłowego ) a przede wszystkim niekorzystnie wpływają na procesy myślenia ( myślenie pobieżne, pochopne ) oraz na percepcję wzrokową i słuchową ( mogą występować trudności z postrzeganiem i różnicowaniem kształtów, elementów, z wysłuchiwaniem i różnicowaniem dźwięków, z odwzorowywaniem ). Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo są niezwykle wrażliwe emocjonalne ; łatwo się obrażają ( duża wrażliwość na uwagi i krytykę), są uparte, płaczliwe, kłótliwe, bywają agresywne, chwiejne emocjonalnie ( łatwo popadają w skrajności- od wielkiej radości do głębokiego smutku ). Ich reakcje są impulsywne, często niewspółmierne do wywołującego je bodźca; czasem wystarczy drobiazg aby wywołać burzę. Ta huśtawka nastrojów powoduje brak odporności na trudne sytuacje, szybkie zniechęcanie się, wycofywanie, bądź reagowanie oporem czy agresją. Dzieci te bardzo głęboko odczuwają brak akceptacji ( która często jest odpowiedzią otoczenia na ich zachowanie ),łatwo więc ulegają wpływom innych; boją się odrzucenia, co może prowadzić do reakcji nerwicowych i nerwic. Z tego powodu często występują u nich zaburzenia snu, lęki dzienne i nocna, moczenie się, onanizm, natręctwa, tiki nerwowe, zaburzenia mowy. Co powoduje nadpobudliwość psychoruchową, dlaczego pojawia się tylko u niektórych dzieci a inne rozwijają się prawidłowo?. Istnieje wiele przyczyn które zaburzają prawidłowy rozwój dziecka, do głównych można zaliczyć nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego oraz nieprawidłowe funkcjonowanie otoczenia dziecka. W przypadku nadpobudliwości psychoruchowej występuje zaburzenie dynamiki i równowagi procesów nerwowych, charakteryzujące się znaczną przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania oraz zakłóceniem ruchliwości tych procesów, ( szybkie przechodzenie od stanu pobudzenia do stanu hamowania i odwrotnie (w ostatnich latach wykazano, że u osób z ADHD zaburzona jest równowaga miedzy wytwarzaniem neuroprzekaźników : dopaminy i noradrenaliny). Mówiąc krótko, pojawienie się zespołu ADHD związane jest z odmienną pracą mózgu, która uniemożliwia dziecku prawidłowe kontrolowanie swoich zachowań w sferze uwagi, ruchów i emocji. Wiadomo już, że ADHD jest zaburzeniem przekazywanym dziedzicznie, z pokolenia na pokolenie czyli jest uwarunkowane genetycznie ( pewien rodzaj genów odpowiada za to, że jesteśmy nadpobudliwi ). Zaburzenie to może być również spowodowane różnorodnymi czynnikami uszkadzającymi ośrodkowy układ nerwowy dziecka; w życiu płodowym jest to np. alkoholizm rodziców, zażywanie przez matkę narkotyków, leków nasennych i uspakajających, urazy mechaniczne
- 4- w okresie ciąży oraz przebyte przez matkę choroby zakaźne, takie jak odra, świnka. różyczka, żółtaczka zakaźna, grypa. Również w czasie porodu dziecko jest narażone na wystąpienie czynników uszkadzających jego niedojrzały jeszcze układ nerwowy; są to tzw. czynniki okołoporodowe; należą do nich: urazy mechaniczne spowodowane zbyt szybką lub nieprawidłową akcją porodową powodujące wylewy śródczaszkowe, niedotlenienie dziecka podczas porodu np. na skutek zaciśnięcia się pępowiny wokół szyi dziecka, zamartwica, długotrwały lub przedwczesny poród. Na dalszym etapie rozwoju małe dziecko narażone jest na uszkodzenie układu nerwowego poprzez upadki, urazy mechaniczne czaszki, przebycie zapalenia opon mózgowych czy ciężki przebieg chorób zakaźnych ( np. z wystąpieniem długotrwałych drgawek ). Chociaż współczesna medycyna ratuje dzieci z ciąż wysokiego ryzyka i ciężkich porodów, to jednak nie radzi sobie z różnego typu mikrouszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, które powstały na skutek zastosowanych środków. Jest to również jeden z powodów zwiększania się liczby przypadków nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci. Druga grupa czynników mogących powodować nadpobudliwość dzieci, związana jest z nieprawidłowo funkcjonującym otoczeniem dziecka. Wśród nich wymienia się niespokojną atmosferę panującą w domu rodzinnym ( dziecko przebywające w takim domu czuje się zagrożone, nie rozumie niewłaściwego zachowania się rodziców, powodowanych przez nich awantur, ich niezrównoważenia). Duże znaczenie ma również system wychowawczy panujący w rodzinie. Niekorzystnie wpływa na dziecko nadpobudliwe wychowanie niekonsekwentne, gdzie rodzice nie przejawiają równowagi w wychowaniu ; czasem wymagają, czasem nie, czasami stosują kary i nagrody, czasami nie, zależy to od ich nastroju w danej chwili. Dziecko wychowywane niekonsekwentnie, nie wie, czego się może po rodzicach spodziewać, czego tak naprawdę rodzice od niego oczekują. Nie mogąc zrozumieć istoty trudności dziecka nadpobudliwego, większość rodziców i wychowawców zaczyna traktować je zbyt rygorystycznie ( nadmiernie wymagający) lub nadmiernie liberalnie ( dający dużo swobody i ochraniający ) a taka postawa wychowawcza nie jest korzystna dla żadnego dziecka a szczególnie dla dziecka z nadpobudliwością. Ogólne zdolności umysłowe dzieci nadpobudliwych psychoruchowo nie różnią się od poziomu typowego dla ich rówieśników a nawet czasami go przewyższają, ale ich osiągnięcia są zazwyczaj gorsze od ich możliwości. Spowodowane to jest specyfiką zaburzenia powodującego trudności z koncentracją uwagi, z prawidłowym zachowaniem oraz kontrolowaniem emocji, dlatego u większości dzieci z ADHD obserwuje się nierównomierny rozwój psychoruchowy; mówimy wtedy o deficytach rozwojowych dotyczących danej funkcji czy sfery rozwojowej.
- 5- Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności wzrokowej, dobrze widzą a jednak nie potrafią dobrze odwzorowywać kształtów, wskazywać różnic czy podobieństw między obrazkami, nie lubią układać puzzli, ich rysunki są ubogie, pozbawione szczegółów. Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności słuchowej słyszą dobrze ale mają kłopoty z analizą i syntezą dźwięków, niechętnie słuchają czytania lub opowiadania bajek, mają trudności z zapamiętywaniem tekstów wierszyków i piosenek, nie mają poczucia rytmu. Deficyty w sferze ruchowej dotyczą niezręczności i niezgrabności ruchowej, słabej koordynacji ruchów i ich precyzji. Dzieci te niechętnie rysują a rysunki ich są często niestaranne, niedokończone, pomięte, biegając, nie zauważają na swej drodze przeszkód ( innych osób ),potrącają je i popychają. Przyczyny tych trudności rozwojowych są często zbyt późno zauważane przez rodziców i wychowawców, ponieważ nadpobudliwość tak utrudnia życie dziecka, że na ogół skupiają się oni tylko na niej i robią wszystko aby uczynić dziecko grzeczniejszym. Jak pomóc dziecku z nadpobudliwością psychoruchową? Rodzice i wychowawcy powinni przede wszystkim prezentować postawę empatyczną, powinni akceptować dziecko nadpobudliwe i starać się mu pomóc. Zachowania dziecka nadpobudliwego nie wynikają bowiem z jego złej woli i złośliwości, ono naprawdę nie potrafi nad nimi zapanować. Dziecko z ADHD odbiera świat który je otacza jako świat chaosu, hałasu i wszelkiego nadmiaru, dlatego dzieciom tym trzeba poświęcać dużo uwagi, być w stosunku do nich cierpliwym i wyrozumiałym, dać im poczucie wiary w swoje możliwości. Należy mieć na uwadze fakt, że nieprawidłowe reakcje wobec trudnych zachowań dziecka nadpobudliwego: stosowanie kar fizycznych, pokrzykiwanie, nadmiernie krytyczne uwagi, brak tolerancji, zmuszanie do pozostania w bezruchu, ośmieszanie, powodują nasilenie zaburzeń i pobudzanie układu nerwowego. Dzieci nadaktywne są bardzo chętne do pomocy, mają dużą potrzebę ruchu, więc dobrze jest włączać je do pracy w grupie, w rodzinie, np. do pomocy w organizowaniu różnych czynności, zajęć i zabaw. W przypadku wybuchu złości, osłabiająco działa brak uwagi dorosłego czyli ignorowanie wybuchu gniewu u dziecka i nazwanie wywołujących go emocji lub zaproponowanie natychmiastowej reakcji ruchowej, np. podskakiwanie lub darcie gazet. Argumenty racjonalne działają dopiero wtedy, gdy dziecko nie jest w stanie pobudzenia. Szczególną wartość dla dzieci nadpobudliwych mają zabawy organizowane czy to w grupie przedszkolnej czy też np. na świeżym powietrzu bądź w salach zabaw, ośrodkach sportowych i kontrolowane tak, aby dzieci nie tylko biegały ale poznawały i przestrzegały określone zasady i reguły postępowania.
-6- Ponieważ dziecko nadpobudliwe ma trudności z wykonywaniem zadań, cel zadania określmy krótko i w sposób zrozumiały dla dziecka ( z uwzględnieniem jego możliwości rozwojowych ), zadania bardziej skomplikowane dzielmy na etapy a normy i reguły społeczne powtarzajmy i przypominajmy przy każdej okazji. Ważne, aby dziecko osiągnęło sukces sprawczy; cieszmy się wraz z nim z jego sukcesu i nagradzajmy je natychmiast po wykonaniu zadania. Istotne jest również wydawanie poleceń obojętnych emocjonalnie, np. kapcie, a nie znowu nie założyłeś kapci. W czasie rozmowy z dzieckiem zadbajmy o nawiązanie kontaktu wzrokowego na poziomie wzrokowym dziecka. Aby przyzwyczajać i wdrażać dzieci do doprowadzania do końca rozpoczętych przez nich czynności i zadań stosujmy wzmocnienia: pochwały słowne, przytulenie, małe słodkości. Niezwykle ważne jest ograniczenie do minimum bodźców wzrokowych i słuchowych związanych z zabawami komputerowymi czy oglądaniem TV. Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i niespodziewane, dlatego dobrze jest w domu zaplanować i omówić każdy nowy dzień a szczególnie te wydarzenia, które będą pewnego rodzaju nowością w życiu dziecka. Wynika z tego również potrzeba bardzo regularnego, uporządkowanego trybu życia i rozkładu dnia (ważne prawidłowe i regularne odżywianie oraz chodzenie spać o jednakowej porze ). Niebagatelne znaczenie dla efektywnej pracy z dzieckiem nadpobudliwym ma również ścisła współpraca rodziców z nauczycielem wychowawcą; wspólna wymiana informacji dotyczących dziecka, jego trudności ale i umiejętności, pozwoli je lepiej poznać i wypracować odpowiednie metody edukacyjno - wychowawcze. Podsumowując, dziecko nadpobudliwe psychoruchowo od najmłodszych lat powinno być wychowywane według jednej, konsekwentnej linii postępowania ; wychowywane w spokojnej atmosferze, wdrażane do samodzielności, mądrze kontrolowane przez dorosłych i musi czuć, że zawsze w sytuacjach trudnych może liczyć na ich pomoc. Na podstawie H. Nartowska Dzieci nadpobudliwe w wieku przedszkolnym oraz G. Szeplewicz Problemy wychowawcze w przedszkolu opracowała Danuta Korolow