ROZDZIAŁ 10 WSPÓŁZALEŻNOŚCI POMIĘDZY POZIOMEM ROZWOJU GOSPODARCZEGO A WIELKOŚCIĄ WSPARCIA SEKTORA ROLNEGO

Andrzej Czyżewski Piotr Kułyk ROZDZIAŁ 10 WSPÓŁZALEŻNOŚCI POMIĘDZY POZIOMEM ROZWOJU GOSPODARCZEGO A WIELKOŚCIĄ WSPARCIA SEKTORA ROLNEGO Wprowadzenie Proces globalizacji kształtuje nowe warunki dla prowadzenie polityki wsparcia sektora rolnego, zwiększając znaczenie impulsów zewnętrznych oraz podnosząc potrzebę uwzględnienia reakcji innych państw i ugrupowań integracyjnych. Wiele dotychczasowych koncepcji wsparcia sektora rolnego z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, a stosowane rozwiązania w polityce protekcjonistycznej rodziły coraz większe trudności oraz sprzeczności, zarówno w ujęciu zewnętrznym jak i wewnętrznym. Wyczerpaniu uległy efekty wynikające z preferowania modelu industrialnego rolnictwa, ze względu na rosnące koszty finansowe, społeczne i ekologiczne. W latach dziewięćdziesiątych na arenie międzynarodowej uwidoczniły się dążenia zmierzające do liberalizacji tego obszaru gospodarki i ograniczenia interwencjonizmu, zniekształcającego mechanizm rynkowy. Odpowiedzią na te problemy jest prowadzona od dłuższego czasu dyskusja nad kształtem dalszej ścieżki wsparcia sektora rolnego i oczekiwanych efektów dostosowawczych w tych segmentach gospodarki, które mają być generowane tą polityką. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych rozbieżności pomiędzy najbardziej rozwiniętymi krajami a pozostałymi państwami co do stopnia rozwoju i uzyskiwanych efektów ekonomicznych uległy dalszemu pogłębieniu. Przewartościowaniu uległy dotychczasowe cele interwencjonizmu rolnego. Wprowadzone zostały nowe wyznaczniki sukcesu w tym zakresie. Metodyka badań Badania obejmowały lata 1990-2005, przy czym w odniesieniu do krajów nie będących członkami OECD jako początkowy okres oceny polityki wsparcia przyjęto 1995r., ze względu na dostępność materiału statystycznego. Podstawowy problem dotyczył wyodrębnienia czynników różnicujących stopień rozwoju gospodarczego. Często jako parametr różnicujący państwa pod względem rozwoju przyjmowany jest PKB per capita. Ujmuje on jednak tylko wąski obszar badanego zjawiska. Można nawet wskazać przypadki, gdy w warunkach wzrostu gospodarczego nie odnotowano zjawisk związanych z rozwojem np. Indie (Piasecki 2003)). Rozwój jest pojęciem znacznie szerszym niż tylko zmiany dochodu per capita, gdyż obejmuje całą gamę procesów jakościowych i strukturalnych, występujących wraz ze wzrostem gospodarczym i to one przesądzaj o analizowanym zjawisku (Piasecki 2003, s. 16, Hirschmann 1981). W tym konkretnym przypadku miernik ten ma jednak pewną dodatkową wartość, ponieważ charakteryzuje możliwości dochodowe w zakresie prowadzenia interwencjonizmu rolnego i społeczną zdolność do jego akceptacji (rozumianą jako przyzwolenie do retransferu dochodów do tego obszaru gospodarki przez podatników i konsumentów w zależności od przyjętego kanału dopływu środków

Współzależności pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego a wielkością wsparcia... 97 finansowych). Ponadto dokonując dekompozycji dochodu narodowego per capita, który jest pojemnym miernikiem, możemy przedstawić go jako iloczyn wydajności i relacji pomiędzy pracującymi oraz łączną liczbą ludności (Tokarski 2007, s. 32). Wówczas dochody należy rozpatrywać jako efekt wypadkowy zmian wzrostu gospodarczego oraz populacji. Tabela 1. Charakterystyka wyróżnionych grup państw Grupa dochodowa Średnia wartość GNI PPP per capita Współczynnik zmienności dla GNI PPP per capita Średnia wartość HDI Współczynnik zmienności HDI Współczynnik zmienności PSE dla lat 2003-2005 Grupa I 29727 3,15 0,949 0,127 24,73 Grupa II 21650 23,60 0,933 1,390 88,11 Grupa III 12813 6,61 0,872 0,781 3,85 Grupa IV 8207 2,15 0,803 1,114 29,26 Grupa V 5207 3,0 0,766 0,650 39,14 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: World Development Indicators, World Bank, Washington, 1992, 2004, 2007, www.worldbank.org/data. Rozwój w niniejszym opracowaniu jest definiowany jako możliwość swobodnego kształtowania indywidualnym zainteresowań mierzonego poprzez dostępność do szerokiej grupy instrumentów lub jako ekonomiczne i społeczne efekty oddziaływania państwa na sytuację dobrobytu jednostek. Obok parametrów ekonomicznych takich jak np. dochód narodowy per capita, struktura jego podziału (mierzona m.in. współczynnikiem Giniego) obejmuje także: wykorzystanie czasu wolnego, dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej, stan środowiska naturalnego, wolność, sprawiedliwość społeczną. Do grupy mierników wielokryterialnych można zaliczyć: HDI (Human Development Indicator) oraz HPI (Human Povetry Indicator cztery czynniki). W opracowaniu przyjęto podział na pięć grupy państw biorąc pod uwagę równocześnie dwa wskaźniki GNI per capita (PPP) 1 oraz HDI. Wstępnej analizie poddano 36 państw, dla których OECD przedstawia statystyki systemu wsparcia sektora rolnego. Z grupy tej wybrano 15 krajów, które udało się podzielić na jednorodne grupy zgodnie z dwoma rodzajami klasyfikacji: wskaźnik HDI oraz GNI per capita. Do pierwszej grupy państw zaliczono: UE-15, USA i Japonię (średnia wartość dochodu per capita 29727$ - tabela 1), druga obejmowała: Australię, Nową Zelandię, Koreę Południową (21650$ - tabela 1, które równocześnie wykazywały ponadprzeciętne tempo wzrostu wg GNI), trzecia: Polskę, Czechy i Węgry (12813$, kraje przechodzące równocześnie transformację ustrojową), czwarta: Meksyk, Rosję i Brazylię (państwa, które doświadczyły kryzysów w latach dziewięćdziesiątych, lecz których dynamika wzrostu gospodarczego w nowym stuleciu odnotowała przyśpieszenie), ostatnia: Chiny, Ukraina oraz Turcja. Największe zróżnicowane pod względem poziomu rozwoju wykazywała grupa II (zarówno w odniesieniu do GNI per capita - 23,6 jak i wskaźnika HDI 1,39, pozostałe grupy charakteryzowały się niskimi dysproporcjami wewnętrznymi (najwyższy współczynnik zmienności tabela 1). Podział został wyodrębniony na podstawie metody Warda, najpierw poprzez zastosowanie wskaźnika GNI per capita a następnie HDI. Zastosowane zostały średnie 1 GNI (Gross National Income) podawany przez World Bank wyznaczony zgodnie z ujęciem parytetu siły nabywczej pieniądza, umożliwiającym porównanie uzyskiwanych dochodów pod względem zdolności nabywczej konsumentów a nie bieżącej wartości.

98 Andrzej Czyżewski, Piotr Kułyk wielkości analizowanych wskaźników z lat 1990-2005. Przeanalizowany został wpływ wybranej grupy czynników obejmujących: tempo wzrostu gospodarczego, udział rolnictwa w tworzeniu GNI, udział rolnictwa w zatrudnieniu, rola produktów rolnych w eksporcie i imporcie oraz poziom wsparcia mierzony wskaźnikami: PSE i TSE. Analiza korelacji dotyczyła pełnej populacji. Jako punkt odniesienia przyjęto rok 1990. Szeregi czasowe zostały sprawdzone za pomocą testu Dickeya-Fullera, co pozwoliło ustalić, czy nie mamy do czynienia z wpływem autokorelacji na poziom istotności ocenianych relacji (Charemza, Deadman 1997). Struktura i wielkość wsparcia została oparta na metodologii OECD. PSE (Producer Support Estimate) przedstawia wartość rocznych transferów brutto od konsumentów i podatników do producentów rolnych, wspierających dochody i wielkość produkcji producentów rolnych, mierzoną w cenach producenta (Portugal 2003). PSE obejmuje: wsparcie cenowe, płatności do produkcji, płatności historyczne, dopłaty do areału i zwierząt gospodarskich, dopłaty do zużycia pośredniego, płatności ograniczające zaangażowanie bieżących środków produkcji, transfery budżetowe wspierające dochody rolnicze, pozostałe subwencje. Wskaźnik ten pozwala ocenić jak duża wartość dochodów w rolnictwie jest wypracowywana samodzielnie na rynku, a jaka część pochodzi z retransferu środków publicznych. W odniesieniu do strumieni transferów przedstawia ich dochodowe efekty w gospodarstwach rolnych, niezależnie od źródła dopływów (podatnik czy konsument). W ujęciu procentowym można to wyrazić następująco (OECD 2007, s. 44): % PSE = PSE PSE + Y Wielkość Y oznacza wartość produkcji mierzonej w cenach światowych producenta (bez systemu wsparcia. Przyjęcie ceny światowej (zgodnie z prawem jednej ceny) oznacza, iż każde odchylenie w poziomie cen krajowych jest traktowane jako efekt interwencjonizmu w sektorze rolnym. TSE (Total Support Estimate) charakteryzuje łączną wartość wszystkich rocznych transferów brutto od podatników i konsumentów na wsparcie produkcji dochodów i konsumpcji produktów rolnych. Obejmuje PSE, wsparcie usług dla rolnictwa oraz transfery od podatników do konsumentów. W ujęciu względnym podawany jest jako procentowy udział tych wydatków w stosunku do PKB. Zróżnicowanie w systemach wsparcia sektora rolnego W badanym okresie nastąpiły wyraźne zmiany w koncepcji wsparcia sektora rolnego i priorytetach polityki rolnej. Wynikało to ze zmian w sytuacji gospodarczej krajów o różnym poziomie rozwoju oraz strukturze sektora rolnego a także prowadzonych negocjacji na arenie międzynarodowej. Zwrócono także uwagę na fakt, iż sam wzrost gospodarczy nie jest czynnikiem, który samoczynnie rozwiązuje problemy związane z transformacją tego obszaru gospodarki, w pewnych warunkach może nawet pogłębiać istniejące dysproporcje (przykład państw przechodzących transformację ustrojową (Czyżewski, Kułyk 2004).

Współzależności pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego a wielkością wsparcia... 99 Rysunek 1. Zmiany w poziomie wsparcia mierzonego PSE w poszczególnych grupach państw Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, Agricultural Policies in Non-OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, www.stats.oecd.org/wbes/. Polityka wsparcia sektora rolnego w poszczególnych krajach w latach dziewięćdziesiątych i na początku nowego stulecia były skupione na następujących celach (OECD 2007): redukcji luki dochodowej, pomiędzy gospodarstwami domowymi zlokalizowanymi na obszarach wiejskich i miejskich (lub centrach i peryferiach na takie podejście wskazuje F. Tomczak (Tomczak 2003), integracji rolnictwa z rynkiem, pobudzaniu realokacji zasobów dla poprawy struktury gospodarstw rolnych, poprawie konkurencyjności produktów rolno-spożywczych na rynkach wewnętrznym i międzynarodowym, usprawnieniu otoczenia instytucjonalnego polityki wsparcia sektora rolnego, zarządzaniu zasobami wody na obszarach wiejskich, poprawieniu stanu środowiska naturalnego, zarządzaniu ryzykiem w sektorze rolnym. Prowadzone działania zmierzają do zwiększenia wielofunkcyjności obszarów wiejskich, poprzez uwzględnienie szerokiej wiązki celów, pozwalających reagować na zmiany w efektach zewnętrznych generowanych przez sektor rolny oraz obszary wiejskie. Poszukiwanie nowych ścieżek rozwoju skłania do zwrócenia uwagi na otoczenie instytucjonalne oraz w równym stopniu czynniki ekonomiczne, kulturowe i społeczne. Utrzymujący się w latach 1990-2004 spadek cen realnych żywności na rynkach

100 Andrzej Czyżewski, Piotr Kułyk międzynarodowych oraz postępujący proces rozwierania nożyc cenowych prowadził do redukcji nadwyżki produkcji żywności w krajach wysokorozwiniętych, które posiadają znaczy udział w światowym eksporcie. W konsekwencji nastąpiło pełniejsze zrównoważenie rynków wewnętrznych w tej grupie państw. W ujęciu globalnym pewne zagrożenie stanowił wzrost popytu na żywność i produkty rolne, kształtujący niebezpieczeństwo pojawienia się nierównowagi popytowej w dalszej perspektywie. W efekcie prowadzonych działań dysproporcje pomiędzy poszczególnymi grupami państw (rysunek 1) uległy w tym okresie pewnemu osłabieniu. Wynikało to z dwóch procesów: redukcji względnego (w przeliczeniu na jednostkę produkcji) wsparcia w krajach wysokorozwiniętych (grupy I i II) oraz zwiększeniu nakładów w najniższej z analizowanych grup (rysunek 1). Rysunek 2. Zmiany w poziomie wsparcia mierzonego TSE w poszczególnych grupach państw Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, Agricultural Policies in Non-OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, www.stats.oecd.org/wbes/. Szybka redukcja wsparcia w odniesieniu do PKB była obserwowana w tych grupach, które charakteryzowały się wysokim jego udziałem, mierzonym współczynnikiem TSE (rysunek 2). Odmienną sytuację zaobserwowano w najniższej grupie, gdzie rola interwencjonizmu wyraźnie wzrosła. Występowało to w warunkach bardzo szybkiego wzrostu gospodarczego w tych państwach (średniorocznie 5,0), a zatem ten przyrost był względnie większy w porównaniu do pozostałych grup krajów. Zwiększenie możliwości finansowych wynikających z ponadprzeciętnego wzrostu gospodarczego, sprzyjało na obszarach o niskim poziomie wsparcia zwiększeniu retransferów budżetowych do rolnictwa. Wysoki poziom wsparcia skłaniał do zmniejszenia nakładów, w ujęciu względnym, zwłaszcza w sytuacji osiągnięcia szybszego tempa wzrostu gospodarczego (grupa II rysunek 2).

Współzależności pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego a wielkością wsparcia... 101 Rysunek 3. Zmiany w udziale rolnictwa w tworzeniu PKB w poszczególnych grupach państw Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, Agricultural Policies in Non-OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, www.stats.oecd.org/wbes/. Obserwowane przekształcenia prowadziły do redukcji dysproporcji w zakresie udziału rolnictwa w kształtowaniu dochodu narodowego w latach 1990-2005 (rysunek 3). Zależność ta przybierałą charakter liniowy w zależności od poziomu rozwoju gospodarczego. Kluczowe znacznie miał w tym przypadku uzyskiwany poziom wzrostu gospodrczego, kształtujący mozliwości realokacji zasobów do pozarolniczych zastosowań. Nie przekładało się to natomiast na wielkości wsparcia zarówno w odniesieniu do PKB jak i produkcji rolnictwa. Analizując współczynniki korelacji pomiędzy analizowanymi zjawiskami a poziomem wsparcia poszczególnych państw (bez analizy poszczególnych grup) można zauważyć istotne zależności. Wielkość wsparcia nie jest bezopośrednio uzależniona od poziomu rozwoju, mierzonego współczynnikiem GNI PPP per capita. Umiarkowaną współzależność PSE stwierdzono w odniesieniu do udziału rolnictwa w zatrudnieniu. Podobne znaczenie miało wsparcie producenta w kształtowaniu struktury eksportu. Relacje te wykazywały, iż wysokie znaczenie produktów tego sektora w eksporcie oraz duży udział w zatrudnieniu były powiązane z niskim wsparciem dochodów. Zjawisko takie jest charakterystyczne dla krajów niskorozwiniętych, w których wysoki udział rolnictwa w gospodarce uniemożliwia uzyskanie wysokich retransferów z pozostałych obszarów systemu ekonomicznego (powodowałoby to nadmierne obciążenie i mogłoby zatrzymać rozwój gospodarczy). Jednak wraz ze zmniejszeniem udziału w gospodarce redukcja nie była już tak znacząca a państwa o wyższym poziomie dochodu per capita wykazywały zróżnicowane poziomy wsparcia.

102 Andrzej Czyżewski, Piotr Kułyk Tabela 2. Korelacje w systemie wsparcia polityki rolnej w krajach o różnym poziomie gospodarczego rozwoju GNI PPP per capita Wyszczególnienie GNI PPP per capita 1 PSE PSE 0,332 1 TSE TSE -0,442 0,366 1 Udział rolnictwa w PKB Udział rolnictwa w PKB -0,660-0,136 0,500 1 Dynamika GNI Udział rolnictwa w zatrudnieniu Udział rolnictwa w eksporcie Udział rolnictwa w imporcie Dynamika GNI -0,349-0,161 0,567 0,314 1 Udział rolnictwa w zatrudnieniu -0,624-0,451 0,338 0,351 0,638 1 Udział rolnictwa w eksporcie 0,082-0,554-0,530-0,029-0,171 0,040 1 Udział rolnictwa w imporcie -0,270-0,192-0,108-0,050-0,288 0,002-0,064 1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, Agricultural Policies in Non-OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, www.stats.oecd.org/wbes/, www.worldbank.org/data. Do oceny stacjonarności wykorzystano test Dickeya-Fullera. Analizując czynniki wpływające na rolę łącznego wsparcia TSE (tabela 2), umiarkowaną zależność można stwierdzić w odniesieniu do: dynamiki GNI (dodatnia), udziału rolnictwa w tworzeniu PKB (dodatnia) i udziału rolnictwa w eksporcie (ujemna). Szczególnie istotne znaczenie ma tutaj uzyskiwany wzrost gospodarczy. Wysokie tempo GNI umożliwiało zwiększenie retransferów do sektora rolnego, który wyraźnie korzystał na poprawie sytuacji ekonomicznej. Zjawisko to było w szczególności obserwowane w krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, gdzie wielkość wsparcia była względnie niska. Podobne znaczenie miała rola rolnictwa w tworzeniu PKB, kształtująca presję na wspieranie tego obszaru. Z drugiej strony jednak poprawa warunków ekonomicznych i GNI per capita prowadziła do ograniczenia względnego wsparcia (w stosunku do całkowitych rozmiarów dochodu). Podsumowanie Interwencjonizm jest charakterystycznym elementem współczesnej polityki rolnej, choć występuje w różnej postaci. Złożoność rozwiązań i współzależność od postępowania partnerów zewnętrznych sprawiają, iż stosowane rozwiązania nie można wyjaśniać jedynie warunkami dochodowymi i poziomem rozwoju gospodarczego. Można odczytać silną zależność pomiędzy wyróżnionymi grupami państw a poziomem ich finansowego wsparcia. Zjawisko to nie występuje w odniesieniu do poszczególnych państw. Największe zmiany są w krajach o najniższym poziomie rozwoju (wśród przyjętych do badania). Uzyskanie wysokiego wzrostu gospodarczego było czynnikiem nie tylko uruchamiającym realokację zasobów i ich odpływ do bardziej efektywnych zastosowań, ale także zwiększenie poziomu retransferów do sektora rolnego. Takie działanie pozwoliło zmniejszyć dysproporcje w poziomie wsparcia pomiędzy poszczególnymi grupami państw. Trzeba jednak zauważyć, iż przeprowadzona

Współzależności pomiędzy poziomem rozwoju gospodarczego a wielkością wsparcia... 103 analiza odnosiła się do państw, które uzyskały korzystne efekty gospodarcze w procesie globalizacji a ze względu na ograniczenia w dostępie do danych o systemie finansowego wsparcia nie wzięto pod uwagę krajów o niskim i bardzo niskim poziomie rozwoju, w tym w szczególności państw afrykańskich. BIBLIOGRAFIA 1. Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2004: OECD, Paris. 2. Agricultural Policies in OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris, Agricultural Policies in Non-OECD Countries. Monitoring and Evaluations 2007: OECD, Paris. 3. Charemza W., Deadman D. 1997: Nowa ekonometria, PWE, Warszawa. 4. Czyżewski A. Kułyk P. 2005: System wsparcia rolnictwa w krajach OECD o różnym poziomie rozwoju gospodarczego, W: Kapitał, informacja, jakość / red. J. Stankiewicz, Oficyna Wydaw. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra. 5. Czyżewski A., Kułyk P., (2004), Wzrost gospodarczy jako czynnik przekształceń w gospodarce żywnościowej w Polsce okresu transformacji, Roczniki Naukowe SERiA t. 3, Puławy. 6. Piasecki R., Rozwój gospodarczy a globalizacja, PWE, Warszawa 2003. 7. Portugal, L., Methodology for the measurement of support and use in policy evaluation, Paris 2003. 8. Tokarski T., Teoretyczne podstawy przyczyn zróżnicowania rozwoju gospodarczego w: Ekonomia rozwoju, red. R. Piasecki, PWE, Warszawa 2007. 9. Tomczak F., (2003), Od rolnictwa do agrobiznesu. Współczesna transformacja gospodarki rolno-żywnościowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, SGH, Warszawa. 10. Woś A. Zegar St., (2002), Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ, Warszawa. 11. www.worldbank.org/data. 12. www.stats.oecd.org/wbes/.