Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca

article acquired from http:// Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca 113 Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca ANETA RADZISZEWSKA 1, BOŻENNA KARCZMAREK-BOROWSKA 2, MONIKA GRĄDALSKA-LAMPART 1, AGATA A. FILIP 3 1 Zakład Epidemiologii i Podkarpacki Rejestr Nowotworów, Podkarpackie Centrum Onkologii w Rzeszowie; 2 Zakład Onkologii Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie; 3 Zakład Genetyki Nowotworów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca Radziszewska A 1, Karczmarek-Borowska B 2, Grądalska-Lampart M 1, Filip AA 3. 1 Zakład Epidemiologii i Podkarpacki Rejestr Nowotworów, Podkarpackie Centrum Onkologii w Rzeszowie; 2 Zakład Onkologii Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie; 3 Zakład Genetyki Nowotworów Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Zachorowalność na raka płuca u mężczyzn zwiększała się dynamicznie w Polsce do lat 90 ubiegłego stulecia, po czym nastąpił spadek zachorowalności i trend ten w populacji mężczyzn utrzymuje się do dziś. Niepokojące natomiast staje się to, że u kobiet utrzymuje się stałe zwiększenie zachorowalności. Polska należy nadal do krajów o wysokich współczynnikach zapadalności i umieralności na raka płuca. W 2011 roku współczynnik standaryzowany zachorowań wynosił 50,0/100 000 u mężczyzn i 17,3/100 000 u kobiet w Polsce, natomiast w województwie podkarpackim 43,6/100 000 i 11,8/100 000. Zachorowalność i umieralność na raka płuca ulega zwiększeniu wraz z wiekiem u obydwu płci, a u osób po 65 roku życia nowotwór ten stanowi przyczynę około 50 % zachorowań i zgonów. Mimo licznych badań i postępu jaki dokonał się w onkologii, rokowanie w raku płuca pozostaje niekorzystne. Odsetek przeżyć 5-letnich u mężczyzn wzrósł z 10,8% w latach 2000-2002 do 11,9% w latach 2003-2005, u kobiet odnotowano wzrost z 15,7 % do 16,9%. Za główny czynnik ryzyka zachorowania na raka płuca uważa się aktywne palenie, a także bierną ekspozycję na dym tytoniowy. Wpływ na indukowanie zachorowań mają również czynniki środowiskowe takie jak: azbest, arsen, węglowodory aromatyczne, sposób życia i odżywiania, predyspozycje genetyczne oraz zanieczyszczenia środowiska ze szczególnym uwzględnieniem zanieczyszczeń powietrza. Słowa kluczowe: zachorowania i zgony, czynniki ryzyka, rak płuca. Pol Merkur Lekarski, 2015; XXXVIII (224); 113 118 Epidemiology, prevention and risk morbidity factors for lung cancer Radziszewska A 1, Karczmarek-Borowska B 2, Grądalska-Lampart M 1, Filip AA. 3 1 Department of Epidemiology and Cancer Registry of Podkarpaty, Oncology Centre of Podkarpaty in Rzeszów, ; 2 Department of Oncology, Faculty of Medicine, University of Rzeszów, ; 3 Department of Cancer Genetics, Medical University of Lublin, Lung cancer incidence kept increasing dynamically in male population until the late 90s and then there was a sudden drop in the cases and this tendency has been maintained up till now. What seems upsetting, however, is the fact that for female population there is a constant growth in the lung cancer morbidity. Needless to say, still belongs to the countries with high lung cancer incidence and lung cancer mortality. In 2011 the standardized morbidity rate in accounted for 50,0/100 000 in male population and 17,3/100 000 in female population. In Podkarpacie Voivodeship it was 43,6/100 000 for males and 11,8/100 000 for females respectively. Lung cancer incidence and lung cancer mortality seem to increase together with age, and for people 65 and more this type of cancer accounts for approximately 50% of all cancer cases and cancer caused deaths. In spite of various research conducted and great medical progress little can be done to cure lung cancer. The percentage of 5-year survivals increased for males from 10,8% in years 2000-2002 to 11,9% in years 2003-2005, and for females from 15,7% to 16,9%. The main cause of lung cancer is certainly active and passive smoking. It is highly possible that environmental factors are also responsible for lung cancer cases. Among the most devastating are such factors as asbestos, arsenic, aromatic hydrocarbons, individual lifestyle and nutrition, genetic predisposition and finally the pollution, particularly of the air. Key words: morbidity and mortality, risk factors, lung cancer Pol Med J, 2015; XXXVIII (224); 113 118 Rocznie raka płuca rozpoznaje się u 1,6 miliona osób na świecie, a 1,4 miliona chorych przegrywa walkę z tą chorobą. W Europie rak płuca stanowi 11,8% nowotworów złośliwych, ze współczynnikiem standaryzowanym zachorowalności 30,5/ 100 000 i jest odpowiedzialny za 21,0% zgonów (standaryzowany współczynnik umieralności 24,7/100 000). W Stanach Zjednoczonych stanowi 13,4% wszystkich raków i jest przyczyną 27,1% zgonów [4]. W 2011 r. zarejestrowano w Polsce 20 805 zachorowań (14 522 u mężczyzn i 6 283 u kobiet) oraz 22 216 zgonów (15 961 u mężczyzn i 6 255 u kobiet) z powodu raka płuca. Skumulowane ryzyko zachorowań w 2011 r. w populacji mężczyzn wynosiło 6,44 i było 3 razy wyższe niż u kobiet (2,19) (tab. 1). U mężczyzn od połowy lat 90. XX wieku obserwowane jest zmniejszenie liczby zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe płuca. W 2011 r. współczynnik standaryzowany zachorowalności u mężczyzn osiągnął wartość 50,0/100 000 i był niższy niż w roku 1999 (68,6/100 000). W populacji kobiet obserwujemy trend odwrotny na przestrzeni 12 lat obserwacji nastąpiło zwiększenie liczby zachorowań (2011 r. 17,2/100 000, 1999 r. 12,9/100 000). Wartość współczynnika standaryzowanego umieralności w 2011 r. osiągnęła u mężczyzn 54,1/100 000 i była niższa w stosunku do 1999 r. (67,4/100 000), natomiast u kobiet wynosiła 16,2/100 000 i była wyższa w porównaniu z 1999 r. (11,5/100 000) (tab.1). Rak płuca jest pierwszą przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn (20,2%) i 2 przyczyną zachorowań u kobiet (8,7%) oraz pierwszą przyczyną zgonów zarówno u mężczyzn jak i u kobiet stanowiąc odpowiednio 31,0% i 15,4% spośród wszystkich zgonów na nowotwory złośliwe zarejestrowanych w 2011 r. Zachorowalność i umieralność na raka płuca zwiększa się wraz z wiekiem u obydwu płci, a u osób po 65 roku życia nowotwór ten stanowi przyczynę około 50 % zachorowań i zgonów. artukuł zakupiony z http://

article acquired from http:// 114 A. Radziszewska i wsp. Tabela 1. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe płuca w Polsce [26] Table 1. Registered new cancer cases and deaths in [26] Polska/ Zachorowania mężczyźni/incidence males Lata/ Year Zachorowania kobiety/incidence females 15811 84,2 68,6 8,7 1999 3987 20,1 12,9 1,6 15762 85,2 64,1 8,1 2003 4781 24,3 14,8 1,8 14659 79,6 55,4 7,0 2007 5250 26,7 15,5 1,9 14522 77,9 50,0 6,4 2011 6283 31,6 17,3 2,2 Zgony mężczyźni/mortality males Lata/Year Zgony kobiety/mortality females 15551 82,8 67,4 8,6 1999 3643 18,3 11,5 1,4 16301 88,2 66,0 8,3 2003 4688 23,8 13,9 1,7 16556 89,9 61,7 7,8 2007 5552 28,2 15,5 1,9 15961 85,6 54,1 6,7 2011 6255 31,5 16,2 2,1 Przeżycia jednoroczne i 5-letnie u obu płci w Polsce należą do jednych z najniższych w Europie. U pacjentów zdiagnozowanych w Polsce, w latach 2000-2002 odsetek przeżyć 1- rocznych wynosił 34,7% u mężczyzn i 41,6% u kobiet. W latach 2003-2005 wskaźnik przeżyć 1-rocznych był zbliżony do wartości z lat poprzednich. Odsetek przeżyć 5-letnich u mężczyzn wzrósł z 10,8% w latach 2000-2002 do 11.9% w latach 2003-2005, a u kobiet stwierdzono wzrost z 15,7 % do 16,9% (ryc.1,2) [26]. W województwie podkarpackim, w roku 2011 zarejestrowano 886 nowych przypadków zachorowań na raka płuca, w tym 674 u mężczyzn i 212 u kobiet. Liczba ta stanowiła 12,2 % spośród wszystkich rozpoznań. W porównaniu do 1999 r., odnotowano spadek liczby nowych zachorowań u mężczyzn o 14,5%, natomiast u kobiet wzrost o 40,4%. Wartość współczynnika standaryzowanego zachorowalności w 2011 r. osiągnęła u mężczyzn 43,6/100 000 i była niższa w stosunku do 1999 r. (65,1/100 000), zaś u kobiet wynosiła 11,8/100 000 i była wyższa w porównaniu z 1999 r. (9,70/100 000) (tab. 2, ryc. 3,4). Liczba zgonów z powodu raka płuca w województwie podkarpackim wynosiła w 2011 r. ogółem 770 przypadków (612 u mężczyzn i 158 u kobiet), co stanowiło odsetek rzędu 19,6 % spośród wszystkich zgonów na nowotwory złośliwe w tym roku. U mężczyzn odnotowano w porównaniu do 1999 r. zmniejszenie liczby zgonów z powodu nowotworów płuca o 4,5%, zaś u kobiet zarejestrowano zwiększenie liczby zgonów o 43,6% (tab. 2, ryc. 3,4). Ogółem / Total 36,2% 36,5% Ogółem / Total 11,9% 13,1% Mężczyźni / Males 34,7% 34,9% Mężczyźni / Males 10,8% 11,9% Kobiety / Females 41,6% 41,7% Kobiety / Females 15,7% 16,9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 1-roczne / 1 year 2000-2002 2003-2005 Rycina 1. Wskaźniki 1-rocznych przeżyć względnych u chorych na raka płuca w Polsce [26] Figure 1. Indicators 1-year survival relative experience in patients with lung cancer in [26] 5-letnie / 5-year 2000-2002 2003-2005 Rycina 2. Wskaźniki 5-letnich przeżyć względnych u chorych na raka płuca w Polsce [26] Figure 2. Indicators 5-year survival relative experience lung cancer in [26] artukuł zakupiony z http://

article acquired from http:// Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca 115 Tabela 2. Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe płuca w województwie podkarpackim Table 2. Registered new cancer cases and deaths in Podkarpackie voivodship Województwo podkarpackie/podkarpackie voivodship Zachorowania mężczyźni/incidence males Lata/ Year Zachorowania kobiety/incidence females 788 75,2 65,1 8,3 1999 151 13,9 9,6 6,1 778 75,5 59,9 7,5 2003 167 15,5 10,0 5,3 867 84,2 60,6 7,4 2007 232 21,6 12,4 6,9 674 64,7 43,6 5,7 2011 212 19,5 11,8 6,1 Zgony mężczyźni/mortality males Lata/Year Zgony kobiety/mortality females 641 61,2 52,9 6,8 1999 110 10,1 6,9 0,8 734 71,2 55,7 7,0 2003 152 14,1 8,8 1,1 760 73,8 53,4 6,7 2007 162 15,0 8,7 1,0 612 58,8 38,7 4,9 2011 158 14,5 8,0 1,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 umieralność mężczyźni woj. podkarpackie / morality males, podkarpackie voivodship 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 umieralność kobiety woj. podkarpackie / morality females, podkarpackie voivodship zachorowalność mężczyźni woj. podkarpackie / incidence males, podkarpackie voivodship umieralność mężczyźni, Polska / morality males, zachorowalność kobiety woj. podkarpackie / incidence females, podkarpackie voivodship umieralność kobiety, Polska / morality females, zachorowalność mężczyźni, Polska / incidence males, Rycina 3. Zachorowalność i umieralność na nowotwory złośliwe płuca u mężczyzn w województwie podkarpackim i w Polsce, w latach 1999-2011, współczynnik standaryzowany na 100 000 Figure 3. Morbidity and mortality rates for lung cancer in men in the Subcarpathian Voivodeship in in the years 1999-2011, standardized rate per 100 000 zachorowalność kobiety, Polska / incidence females, Rycina 4. Zachorowalność i umieralność na nowotwory złośliwe płuca u kobiet w województwie podkarpackim i w Polsce, w latach 1999-2011, współczynnik standaryzowany na 100 000 Figure 4. Morbidity and mortality rates for lung cancer in women in the Subcarpathian Voivodeship in in the years 1999-2011, standardized rate per 100 000 artukuł zakupiony z http://

article acquired from http:// 116 A. Radziszewska i wsp. PROFILAKTYKA W obliczu wysokiego i stale rosnącego zagrożenia nowotworami złośliwymi, za fundamentalne uważa się wdrożenie do systemu podstawowej opieki zdrowotnej działań polegających na prewencji i zwiększeniu skuteczności wczesnego wykrywania zmian nowotworowych. Wyróżniamy trzy podstawowe działania mające znaczenie przy ograniczeniu zachorowań na nowotwory złośliwe. Profilaktyka pierwotna (prewencja) czyli zapobieganie nowotworom poprzez eliminowanie czynników ryzyka oraz promowanie zachowań prozdrowotnych. Aby działania przyniosły spodziewane rezultaty należy uzyskać jak największy odsetek pokrycia programem prewencyjnym populacji. Na terenie województwa podkarpackiego od marca 2013 r. działania prewencyjne prowadzone i nadzorowane są przez Zakład Epidemiologii i Podkarpacki Rejestr Nowotworów, który w swoich strukturach posiada Podkarpackie Biuro Prewencji Pierwotnej Nowotworów. Biuro realizuje zadanie pt.: " Prewencja Pierwotna Nowotworów", w ramach Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych. Działania kierowane są głównie do dzieci i młodzieży szkolnej z terenu województwa podkarpackiego, poprzez program " Szkoła promująca zalecenia Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem", jak również do ogółu społeczności lokalnej, w oparciu o Europejski Kodeks Walki z Rakiem (EKWzR) w czasie kampanii prozdrowotnych. Unia Europejska przyjęła EKWzR w czerwcu 2003 r. na spotkaniu w Mediolanie. Kodeks powstał w wyniku pojawienia się konieczności uwzględnienia nowej sytuacji zagrożenia nowotworami złośliwymi w Unii Europejskiej oraz dostosowania programu nowotworowego Unii do prognozy wzrostu liczby zachorowań na choroby nowotworowe w najbliższej dekadzie. Jest on zbiorem wytycznych, które warunkują dobry stan zdrowia i same w sobie są działaniami prewencyjnymi. Celem Podkarpackiego Biura Prewencji Pierwotnej Nowotworów jest poprawa stanu edukacji mieszkańców województwa podkarpackiego w dziedzinie profilaktyki i wczesnego rozpoznawania nowotworów. Profilaktyka wtórna, dotyczy wczesnej diagnostyki i monitorowania stanu zdrowia oraz optymalizacja wyników leczenia. Wczesne wykrycie nowotworu daje większe szanse na wyleczenie. W przypadku raka płuca brak jednak programu skriningowego o udowodnionej skuteczności i wysokiej czułości metody badawczej. Ogromne nadzieje upatruje się w tomografii niskodawkowej. Wiodącą rolę we wdrażaniu tomografii we wczesnym wykrywaniu raka płuc pełnią japońscy lekarze. Osiągnęli oni największą skalę i zasięg badań przesiewowych, czego potwierdzeniem jest 80% odsetek operowanych z powodu raka płuca w I stadium zaawansowania choroby [15]. Profilaktyka tzw. III fazy, polega na zahamowaniu postępu choroby oraz ograniczeniu powikłań. CZYNNIKI RYZYKA ZACHOROWANIA NA RAKA PŁUCA Na ryzyko zachorowania na raka płuca składają się cechy osobnicze jak również uwarunkowania środowiskowe oraz styl życia. Za główny czynnik determinujący powstanie nowotworów płuca uważa się aktywne palenie tytoniu (ryc.5). Szacuje się, że w Polsce pali obecnie 29% dorosłych, czyli około 9 mln mieszkańców. W populacji mężczyzn odsetek codziennie palących wynosi 34%, zaś w populacji kobiet 23%. Wyniki badań wskazują na wykształcenie oraz status społeczny jako cechy silnie determinujące częstość palenia tytoniu u obu płci. Najubożsi, niewykształceni Polacy palą znacznie częściej niż osoby z wyższym wykształceniem i lepszym statusem społecznym [2,8,14,18]. Wykazano również, że zwiększenie konsumpcji papierosów wyprzedza średnio o 20 do 30 lat zapadalność na raka płuca, a palacze tytoniu stanowią odsetek rzędu 91% wśród mężczyzn oraz około 70% wśród kobiet zmagających się z tą chorobą [10,14]. 100 80 60 40 20 0 90% aktywne palenie/ active smoking bierne palenie/ passive smoking 15% 9-15% ekspozycja na czynniki zawodowe/exposure to occupational agents 10% promieniowanie/ radiation 1-2% zanieczyszczenia powietrza/ air pollution Rycina 5. Udział procentowy zachorowań na raka płuca w zależności od czynnika ryzyka [10,11] Figure 5. The percentage of cases of lung cancer, depending on the risk factor [10,11] Dym tytoniowy wg danych American Cancer Society (ACS) zawiera około 7 tys. różnorodnych związków chemicznych, spośród których kilkadziesiąt to substancje o silnym działaniu rakotwórczym oraz kilkaset substancji dotychczas niezidentyfikowanych [7,11,23]. Uważa się, że ryzyko zachorowania jest wprost proporcjonalne do liczby wypalanych papierosów oraz do długości czasu palenia. Ryzyko skorelowane jest również z wiekiem rozpoczęcia nałogu i przy jednej paczce wypalanych papierosów dziennie przez ponad 30 lat zachorowania na nowotwór złośliwy płuc wzrastają od 20 do 60 razy u mężczyzn i 14-20-krotnie u kobiet [10,23,26]. Poważny problem stanowi zjawisko biernego palenia. Według danych WHO oraz Ministerstwa Zdrowia, na ekspozycję na dym tytoniowy w miejscach pracy narażonych jest 19% niepalących Polaków, z czego 24% stanowią mężczyźni i 14% kobiety. W środowisku domowym problem biernego palenia dotyka 25% mieszkańców naszego kraju (odpowiednio 20% niepalących mężczyzn i 29% niepalących kobiet) [2]. Codziennie około 4 mln polskich dzieci wdycha biernie dym tytoniowy w domu lub miejscach publicznych [2]. Liczne badania epidemiologiczne jednoznacznie wskazują bierne palenie jako przyczynę przedwczesnej umieralności dorosłych niepalących Polaków. Z danych epidemiologicznych zebranych w 2002 r. i dotyczących 1826 przypadków chorych narażonych wcześniej na bierną inhalację dymem tytoniowym, 128 osób zmarło na raka płuca, a 73 na przewlekłą nienowotworową chorobę układu oddechowego. Osoba przebywająca codziennie w środowisku palących jest narażona na 15 % większe ryzyko zgonu niż osoby nie mające kontaktu z dymem tytoniowym [2,11,28]. Dym unoszący się z żarzącej się końcówki papierosa jest czterokrotnie bardziej toksyczny niż ten, którym zaciąga się palacz. W zadymionym pomieszczeniu osoba biernie paląca wdycha 3 razy więcej tlenku węgla, ponad 10 razy więcej nitrozamin, 15 razy więcej benzenu i nawet do 70-u razy więcej amoniaku niż podczas aktywnego palenia papierosów. Według badań przeprowadzonych przez The International Agency for Research on Cancer (IARC), rodzice, którzy palą zanim kobieta zajdzie w ciążę oraz w trakcie ciąży, pośrednio zwiększają ryzyko rozwinięcia się u płodu hepatoblastomy [26]. Wykazano bowiem ścisły związek rozwoju tego typu nowotworu u dzieci narażonych na ekspozycję na dym tytoniowy już w życiu płodowym. Za szkodliwe uważa się nawet przebywanie w pomieszczeniach przesyconych zapachem dymu tytoniowego [26]. artukuł zakupiony z http://

article acquired from http:// Epidemiologia, profilaktyka i czynniki ryzyka zachorowania na raka płuca 117 W Stanach Zjednoczonych Ameryki podaje się, iż zawodowa ekspozycja na czynniki karcinogenne jest odpowiedzialna za około 9-15 % nowych rozpoznań raka płuca (ryc. 5). Jako związki o potwierdzonym działaniu rakotwórczym wskazane są m.in.: azbest, radon, policykliczne węglowodory aromatyczne, chrom oraz nieorganiczne związki arsenu [1,10,23]. Jako wiodący czynnik warunkujący powstanie choroby wymieniano azbest oraz promieniowanie jonizujące [17,21]. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy azbest należy do najgroźniejszych przyczyn chorób zawodowych na świecie, a wdychanie pyłów azbestowych, jest nieodzowną przyczyną raka płuc i międzybłoniaka opłucnej (ryc. 6) [3,13,15,21]. 2009-2011 2006-2008 2003-2005 2000-2002 1997-1999 1994-1996 1991-1993 0% 50% 100% choroby opłucnej lub osierdzia/ pleural and pericardial conditions inne nowotwory/other tumors międzybłoniak opłucnej/ pleural mesothelioma 20,4% 17,7% 31,0% 15,6% 18,1% 22,9% 8,6% azbestoza/asbestosis rak płuca/lung cancer Rycina 6. Udział poszczególnych schorzeń w ogólnej liczbie przypadków chorób zawodowych spowodowanych ekspozycją na azbest, w okresach trzyletnich, w latach 1991-2011 [20] Figure 6. The share of individual disease in the total number of cases of occupational diseases caused by exposure to asbestos every three years in the period 1991-2011 [20] Objawy choroby, będącej wynikiem pylicy azbestowej, występują po około 10-35 latach, począwszy od początku narażenia i są skorelowane z typem włókien, technologią przetwórstwa, zawartością włókien respirabilnych w pyle, ich długością, średnicą, wydychaną dawką oraz czasem ekspozycji. Ryzyko wystąpienia raka płuca u osób długotrwale narażonych na pyły azbestu zwiększa się około 4-7 krotnie u aktywnie palących, natomiast jest od 80 do 100 razy mniejsze w przypadku osób, które nie miały styczności z azbestem i nie paliły [3,13,15,20]. Szeszenia-Dąbrowska i wsp. w latach 1976-2011 odnotowały 564 przypadki (z tego 27 w 2011 r.) zawodowego raka płuca wywołanego azbestem, a 88,5% rozpoznań dotyczyło mężczyzn (ryc. 7). Na znaczne zwiększenie liczby chorych w 2000 r. miało wpływ wprowadzenie programu badań profilaktycznych dla byłych pracowników zakładów przetwórstwa azbestu (Program AMIANTUS). Na podstawie przeprowadzonych badań stworzono sylwetkę potencjalnego pacjenta z rakiem płuca wywołanym ekspozycją na azbest. Statystycznie jest to osoba w wieku ok. 61 lat z ponad 16-letnim stażem pracy w narażeniu na pył azbestu [20]. Do zawodowych uwarunkowań podnoszących ryzyko zachorowania na raka płuca zaliczamy także długotrwałą ekspozycję na promieniowanie jonizujące, spaliny silników diesla oraz czynniki chemiczne towarzyszące produkcji opon gumowych [19]. Nowotwory złośliwe wywołane promieniowaniem jonizującym zlokalizowane w płucach stanowią 59,2% wszystkich rozpoznań. Najwięcej odnotowuje się wśród pracowników kopalni uranu-68,4%, pracowników służby zdrowia-17,3%, pracowników budownictwa-7,9% i u osób zatrudnionych przy produkcji maszyn-2,5% [24]. Istnieją również dane epidemiologiczne, obrazujące podwyższone ryzyko zachorowań wśród zatrudnionych przy produkcji silników spalinowych diesla, a także kierowców zawodowych, pracowników kolei i mechaników samochodowych [21]. Spaliny silników diesla przedostają się do pęcherzyków płucnych w postaci submikronowych cząsteczek stałych, powodując po około 2 letniej ekspozycji powstanie gruczolaków oraz gruczolakoraków płuc (takie badania zostały prowadzone na szczurach) [12,25]. W czerwcu 2012 r. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC), przekwalifikowała emisję spalin silników diesla z grupy 2A (prawdopodobnie rakotwórcze dla ludzi) do grupy 1 (rakotwórcze dla człowieka). Potwierdzono, że szczególnie narażoną grupą zawodową są kierowcy pojazdów z silnikami wysokoprężnymi, a także pracownicy kolei i zakładów przemysłowych. W 1988 r. na Uniwersytecie Harvarda przeprowadzono badania wśród kolejarzy w wieku 40-44 lat, którzy pracowali w branży przez co najmniej 10 lat. Wyniki badań jednoznacznie wskazywały na wyższe o 45% ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe płuc wśród badanych kolejarzy, w stosunku do osób nie narażonych na codzienny kontakt ze spalinami diesla [25]. Podczas prowadzenia badań w 1988 r. oszacowano, że kolejarze byli narażeni na wdychanie około 40-150 g/m 3 węgla pierwiastkowego (miara ekspozycji na produkty spalania oleju napędowego), podczas gdy kierowcy ciężarówek badani w 2008 r. inhalowali 3-5 g/m 3 węgla pierwiastkowego. Dla porównania populacja miejska jest narażona na ekspozycję na produkty spalania oleju napędowego wielkości od 1 g/m 3, natomiast ludność zamieszkująca obszary wiejskie zaledwie do 0,1 g/m 3 [25]. W 2008 r. podobnemu badaniu poddano grupę 10 000 amerykańskich kierowców ciężarówek. Stwierdzono, że kierowcy z co najmniej jednorocznym stażem są o 15% bardziej narażeni na zachorowania na raka płuc niż populacja ogólna [25]. Z podobnym ryzykiem wiąże się zatrudnienie w przemyśle gumowym. IARC uznała już w 1982 r. przemysł gumowy jako technologię rakotwórczą dla ludzi, a za czynniki powodujące raka płuc wskazała aminy aromatyczne, sadzę i talk [19]. Kolejnym czynnikiem odpowiedzialnym za zachorowanie na raka płuca jest zła jakość powietrza atmosferycznego. Uważa się, że zanieczyszczenia powietrza, w tym wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) oraz ich pochodne indukują około 1-2% zachorowań rocznie (ryc. 5). Na zawartość WWA we wdychanym powietrzu wpływ mają: wielkość opadu pyłów emitowanych przez zakłady przemysłowe, natężenie transportu drogowego, ogrzewanie węglowe oraz rozwiązania urbanistyczne i architektoniczne mające ogromny wpływ na wymianę powietrza w mieście [9,11,25]. Podczas przemian fotochemicznych substancji karcinogennych znajdujących się w powietrzu, dochodzi do wytwarzania znacznej ilości wolnych rodników tlenowych, zwłaszcza rodnika hydroksylowego. Cząsteczki te wykazują ogromną reaktywność dzięki niesparowanym elektronom na swoich powłokach i łatwo wchodzą w reakcję z białkami oraz DNA komórkowym uszkadzając je. Uszkodzenia DNA szczególnie jego polimorficznych form naprawczych oraz genów metabolizujących ksenobiotyki, może skutkować osłabioną reakcją organizmu na uszkodzenia na poziomie komórkowym wywołane ekspozycją na szereg czynników mutagennych [11,28]. W badaniach dotyczących czynników ryzyka zachorowań na raka płuca coraz częściej porusza się aspekt genetyczny. Jest to uwarunkowane zróżnicowaną opornością osobniczą na składniki m.in. dymu tytoniowego, indywidualną zdolnością do jego metabolizmu i zróżnicowanymi zdolnościami napraw- artukuł zakupiony z http://

article acquired from http:// 118 A. Radziszewska i wsp. czymi organizmu na poziomie komórkowym. Powyższe procesy warunkują bowiem to, że tylko 1 osoba na 8 palących długotrwale zachoruje na raka płuca [10]. Zróżnicowana oporność osobnicza wynika z polimorfizmu genów odpowiedzialnych za kodowanie enzymów uczestniczących w procesie detoksykacji. Wysokoreaktywne cząsteczki (niekorzystne działanie składników dymu tytoniowego dotychczas najlepiej poznano na cząsteczce benzopirenu) gromadzą się w komórkach, indukując powstanie tzw. adduktów DNA. Benzopiren ulega przyłączeniu do DNA w pozycji guaniny. Powoduje to mutacje w tym rejonie i rozpoczyna procesy niekontrolowanego podziału komórek [21]. Kontynuowanie nałogu palenia prowadzi do kumulacji genetycznych oraz epigenetycznych zaburzeń i miejscowej progresji nowotworu [11]. Uważa się, że ogniska kancerogenezy morfologicznie odpowiadają metaplazji lub dysplazji nabłonka i zawierają mutacje genów kluczowych w cyklu komórkowym np.: geny supresorowe oraz onkogeny [11]. Do najczęstszych mutacji wywołanych działaniem dymu tytoniowego należą mutacje genu P53, stwierdza się je w przypadku 80-90% raków drobnokomórkowych oraz 20-60% raków niedrobnokomórkowych. Ponad 30% mutacji dotyczy tzw. hot spots", czyli kodonów 175, 248 oraz 273. Drugim genem, " w którym najczęściej dochodzi do mutacji jest gen K-RAS, a najnowsze badania wskazują, że około 5% sekwencji DNA w komórkach raka płuca ulega nieprawidłowej metylacji [11]. Ciekawą zależność ujawniły badania prowadzone nad wpływem beta-karotenu na zmniejszenie ryzyka zachorowania na raka płuca u osób zaliczanych do grupy podwyższonego ryzyka ze względu na ekspozycje na azbest bądź długotrwale palących. Udowodniono, że suplementacja beta-karotenem zwiększa liczbę zachorowań na raka płuca oraz zgonów z jego powodu [22,27]. Badania prowadzone w latach 80. XX wieku wykazały także niekorzystny wpływ diety bogatej w tłuszcze nasycone oraz nadużywanie alkoholu [2,5,22,27]. PODSUMOWANIE Doświadczenia państw Europy Zachodniej jednoznacznie wskazują na potrzebę zwrócenia szczególnej uwagi oraz zwiększenie nakładów finansowych na realizację wszelkich działań prewencyjnych oraz promocyjnych w celu podniesienia świadomości społeczeństwa [9]. Utrzymująca się wysoka umieralność z powodu nowotworów złośliwych płuca i wzrost zachorowalności w populacji polskich kobiet wskazują na wciąż małą skuteczność leczenia oraz niską świadomość społeczeństwa odnośnie czynników ryzyka zachorowania na raka płuca. Świadczy to o potrzebie intensyfikacji działań prewencyjnych oraz wprowadzeniu na szeroką skalę skutecznej i odpowiednio czułej metody badań przesiewowych, pozwalającej na jak najwcześniejsze wykrywanie zmian nowotworowych. Kampanie prozdrowotne, antynikotynowe i uświadamiające dzieci i młodzież wydają się być najwłaściwszą metodą przeciwdziałania wzrostowi zachorowań na raka płuca w Polsce. 3. Foltyn M.\; Azbest kłopotliwa spuścizna. Bezpieczeństwo Pracy, 2007;4: 16-19. 4. GLOBOCAN 2012; International Agency for Research on Cancer; http:/ /globocan.iarc.fr/- dane szacunkowe (01.08.2014). 5. Hosseini M, Naghan PA, Jafari AM, et al.: Nutrition and lung cancer: a case control study in Iran. BMC Cancer, 2014; 86(8): 471-487. 6. http://www.ekoprognoza.pl/index.php. 7. Jockel K, Pohlabeln H, Ahrens W, et al.: Environmental tobacco smoke and lung cancer. Occupat Health Industr Med, 1999; 40; 1:37-48. 8. Johnson AM, Hines RB, Johnson JA, et al.: Treatment and survival disparities in lung cancer: the effect of social environment and place of residence. Lung Cancer, 2014; 83(3): 401-407. 9. Kapka L, Zemła B.F, Kozłowska A, i wsp.: Jakość powietrza atmosferycznego a zapadalność na nowotwory płuc w wybranych miejscowościach i powiatach województwa śląskiego. Przegl Epidemiol, 2009; 63: 439-444. 10. Kosacka M, Jankowska R.: Epidemiologia raka płuca. Pneumonol Alergol Pol, 2007;75: 76-80. 11. Murin S, Hilbert J, Reilly SJ.: Cigaret smoking and the lung. Clin Rev Allergy Immunol, 1997; 15(3): 307-61. 12. Pośniak M.: Spaliny silników diesla zasady i metody oceny narażenia zawodowego. Med Pracy, 2003; 54(4): 389-393. 13. Pyssa J, Rokita GM.: Azbest występowanie, wykorzystanie i sposób postępowania z odpadami azbestowymi. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, 2007;23(1): 49-56. 14. Ramlau R, Didkowska J, Wojciechowska U, i wsp.: Palenie tytoniu w Wielkopolsce w końcu XX wieku. Pneumonol Alergol Pol, 2005;73: 128-134. 15. Sałek A, Karczmarek-Borowska B.: Czynniki ryzyka zachorowania na międzybłoniaka opłucnej. Prz Med Uniw Rzesz Inst Leków, 2012;4: 508-512. 16. Sagawa M, Tsubono Y, Saito Y, et al.: A case-control study for evaluating the efficacy of mass screening program for lung cancer in Miyagi Prefecture. Japan Cancer, 2001; 92: 588-594. 17. Staniszewska MD, Pałczyński C, Hanke W.: Monitorowanie chorób układu oddechowego o etiologii zawodowej na świecie. Med Pracy, 2006;57(1): 41-45. 18. Stokłosa A, Skoczylas A, Rudnicka A, i wsp.: Ocena motywacji do rzucenia palenia u pacjentów poradni antynikotynowej. Pneumonol Alergol Pol, 2010;3: 211-215. 19. Szadkowska-Stańczyk I, Wilczyńska U, Sobala W, i wsp.: Ekspozycja na czynniki chemiczne pracowników zakładu produkcji opon gumowych. Med Pracy, 2001;6: 401-408. 20. Szeszenia-Dąbrowska N, Wilczyńska U, i wsp.: Choroby zawodowe w Polsce. Statystyka i epidemiologia. IMP Łódź 2007; 15-29. 21. Świątkowska B.: Zawodowe uwarunkowania raka płuca u kobiet w badaniach epidemiologicznych. Med Pracy, 2011;62(6): 659-665. 22. Tarrazo-Antelo AM, Ruano-Ravina A, Abal Arca J, et al.: Fruit and vegetable consumption and lung cancer risk: a case-control study in Galicia, Spain. Nutr Cancer, 2014;66(6):1030-1037. 23. Tuchowska P, Worach-Kardas H, Marcinkowski JT.: Najczęstsze nowotwory złośliwe w Polsce główne czynniki ryzyka i możliwości optymalizacji działań profilaktycznych. Probl Hig Epidemiol, 2013;94(2): 166-171. 24. Wilczyńska U, Szeszenia-Dąbrowska N.: Choroby zawodowe spowodowane działaniem promieniowania jonizującego w Polsce w latach 1971-2006. Med Pracy, 2008;59: 1-8. 25. Wilson A.: Diesel emissions and lung cancer risk. 2012. http://healthhubs.net/cancer/diesel-emissions-and-lung-cancer-risk/. 26. Wojciechowska U, Didkowska J.: Zachorowania i zgony na nowotwory złośliwe w Polsce. Krajowy Rejestr Nowotworów, Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej Curie. Dostępne na stronie http:/ /onkologia.org.pl/raporty/ (03.08.2014). 27. Woodside JV, McGrath AJ, Lyner N, et al.: Carotenoids and health in older people. Maturitas, 2014; 22(4): 329-336. 28. Zieliński J.: Obciążenia wynikające z palenia tytoniu. Pneumonol Alergol Pol, 2008; 76: 170-173. PIŚMIENNICTWO 1. Alberg A, Samet J.: Epidemiology of lung cancer. Chest, 2003;123: 21-49. 2. Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Centers for Disease Control and Prevention, Ministerstwo Zdrowia. Globalny sondaż dotyczący używania tytoniu przez osoby dorosłe (GATS). Wydawca Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2010; 30-50. Adres do korespondencji: Aneta Radziszewska Podkarpackie Centrum Onkologii Zakład Epidemiologii i Podkarpacki Rejestr Nowotworów 35-055 Rzeszów, ul. Szopena 2 tel. 17 8666221, faks 17 8666655 e-mail: a.radziszewska@szpital.rzeszow.pl artukuł zakupiony z http://