Analiza rolnych w powiatach województwa pomorskiego (cz. I) Rolnictwo jest ważnym sektorem gospodarki zależnym od wielu różnorodnych czynników. Na jego rozwój wpływają zarówno uwarunkowania przyrodnicze jak i pozaprzyrodnicze. Warunki poza przyrodnicze, zwane także społeczno-ekonomicznymi, to przede wszystkim zasoby kapitału ludzkiego, struktura agrarna, poziom mechanizacji oraz infrastruktura techniczna. Natomiast do głównych elementów środowiska naturalnego, mających bezpośredni wpływ na sposób użytkowania ziemi, na rodzaj uprawianych gatunków oraz intensywność produkcji rolniczej, zaliczane są warunki klimatyczne, zasoby wodne, warunki glebowe oraz ukształtowanie terenu. Jeżeli chodzi o klimat województwa pomorskiego, to ma on charakter łagodny z wyraźnymi wpływami morskimi. Skutkuje to przesunięciem pór roku w stosunku do Polski środkowej, a także skróceniem okresu wegetacji roślin. Wiosny i lata są tutaj opóźnione i krótsze, z kolei okres przedzimowy, zimy i przedwiośnia są znacznie dłuższe, co przekłada się na przesunięcie terminów zbiorów. Województwo pomorskie cechuje duże zróżnicowanie w jakości gleb oraz wachlarz układów krajobrazowych. Najlepsze i najżyźniejsze gleby występują na Żuławach i Powiślu. W tych regionach uzyskuje się najwyższe plony zbóż, buraków cukrowych i rzepaku. Tereny te stanowią także potencjalne obszary do rozwoju warzywnictwa i sadownictwa. Regiony nadmorskie, charakteryzują się znacznym pofałdowaniem Ogólna charakterystyka podregionów Wyszczególnienie Podregion słupski Podregion nadmorski y Wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej Średnia powierzchnia a indywidualnego Struktura zasiewów Produkcja zwierzęca bytowski, chojnicki, człuchowski, słupski terenu, na którym występuje duża ilość trwałych użytków zielonych sprzyjających hodowli bydła. Region Kaszub wyróżnia się dużą lesistością, obfitością jezior i oczek wodnych. Gleby są słabszej klasy, głównie piaski i żwiry, stąd ich niższa przydatność rolnicza. Uzyskiwane plony są niższe niż w pozostałych regionach. Wskaźniki jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej, pozwalają na wydzielenie czterech, różniących się między sobą podregionów: 1. Podregion słupski 2. Podregion nadmorski 3. Podregion kaszubsko-kociewski 4. Podregion Żuław i Powiśla Według wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010, w województwie pomorskim funkcjonuje 60,9 tys. rolnych ogółem, co stanowi 2,7% ogółu w kraju, zaś 99,6% ogólnej liczby stanowią a indywidualne. Działalność rolniczą prowadzi 47,1 tys., czyli 77,4% ogółu województwa pomorskiego. Wśród nich 2,5 tys. deklaruje, iż obok działalności rolniczej prowadzi także działalność inną niż rolnicza. Z tego wynika, że 44,6 tys. rolnych województwa pomorskiego zajmuje się wyłącznie działalnością rolniczą. W ujęciu terytorialnym, uwzględniającym 16 powiatów oraz cztery miasta na prawach powiatu, największą liczbę rolnych prowadzących działalność rolniczą notuje się w powiecie kartuskim, nastepnie w bytowskim i starogardzkim, zaś najmniej lęborski, pucki, wejherowski Podregion kaszubsko-kociewski kościerski, kartuski, starogardzki Tabela 1. Podregion Żuław i Powiśla gdański, nowodworski, tczewski, malborski, sztumski, kwidzyński 59,5 63,1 56,3 82,4 15,90 ha 10,54 ha 9,75 ha 21,18 ha 66% zboża 4% ziemniak 6% rzepak 3% kukurydza i hodowla trzody chlewnej oraz bydła mlecznego 64,5% zboża 7,2% ziemniak 5% rzepak 2%kukurydza i hodowla trzody chlewnej Źródło: opracowanie własne na podstawie Programu działalności PODR w Gdańsku na 2012 70% zboża 6,5% ziemniak 2% rzepak 2% kukurydza i hodowla drobiu oraz trzody chlewnej 68% zboża 9,5% rzepak 4,5% burak cukrowy 3,5% ziemniak i hodowla trzody chlewnej oraz bydła mlecznego 1
poza miastem Sopot, Słupsk, Gdynia, wykazuje powiat lęborski. Gospodarstw najmniejszych, czyli do 1 ha użytków rolnych (UR), których można by właściwie traktować jako działkowiczów, najwięcej liczy powiat słupski, bytowski i starogardzki. Gospodarstw największych, o powierzchni 50 ha i więcej UR, zgodnie z tabelą 1, najwięcej posiada powiat słupski, sztumski i człuchowski. Analizując strukturę rolnych prowadzących działalność rolniczą w województwie pomorskim, należy ocenić ją jako korzystną w porównaniu do średniej krajowej. Gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha UR, stanowią blisko 30% ogółu naszego województwa, podczas gdy w kraju wskaźnik ten wynosi prawie 42%. Z kolei największych, czyli 50 i więcej ha UR posiadamy Liczba rolnych prowadzących działalność rolniczą według grup obszarowych UR w powiatach i miastach na prawach powiatu województwa pomorskiego Tabela 2. 2 Wyszczególnienie Ogółem do 1 ha włącznie Grupy obszarowe użytków rolnych powyżej 1 ha razem 1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-30 30-50 50-100 100 i więcej Województwo pomorskie 47149 6768 40381 5188 3828 5100 9248 6256 3477 3141 2111 1253 779 gdański 2615 634 1981 253 218 259 461 280 148 135 101 76 50 kartuski 5608 401 5207 524 390 726 1827 1035 377 209 70 30 19 nowodworski 1416 168 1248 179 121 109 197 162 114 147 116 77 26 pucki 1323 50 1273 118 123 187 353 169 110 84 74 31 24 wejherowski 3835 514 3321 410 287 432 951 630 252 189 80 42 48 bytowski 4405 775 3630 445 339 470 771 542 385 334 181 95 68 chojnicki 3151 185 2966 393 272 353 575 497 313 308 181 54 20 człuchowski 2152 302 1850 273 194 172 339 235 179 158 136 108 56 lęborski 1166 128 1038 133 138 128 217 146 85 76 40 43 32 słupski 3286 818 2468 370 261 316 479 293 186 188 141 113 121 kościerski 3452 362 3090 306 249 379 724 610 372 264 133 40 13 kwidzyński 2617 595 2022 260 165 223 377 318 161 193 169 101 55 malborski 1224 110 1114 104 81 109 177 174 111 134 95 75 54 starogardzki 4115 764 3351 464 302 437 707 520 290 282 216 85 48 sztumski 1541 263 1278 119 65 79 172 180 135 181 149 145 53 tczewski 1899 82 1817 158 137 191 366 276 173 193 172 89 62 Gdańsk 1882 297 1585 404 309 290 326 107 42 37 29 27 14 Gdynia 787 97 690 184 104 153 137 45 43 7 17 Sopot 224 154 70 14 10 15 13 5 4 4 5 Słupsk 451 69 382 77 63 72 79 32 12 14 17 8 8 Źródło: Charakterystyka rolnych w województwie pomorskim, PSR 2010, GUS Gdańsk 2012
4,3%, natomiast w kraju jest ich 1,4%. Ocena struktury w układzie powiatowym, pozwala zauważyć, iż największy odsetek małych, czyli 1-5 ha UR w ogólnej liczbie prowadzących działalność rolniczą danego powiatu, występuje (poza miastami na prawach powiatu) w powiecie lęborskim (34,2%), puckim (32,4%) i chojnickim (32,3%). W przypadku dużych, 50 ha i więcej, stosunkowo wysokim odsetkiem w porównaniu do pozostałych powiatów, wyróżnia się powiat sztumski (12,85%) i powiat malborski (10,54%). Jako trzeci w kolejności plasuje się powiat tczewski, posiadając w swojej strukturze 7,95% dużych obszarowo. Najmniejszy odsetek przypada na powiat kartuski, który notuje tylko 0,87% takich. Prawie 25% ogółu w powiecie słupskim dysponuje powierzchnią do 1 ha włącznie, co stanowi największy odsetek spośród wszystkich powiatów naszego województwa. Najniższym odsetkiem w tej grupie obszarowej, może pochwalić się powiat pucki, posiadając tylko 3,8% takich podmiotów. Powierzchnia gruntów ogółem rolnych województwa pomorskiego wynosi 960,7 tys. ha, tj. 5,3% ogólnej powierzchni gruntów w kraju. Areał użytków rolnych liczy 807,5 tys. ha z tego do indywidualnych należy prawie 78%. Gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą dysponują 752,6 tys. ha, co stanowi 93,2% ogólnej powierzchni użytków rolnych naszego województwa. Korzystnie wypada średnia powierzchnia ogólna a województwa pomorskiego. Kształtuje się ona na poziomie 15,77 ha przy średniej krajowej równej 7,93 ha. Średnia powierzchnia użytków rolnych przypadająca na 1 o liczy 13,25 ha przy średniej w kraju 6,81 ha, co plasuje pomorskie na 3 miejscu w kraju, po województwie zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim. Z kolei średnia powierzchnia użytków rolnych, ale w odniesieniu do prowadzących działalność rolniczą, jest większa o ponad 20% i wynosi 15,96 ha. W ujęciu powiatowym, największą średnią powierzchnię użytków rolnych ogółem posiada o powiatu malborskiego licząc 29,39 ha, następnie człuchowskiego 23,77 ha i nowodworskiego 22,60 ha. Najmniejsze (poza Gdynią, Sopotem i Słupskiem) jest średnie o powiatu kartuskiego z powierzchnią równą 7,85 ha. W przypadku prowadzących działalność rolniczą, jak wskazuje wykres 2, na pierwszych trzech pozycjach lokuje się: powiat malborski ze średnią 35,44 ha, powiat sztumski 28,84 ha i powiat człuchowski 27,55 ha. Nie biorąc pod uwagę miast na prawach powiatu, najmniejszą średnią powierzchnię liczącą 9,28 ha, posiada ponownie o powiatu kartuskiego. Wiadomym jest, że wielkość a ma podstawowe znaczenie dla perspektyw jego istnienia. J. St. Zegar systematyzuje a rolne na antyrozwojowe i prorozwojowe. Do pierwszych z nich zalicza a o wielkości < 5 ha, natomiast do drugich > = 5 ha. W polskim rolnictwie coraz więcej funkcjonuje dużych, silnych ekonomicznie, zarządzanych przez coraz lepiej wykształconych menedżerów. Ich nastawienie skierowane jest przede wszystkim na zwiększanie powierzchni gospodar- Odsetek rolnych prowadzących działalność rolniczą według wybranych grup obszarowych UR w powiatach województwa pomorskiego Wykres 1. %100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 do 1 ha włącznie 1-5 ha 50 ha i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 3
Wykres 2. Gospodarstwa rolne i średnia powierzchnia UR w ie prowadzącym działalność rolniczą według powiatów województwa pomorskiego ha 6000 5000 4000 3000 2000 1000 14,13 24,81 9,28 17,65 12,09 14,73 27,55 23,52 13,81 12,02 16,49 35,44 16,06 28,84 12,82 22,79 7,73 7,56 12,39 4,92 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0 liczba rolnych prowadzących działalność rolniczą średnia powierzchnia UR w ie rolnym prowadzącym działalność rolniczą (ha) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS stwa, na minimalizację kosztów i na czerpanie jak największych korzyści finansowych ze skali produkcji. Z drugiej strony funkcjonują również a małe, słabe ekonomicznie, o charakterze samozaopatrzeniowym, zarządzane przez mało aktywnych właścicieli. Nastawienie większości z nich skierowane jest na przetrwanie, a coraz częściej na rezygnację z działalności rolniczej. Ocena struktury powierzchni użytków rolnych, liczby oraz średniej wielkości a w poszczególnych grupach obszarowych, w ujęciu powiatowym województwa pomorskiego, dostarcza wiele cennych informacji (tabela 2). Z danych wynika, iż najwyższy odsetek powierzchni ogółem powiatu, użytkowany przez a grupy 1-5 ha, notuje się w powiecie kartuskim. Kształtuje się on na poziomie 8,8% i co ważne, te ponad 4,5 tys. ha UR użytkowane jest przez blisko 30% ogółu tego powiatu. Jako drugi plasuje się powiat wejherowski, w którym 6,5% powierzchni ogółem użytkuje także blisko 30%. Trzeci jest powiat kościerski, tutaj 6,2% powierzchni posiada ponad 27% tego powiatu. Najkorzystniejsza sytuacja występuje w powiecie sztumskim, gdzie w posiadaniu z tej grupy obszarowej jest zaledwie 1,4% powierzchni UR całego powiatu i dysponuje nią tylko 17% rolników (tabela 2). Jak wspomniano wyżej, a prorozwojowe to ponad wszelką wątpliwość podmioty rolne użytkujące 50 ha i więcej użytków rolnych. Analizując teraz tę grupę obszarową, najkorzystniejszą sytuację zauważamy w powiecie słupskim. Ponad 70% ogólnej powierzchni UR tego powiatu jest w posiadaniu największych obszarowo i co istotne, użytkuje ją tylko 7,1%, zaś średnia wielkość a w tej grupie wynosi ponad 231 ha. Podobnie kształtuje się sytuacja w powiecie malborskim, gdzie blisko 70% powierzchni UR jest w użytkowaniu z grupy 50 ha i więcej, a włada nią 10,5% rolnych powiatu, posiadając średnio ponad 234 ha UR. Odpowiednio w powiecie człuchowskim: 67,4% powierzchni powiatu użytkuje 7,6%, którego średnia powierzchnia liczy ponad 243 ha. 4
Struktura agrarna rolnych w województwie pomorskim wg powiatów Tabela 2. Wyszczególnienie gdański kartuski nowodworski pucki wejherowski bytowski chojnicki człuchowski Grupa obszarowa Powierzchnia UR grupy obszarowej (ha) Udział powierzchni grupy w powierzchni Liczba Odsetek w liczbie Średnia wielkość a w grupie (ha) do 1 ha włącznie 227 0,6 634 24,2 0,36 1-5 ha 1914 5,2 730 27,9 2,62 5-20 ha 9345 25,3 889 34,0 10,51 20-50 ha 7108 19,2 236 9,0 30,12 50 ha i więcej 18351 49,7 126 4,8 145,64 do 1 ha włącznie 199 0,4 401 7,2 0,50 1-5 ha 4577 8,8 1640 29,2 2,79 5-20 ha 32396 62,2 3239 57,8 10,00 20-50 ha 7501 14,4 279 4,9 26,89 50 ha i więcej 7367 14,2 49 0,9 150,35 do 1 ha włącznie 101 0,3 168 11,9 0,60 1-5 ha 987 2,8 409 28,8 2,41 5-20 ha 5408 15,4 473 33,4 11,43 20-50 ha 8022 22,8 263 18,6 30,50 50 ha i więcej 20618 58,7 103 7,3 200,17 do 1 ha włącznie 31 0,1 50 3,8 0,62 1-5 ha 1215 5,2 428 32,3 2,84 5-20 ha 6596 28,2 632 47,8 10,44 20-50 ha 4838 20,7 158 11,9 30,62 50 ha i więcej 10670 45,7 55 4,2 194,00 do 1 ha włącznie 241 0,5 514 13,4 0,47 1-5 ha 3013 6,5 1129 29,4 2,67 5-20 ha 19107 41,2 1833 47,8 10,42 20-50 ha 7498 16,2 269 7,0 27,87 50 ha i więcej 16496 35,6 90 2,3 183,29 do 1 ha włącznie 276 0,4 775 17,6 0,36 1-5 ha 3332 5,1 1254 28,5 2,66 5-20 ha 18955 29,2 1698 38,5 11,16 20-50 ha 14955 23,0 515 11,7 29,04 50 ha i więcej 27378 42,2 163 3,7 167,96 do 1 ha włącznie 96 0,2 185 5,9 0,52 1-5 ha 2615 6,0 1018 32,3 2,57 5-20 ha 15831 36,4 1385 44,0 11,43 20-50 ha 14250 32,7 489 15,5 29,14 50 ha i więcej 10733 24,7 74 2,3 145,04 do 1 ha włącznie 169 0,3 302 14,0 0,56 1-5 ha 1537 2,6 639 29,7 2,41 5-20 ha 8609 14,5 753 35,0 11,43 20-50 ha 9040 15,2 294 13,7 30,75 50 ha i więcej 39941 67,4 164 7,6 243,54 5
6 Wyszczególnienie lęborski słupski kościerski kwidzyński malborski starogardzki sztumski tczewski Grupa obszarowa Powierzchnia UR grupy obszarowej (ha) Udział powierzchni grupy w powierzchni Liczba Odsetek w liczbie Średnia wielkość a w grupie (ha) do 1 ha włącznie 43 0,2 128 11,0 0,34 1-5 ha 1037 5,4 399 34,2 2,60 5-20 ha 4815 25,0 448 38,4 10,75 20-50 ha 3368 17,5 116 9,9 29,03 50 ha i więcej 9959 51,8 75 6,4 132,79 do 1 ha włącznie 279 0,4 818 24,9 0,34 1-5 ha 2408 3,1 947 28,8 2,54 5-20 ha 10362 13,4 958 29,2 10,82 20-50 ha 9993 12,9 329 10,0 30,37 50 ha i więcej 54249 70,2 234 7,1 231,83 do 1 ha włącznie 134 0,3 362 10,5 0,37 1-5 ha 2561 6,2 934 27,1 2,74 5-20 ha 19378 46,7 1706 49,4 11,36 20-50 ha 11232 27,1 397 11,5 28,29 50 ha i więcej 8179 19,7 53 1,5 154,32 do 1 ha włącznie 271 0,6 595 22,7 0,46 1-5 ha 1653 3,9 648 24,8 2,55 5-20 ha 9522 22,7 856 32,7 11,12 20-50 ha 11228 26,7 362 13,8 31,02 50 ha i więcej 19361 46,1 156 6,0 124,11 do 1 ha włącznie 48 0,1 110 9,0 0,44 1-5 ha 766 1,8 294 24,0 2,61 5-20 ha 5381 12,4 462 37,7 11,65 20-50 ha 6945 16,0 229 18,7 30,33 50 ha i więcej 30237 69,7 129 10,5 234,40 do 1 ha włącznie 332 0,6 764 18,6 0,43 1-5 ha 3130 5,9 1203 29,2 2,60 5-20 ha 16660 31,6 1517 36,9 10,98 20-50 ha 15207 28,8 498 12,1 30,54 50 ha i więcej 17442 33,1 133 3,2 131,14 do 1 ha włącznie 108 0,2 263 17,1 0,41 1-5 ha 627 1,4 263 17,1 2,38 5-20 ha 5871 13,2 487 31,6 12,06 20-50 ha 10147 22,8 330 21,4 30,75 50 ha i więcej 27695 62,3 198 12,8 139,87 do 1 ha włącznie 49 0,1 82 4,3 0,60 1-5 ha 1320 3,0 486 25,6 2,72 5-20 ha 9165 21,2 815 42,9 11,25 20-50 ha 11243 26,0 365 19,2 30,80 50 ha i więcej 21511 49,7 151 8,0 142,46 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Opracowała Jolanta Wesołowska