Podstawowe zasady ustroju Rzeczypospolitej
Podstawowe zasady ustroju w systematyce Konstytucji RP Pierwszy rozdział Konstytucji RP, zatytułowany Rzeczpospolita, określa podstawowe zasady ustroju RP. Pozostałe rozdziały Konstytucji stanowią konkretyzację tych ogólnych zasad.
Katalog podstawowych zasad ustroju Zasada suwerenności Narodu. Zasada niepodległości i suwerenności Państwa. Zasada demokratycznego państwa prawnego. Zasada społeczeństwa obywatelskiego. Zasada podziału władz. Zasada społecznej gospodarki rynkowej. Zasada przyrodzonej godności człowieka.
Zasada suwerenności Narodu Wynika z art. 4 Konstytucji, zgodnie z którym władza zwierzchnia w RP należy do Narodu. Suwerenem jest Naród, a nie np. absolut (w Średniowiecznej Europie mówiono, że władza pochodzi od Boga) czy określona grupa społeczna (w Polsce Ludowej władza należała do ludu pracującego miast i wsi ). Zasada ta podkreśla podmiotowość obywateli (nieokreślone pojęcie Naród w praktyce oznacza obywateli posiadających prawa wyborcze).
Naród sprawuje władzę: bezpośrednio (poprzez referendum) oraz poprzez przedstawicieli (wybranych w wyborach). Odpowiadają temu pojęcia: demokracji bezpośredniej oraz demokracji pośredniej.
Zasada niepodległości i suwerenności Państwa Wynika z kilku artykułów Konstytucji (przede wszystkim art. 5). Niepodległość oznacza odrębny byt państwowy RP (np. Polska w okresie tzw. Królestwa Kongresowego nie była niepodległa). Suwerenność oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o jego polityce wewnętrznej i zagranicznej (np. Polska Ludowa suwerenna nie była).
Pojęcie demokratycznego państwa prawnego Państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo. Demokratyczne państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach wyznaczonych przez prawo, a ponadto prawo to chroni wartości, powszechnie kojarzone z demokracją (prawo nie ma dowolnej treści).
Demokratyczne państwo prawne to takie państwo, w którym przede wszystkim: władza sprawowana jest przez demokratycznie wybranych przedstawicieli narodu, organy władzy działają na podstawie i w granicach prawa, na straży praw i wolności stoją niezawisłe sądy, chronione są prawa i wolności człowieka i obywatela.
Zasada demokratycznego państwa prawnego w Polsce Przed uchwaleniem Konstytucji RP z 1997 r., Trybunał Konstytucyjny wyciągał z zasady demokratycznego państwa prawnego liczne pod-zasady (np. prawo do sądu, prawo do życia, prawo do prywatności). W Konstytucji RP z 1997 r. owe pod-zasady zostały osobno zapisane. Ciągle jednak zasada demokratycznego państwa prawnego stanowi źródło zasad szczegółowych.
Zasady wynikające z zasady demokratycznego państwa prawnego Zasady przyzwoitej legislacji: zakaz działania prawa wstecz, nakaz zachowania vacatio legis, zasada ochrony praw nabytych, zasada określoności i przejrzystości prawa. Zasada proporcjonalności.
Podsumowując: Zasada demokratycznego państwa prawnego ma w Polsce podwójne znaczenie: określa charakter naszego państwa oraz jest źródłem zasad szczegółowych, nie zapisanych odrębnie w Konstytucji RP.
Zasada społeczeństwa obywatelskiego Społeczeństwo demokratycznego państwa prawnego to społeczeństwo obywatelskie, składające się ze świadomych, aktywnych obywateli, mogących grupowo występować w ochronie ich interesów, z uwzględnieniem pluralizmu (możliwości popierania różnych, nawet nawzajem sprzecznych poglądów i postaw).
Płaszczyzny funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego Polityczna (możliwość tworzenia i przystępowania do partii politycznych). Zawodowa (możliwość tworzenia i przystępowania do związków zawodowych i związków pracodawców). Terytorialna (przynależność do samorządu terytorialnego). Informacyjna (istnienie wolnych środków masowego przekazu). Religijna (możliwość istnienie w Polsce różnych kościołów i związków wyznaniowych).
Zasada podziału władzy Wynika z art. 10 Konstytucji. Pochodząca od Narodu władza dzieli się na: ustawodawczą (Sejm i Senat), wykonawczą (Rada Ministrów, Prezydent RP) i sądowniczą (sądy i trybunały). Niektóre organy państwowe nie mieszczą się w tym podziale (np. Rzecznik Praw Obywatelskich, Najwyższa Izba Kontroli).
Zasada społecznej gospodarki rynkowej (art. 20) Polska gospodarka jest gospodarką rynkową, której filarami są: własność prywatna i swoboda działalności gospodarczej. Polska gospodarka rynkowa jest społeczną gospodarką rynkową, co oznacza m.in. że państwo powinno być mediatorem w sporach wynikających z funkcjonowania rynku (np. między pracodawcami a pracownikami, między konsumentami a przedsiębiorcami).
Zasada przyrodzonej godności człowieka Przyrodzona godność człowieka jest źródłem praw i wolności człowieka i obywatela.