Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II Konferencja Międzynarodowa Zdrowie i odporność psychiczna
Specyfika starości stres Wraz z wiekiem wzrasta siła przeżywanego stresu pojawia się specyficzna podatność na stres, która wiąże się nie tyle z nagłymi, trudnymi wyzwaniami, ile z codziennymi drobnymi ograniczeniami. W starości stres epizodyczny zmienia się na chroniczny. Nie paraliżuje on działania, ale zmusza do wzmożonego wysiłku i godzenia się z uciążliwościami życia. (Straś-Romanowska, 2011, s. 339)
Stan zdrowia osób starszych Fizjologiczne starzenie się dotyczy wszystkich układów i narządów organizmu człowieka. Staje się ono widoczne w fizycznym obrazie osoby i sposobie jej funkcjonowania. Gdy zakres i tempo obniżania się sprawności fizycznej i psychicznej wyraźnie utrudnia codzienne funkcjonowanie, można podejrzewać obecność procesu patologicznego, którego wyrazem są choroby w zakresie poszczególnych układów lub narządów (Steuden, 2011, s. 41).
Trzy grupy chorób ze względu na wiek: Choroby występujące w każdym wieku Zapalenie płuc Grypa Choroby częściej pojawiające się w starości Choroby nowotworowe Choroby układu krążenia Choroby stawów Choroby najczęściej pojawiające się w starości Choroby dotyczące poszczególnych układów organizmu (Steuden, 2011, s. 41)
Radzenie sobie ze stresem choroby Istotną cechą regulującą funkcjonowanie jednostki w trudnych sytuacjach jest poczucie kontroli. Warunkuje ono przebieg procesu stresowego poprzez ocenę stopnia zagrożenia i podejmowania określonych strategii radzenia sobie ze stresem. (Moryś, Jeżewska, Rynkiewicz, 2005, s. 374-384)
Poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia (locus of control) To uogólnione oczekiwanie, że własne działania są narzędziem do uzyskania określonego celu (zdrowia). W literaturze wyróżnia się dwa rodzaje poczucia umiejscowienia kontroli w odniesieniu do stanu zdrowia: wewnętrzne zewnętrzne (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008, s. 152-153)
Umiejscowienie kontroli zdrowia Wewnętrzne umiejscowienie kontroli jest wyrazem przekonania jednostki o jej bezpośrednim wpływie na stan zdrowia, Zewnętrzne umiejscowienie kontroli jest wyrazem przekonana osoby, że stan jej zdrowia uzależniony jest od czynników zewnętrznych. Mogą one obejmować szczęście, przypadek, przeznaczenie lub też innych ludzi Opuchlik, Wrzesińska, Kocur, 2009, s. 236
Doniesienia z badań Wraz z wiekiem maleje poczucie znaczenia kontroli wewnętrznej, a wzrasta zaś waga wpływu na własne zdrowie. Badani zamieszkujący duże miasta, w porównaniu z ludnością wiejską i małych miast, większą rolę w oddziaływaniu na własne zdrowie przypisują samym sobie, mniejszą natomiast oddziaływaniom innych osób i przypadku. (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008, s. 154)
Potrzeby w okresie późnej dorosłości Bezpieczeństwa Przynależności Użyteczności i uznania Niezależności Satysfakcji życiowej Chodzi tu o bezpieczeństwo zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Składają się na nie możliwość oraz stopień korzystania z instytucji (np. Klub Seniora), oparcie w rodzinie oraz w gronie sąsiadów, znajomych, przyjaciół. (Baumann, 2008, s. 174)
Wsparcie społeczne a bezpieczeństwo Istotnym elementem wsparcia społecznego jest subiektywne przekonanie człowieka, że podlega on opiece szanującej go sieci. Wsparcie społeczne wiąże się z jakością życia, która ma bezpośredni związek ze sferą psychiczną człowieka (Głębocka, Szarzyńska, 2005, s. 255-259). Natomiast jakość życia rozpatruje się przez pryzmat zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka, w tym potrzeby bezpieczeństwa. Zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach przez pojedyncze osoby oraz instytucje, jest podstawą do zdrowego funkcjonowania jednostki na każdym etapie życia zwłaszcza w starości. (Janiszewska i in., 2010)
Prężność (resilience) W literaturze psychologicznej do właściwości osobowościowych sprzyjających zdrowiu, obok poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia oraz poczucia bezpieczeństwa, wskazuje się także na prężność osobowościową. (Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008, s. 163)
Prężność definiowana jest jako Zespół umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, polegającego na giętkim (elastycznym), twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami. Główną rolę odgrywa tu zdolność do oderwania się od negatywnych doświadczeń i zdolność do wzbudzania pozytywnych emocji. (Heszen, Sęk, 2007, s. 173)
Prężność osobowa (Uchnast, 1997, s. 27-51) Przejawia się w zdolności do zajęcia odpowiedniego stanowiska w danym otoczeniu zachowania oraz otwarcia się na jego elementy składowe i uczestniczenie w aktualnych zdarzeniach. Wyraża się to najczęściej w poczuciu bliskości w stosunku do innych i łatwości zadomowienia się w swoim otoczeniu. Tego rodzaju sposób funkcjonowania związany jest z poczuciem zaufania do siebie i własnych zdolności do adekwatnego radzenia sobie w realizacji zamierzeń i zadań życiowych w zmieniających się warunkach działania.
Prężność osobowa (Uchnast, 1997, s. 27-51) Przejawia się w zdolności do zachowania przytomności umysłu i emocjonalnej równowagi w sytuacji trudnej, nowej czy nawet zaskakującej. Chodzi tutaj nie tylko o adekwatną kontrolę własnych reakcji emocjonalnych, ale również o uważne dostrajanie własnych sprawności odpowiednio do wymogów danej sytuacji. W istocie zatem osoba prężna wydaje się być bardziej skoncentrowana na adekwatności swego dostrajania się niż na skuteczności kontroli własnych reakcji emocjonalnych.
Prężność osobowa (Uchnast, 1997, s. 27-51) Prężność ujmowana w tym kontekście jest czymś więcej niż tylko właściwością (cechą) struktury osobowości. Jest ona raczej specyficzną dla człowieka zdolnością do organizacji i rozwoju własnej aktywności w zmiennych warunkach życiowych poprzez właściwe sobie ugruntowanie w otoczeniu zachowania, które ma stosunkowo wyraźny horyzont odniesień i orientacji. Pojęcie to odnosi się do jednostki ludzkiej jako żyjącej całości, tj. jako konkretnej osoby spostrzegającej własne możliwości i ograniczenia w danej sytuacji życiowej.
Pytanie badawcze Czy istnieje związek między poczuciem bezpieczeństwa i prężnością osobową a wymiarami poczucia umiejscowienia kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości?
Hipotezy H1: Wewnętrzne poczucie kontroli zdrowia pozytywnie koreluje z prężnością osobową i poczuciem bezpieczeństwa. H2: Zewnętrzne poczucie kontroli zdrowia pozytywnie koreluje z prężnością osobową i poczuciem bezpieczeństwa. H3: Przekonanie, iż o stanie zdrowia decyduje przypadek negatywnie koreluje z prężnością osobową i poczuciem bezpieczeństwa.
Metody badawcze W pracy wykorzystano polską wersję Wielowymiarowej Skali Umiejscowienia Kontroli Zdrowia (MHLC) w adaptacji Z. Juczyńskiego (2007) badającą przekonania jednostki o trzech typach kontroli zdrowia: wewnętrznym wpływu innych przypadku W każdej ze skal MHLC można otrzymać od 6 do 36 punktów. Im wyższy wynik, tym silniejsze przekonanie, że dany czynnik ma wpływ na stan zdrowia
Metody badawcze Dla oszacowania wskaźnika prężności osobowej oraz poczucia bezpieczeństwa zastosowano Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Ego (KPB-PE) autorstwa Z. Uchnasta (1997). Narzędzie to umożliwia m. in. pozyskanie uogólnionego wskaźnika poczucia bezpieczeństwa oraz wskaźnika prężności osobowej.
Osoby badane Badaniami objęto ogółem 120 osób Wszystkie badane osoby pozostawały w związku małżeńskim Uczestnicy badania byli w wieku od 60 do 75 lat. Średnia wieku w grupie mężczyzn wynosiła M=67,04 (SD=4,83), a w grupie kobiet M=64,90 (SD= 4,37). Najbardziej liczną grupę stanowiły osoby posiadające wykształcenie wyższe (57,2%), natomiast najmniej liczną grupę tworzyły osoby z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym (9,0%).
Wyniki badań
Współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy Wielowymiarową Skalą Umiejscowienia Kontroli Zdrowia a Kwestionariuszem Poczucia Bezpieczeństwa i Prężności Ego dla całej grupy badanych osób Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa ZMIENNE i Prężności Ego Bl St Zs PB PO Wielowymiarowa Skala Umiejscowienia Kontroli Zdrowia W 0,12-0,11 0,04 0,00 0,20* I 0,04-0,24** -0,13-0,16 0,19* P -0,09-0,27** -0,18-0,23** 0,07 Bl czynnik bliskości; St czynnik stabilności; Zs czynnik zaufania do siebie; PB uśredniony wskaźnik poczucia bezpieczeństwa, PO prężność osobowa; W wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia; I wpływ innych; P przypadek.
Wnioski Wyniki badań pozwoliły na częściową weryfikację postawionych hipotez. Prężność osobowa pozostaje w pozytywnych związkach z wewnętrznym poczuciem kontroli oraz z przekonaniem, że decydujące znaczenie dla stanu zdrowia mają inni ludzie. Poczucie bezpieczeństwa negatywnie koreluje z przekonaniem, ze stan zdrowia stanowi efekt przypadku.