Zabezpieczenie społeczne, ubóstwo i bezwarunkowy dochód podstawowy Dr hab. Ryszard Szarfenberg Instytut Polityki Społecznej, Uniwersytet Warszawski Polska Sieć Dochodu Podstawowego Spotkanie Bezwarunkowy dochód podstawowy odpowiedź na biedę i nierówności? Wrocławski Oddział PTS, Koło Młodych Politologów 8 czerwca 2016 Wrocław
Polityka społeczna w krótkim rysie historycznym: wiek XIX i XX Podstawowe procesy w wieku XIX i XX Tworzenie państw narodowych Demokratyzacja ustrojów politycznych Rozwój nowych idei i ideologii Industrializacja Urbanizacja Transformacja demograficzna W XIX wieku tworzona jest instytucja rynku pracy (utowarowienie pracy), następnie w wieku XX zostaje obudowywana kolejnymi regulacjami, które podlegają kodyfikacji prawnej (np. Kodeks pracy w Polsce) Rynek pracy stopniowo uzupełniają instytucje zabezpieczenia społecznego, najpierw upaństwowione i obowiązkowe ubezpieczenie robotników
Definicje zabezpieczenia społecznego Działania publiczne, których celem jest zapewnienie alternatywnego źródła dochodu osobom czasowo lub trwale pozbawionym zwykłych dochodów ze źródeł prywatnych, lub zmniejszenie niektórych wydatków powszechnie ponoszonych przez osoby i rodziny (E. Burns, 1956) Całokształt środków i działań (instytucji) publicznych, przy których pomocy społeczeństwo stara się zabezpieczyć swoich obywateli przed groźbą niezaspokojenia podstawowych potrzeb, społecznie uznanych za ważne (J. Piotrowski, 1966) Pożądany stan bezpieczeństwa społecznego, czyli wolność od niedostatku materialnych środków utrzymania i istnienie realnych gwarancji pełnego rozwoju jednostki (M. Księżopolski, 1985)
Klasyczne i nowe cele zabezpieczenia społecznego Klasyczne cele Łagodzenie ubóstwa Zaspokajanie potrzeb Podtrzymywanie dochodu i zastępowanie zarobków w razie przerw w pracy Rekompensowanie utraconej zdolności do pracy Redystrybucja dochodów między różnymi grupami w społeczeństwie Nowe cele (od lat 80. i 90. XX wieku) Skłanianie ludzi do pracy Zmiana zachowań R. Sanisbury, The Aims of Social Security, 1999
W jakich sytuacjach zabezpieczenie społeczne ma nas chronić? Zdolność do zarobkowania całkowicie wygasła, np. z powodu wieku Zdolność do zarobkowania została tymczasowo przerwana, np. przez chorobę Zdolność do zarobkowania nigdy się nie rozwinęła, np. niepełnosprawność od dzieciństwa Zdolność do zarobkowania nie jest wystarczająca, aby uniknąć ubóstwa, np. zbyt niskie płace Zdolność do zarobkowania jest obecna i wystarczająca, aby uniknąć ubóstwa, ale jej realizacja jest zbyt kosztowna społecznie, np. praca, gdy inni członkowie rodziny są niesamodzielni i wymagają opieki J. Dixon, Social Security in Global Perspective, 1999
Główne elementy składowe zabezpieczenia społecznego Trzy główne techniki (strategie) realizacyjne Ubezpieczeniowa współcześnie podstawowa, obowiązkowe ubezpieczenie na wypadek typowych sytuacji losowych ograniczających czasowo bądź wyłączających na stałe zdolność do pracy (ryzyka socjalne) Zaopatrzeniowa dla szczególnych kategorii osób niezależnie od ubezpieczenia i od sytuacji dochodowej i materialnej Opiekuńcza traktowana jako uzupełniająca dla pozostałych, w przypadkach nie objętych ochroną ubezpieczeniową i/lub zaopatrzeniem, z kryteriami dochodowymi Produktem tych technik są rozmaite świadczenia (pieniężne i rzeczowe) oraz usługi (np. opieka zdrowotna, opieka domowa)
Prawo do zabezpieczenia społecznego i jego standardy międzynarodowe Prawo do zabezpieczenia społecznego w aktach prawa międzynarodowego ONZ Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, art. 9, art. 11 (prawo każdego do odpowiedniego poziomu życia) Rady Europy Europejska Karta Społeczna, art. 12 (prawo do zabezpieczenia społecznego) i art. 13 (prawo do pomocy społecznej i medycznej) Unii Europejskiej Karta Praw Podstawowych UE, art. 34 (prawo do zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej) Prawo do zabezpieczenia społecznego w aktach prawa krajowego Konstytucja Polski, art. 67 Standardy w zakresie zabezpieczenia społecznego Międzynarodowa Organizacja Pracy Konwencja 102 o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego Rada Europy Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego
Rozwój ubezpieczenia społecznego Stopniowe zwiększanie zakresu przedmiotowego, czyli włączanie kolejnych ryzyk socjalnych do ochrony ubezpieczeniowej, np. bezrobocia, niesamodzielności Stopniowe zwiększanie zakresu podmiotowego, czyli włączanie kolejnych grup, w tym pracujących na własny rachunek i rolników Stopniowe zwiększanie hojności świadczeń, czyli wyższe stopy zastąpienia w stosunku do uprzednich płac, świadczenia okresowe dłużej wypłacane Kres rozwoju: w pełni rozwinięty system ubezpieczeniowy z pełnym zakresem przedmiotowym, podmiotowym i wysoką hojnością
Niektóre tematy w dyskusji o zabezpieczeniu społecznym Technika ubezpieczeniowa a technika zaopatrzeniowa, czyli czy uzależniać uprawnienia od pracy, czy też sama potrzeba byłaby wystgarczająca? Świadczenia a usługi, czyli które są ważniejsze, jak je łączyć ze sobą? Powszechność a selektywność, czyli czy stosować kryteria dochodowe (ubóstwa, zamożności), czy też ich nie stosować? Bezwarunkowość a warunkowość, czyli czy wymagać określonych zachowań od osób pobierających świadczenia, czy ich nie wymagać? Koszty a skuteczność, czy można zmniejszać koszt bez zmniejszania skuteczności?
Tradycyjne problemy z zabezpieczeniem społecznym Wpływ gwarancji dochodowych na motywację do pracy Problem dekomodyfikacji: jaki powinien być stosunek między dochodem zapewnianym przez państwo osobom zdolnym do pracy a poziomem dochodu, który może być uzyskany z działalności produkcyjnej, między dochodem z zabezpieczenia społecznego a dochodem rynkowym? Wpływ zabezpieczenia społecznego na funkcjonowanie i spójność rodzin Problem defamilizacji: w jakim zakresie społeczeństwo ma przejąć od rodziny odpowiedzialność za ekonomiczne utrzymanie jej członków? E. Burns 1956, nazewnictwo problemów R.S.
Retoryka kryzysu towarzysząca rozwojowi zabezpieczenia społecznego G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, 2011 (oryg. 1999)
Reformy polityki społecznej na tle trendów ostatnich dekad P. Sunley et al. Putting Workfare in Place: Local Labour Markets and the New Deal, 2006, s. 27
Klasyczna a zreformowana polityka społeczna Klasyczna polityka społeczna Zreformowana polityka społeczna Dziedziny polityki społecznej Zabezpieczenie pracy i dochodu Aktywizacja / inwestycje społeczne Polityka rodzinna Zasiłki rodzinne Opieka dla dzieci i osób starszych Urlopy rodzicielskie Polityka rynku pracy / ochrony socjalnej bezrobotnych Polityka emerytalna Ubezpieczenie rentowe Zasiłki dla wcześniej zatrudnionych bezrobotnych Ochrona zatrudnienia Zastępowanie dochodu dla stale zatrudnionych Zastępowanie dochodu dla stale zatrudnionych Aktywna polityka rynku pracy Inwestycje w szkolenia i kształtowanie kapitału ludzkiego Rozszerzanie ubezpieczenia emerytalnego na oddalonych od rynku pracy Polityka integracyjna Nieubezpieczeniowe zabezpieczenie społeczne Dofinansowywanie opieki dla dzieci dla mało zarbiających Wsparcie dochodowe dla długotrwale bezrobotnych Punkty emerytalne za wychowywanie dzieci Emerytury obywatelskie (zależne tylko od wieku) Pomoc społeczna Zasiłki dla ubogich Aktywizacja i reintegracja Wsparcie dochodowe dla zatrudnionych i ubogich S. Häusermann, The Politics of Old & New Social Policies, 2012
Ekspansja nowych instrumentów: Aktywizacja / świadczenia nieubezpieczeniowe Ekspansja, rozbudowa Flexicurity / dostosowanie pomocy społecznej Cztery możliwe scenariusze ewolucji zabezpieczenia społecznego Ekspansja starych instrumentów: Zabezpieczenie pracy i dochodu Ograniczanie starych instrumentów: Zabezpieczenie pracy i dochodu Protekcjonizm socjalny Ograniczanie, demontaż Ograniczanie nowych instrumentów: Aktywizacja / świadczenia nieubezpieczeniowe Flexicurity: deregulacja rynku pracy i rozwijanie aktywnej polityki rynku pracy (pomoc w znajdowaniu pracy, szkolenia, staże itp.) S. Häusermann, The Politics of Old & New Social Policies, 2012
France Denmark Greece Netherlands Finland Belgium Italy Austria Sweden United Kingdom Germany Portugal Switzerland Spain Slovenia Norway Serbia Iceland Ireland Luxembourg Hungary Cyprus Croatia Czech Republic Malta Slovakia Poland Bulgaria Lithuania Romania Estonia Latvia Turkey Udział wydatków na zabezpieczenie społeczne w PKB (2012) 35,0 33 32 32 31 30 30 29 29 29 29 29 30,0 26 26 26 25 25 24 24 23 23 21 21 21 21 25,0 20,0 18 18 18 17 16 15 15 14 14 15,0 10,0 5,0 0,0
Średnie wydatki społeczne w PKB w UE 25 i strefie euro (2004-2012) 30,0 29,0 28,0 27,0 26,0 25,0 24,0 23,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 UE 25 Strefa Euro (18)
W procentach Iceland Ireland Norway Denmark Finland Sweden Netherlands France Austria Belgium Hungary Czech Republic Switzerland United Kingdom Slovenia Cyprus Luxembourg Slovakia Croatia Germany Malta Lithuania Spain Portugal Poland Estonia Latvia Italy Bulgaria Greece Romania 23 21 21 20 15 Wpływ świadczeń z zabezpieczenia społecznego (bez emerytur) na ograniczanie ubóstwa relatywnego (2014) 70 60 63 58 56 55 54 50 47 46 45 44 44 44 44 43 43 42 41 41 40 36 35 33 33 31 29 27 26 30 20 10 11 0 Dane: Eurostat
Poziom redukcji ubóstwa Wydatki na zabezpieczenie społeczne w PKB a redukcja ubóstwa (2012) 70 70,0 IS 60 IR NO 60,0 DK 50 40 30 LV EE LT MT SK PL HU CZ CY CR LU SL CH ES PT FI NL SE UK ATBE DE FR 50,0 40,0 30,0 20,0 20 RO BG IT 10,0 GR 10 12,0 17,0 22,0 27,0 32,0 37,0 Wydatki społeczne w PKB 0,0 FR DK GR NL FI BE SE AT IT UK DE PT CH ES SL NO IS IR LU HU CY CR CZ MT SK PL BG LT RO EE LV Wydatki społeczne w PKB Poziom redukcji ubóstwa Dane: Eurostat
Co można osiągnąć w zakresie ograniczania ubóstwa przez nowe programy świadczeniowe? Szacunki wpływu świadczenia wychowawczego (500+) na ubóstwo Skutki dystrybucyjne programu Rodzina 500 Plus, Bank Światowy
Co można osiągnąć w zakresie ograniczania ubóstwa dzieci przez nowe programy świadczeniowe? Szacunki wpływu świadczenia wychowawczego (500+) na ubóstwo dzieci Skutki dystrybucyjne programu Rodzina 500 Plus, Bank Światowy
Bezwarunkowy dochód podstawowy (BDP) a zabezpieczenie społeczne dyskusja BDP a ubezpieczenie społeczne, gdzie praca jest podstawą zasadniczej części zabezpieczenia społecznego, czyli ubezpieczenia BDP a kryzys zabezpieczenia społecznego Czy mamy do czynienia z kryzysem? BDP na tle innych odpowiedzi na kryzys: reformatorskich (flexicurity i aktywizacja), radykalnych (gwarantowane zatrudnienie) BDP a świadczenia rzeczowe i usługi, zagadnienia rzeczowej i usługowej części produktów zabezpieczenia społecznego poza uwagą BDP a koszty i redukcja ubóstwa w krajach, w których zabezpieczenie społeczne ogranicza je w dużym stopniu