JERZY OSOWSKI Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - PIB, Radzików Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka, 76-009 Bonin e-mail: osowski@ziemniak-bonin.pl Choroby ziemniaka nowe, stare problemy Ziemniak jako roślina rozmnażająca się wegetatywnie, w dużym stopniu narażony jest, na ataki wielu agrofagów nie tylko w sezonie wegetacyjnym, ale także podczas przechowywania. Według szacunków średnie straty plonu na świecie powodowane przez agrofagi wynoszą 35%. Przy średnich plonach, niewiele przekraczających 200 dt/ha, jakie osiągają producenci ziemniaków w Polsce taka ilość strat powoduje, że produkcja ziemniaków jest nie tylko bardzo kosztowna, ale często nie przynosi spodziewanych zysków. Ochrona przed sprawcami chorób wymagać będzie więc od producentów dużego nakładu finansowego oraz wiedzy jak skutecznie ją zastosować. Jednym z podstawowych elementów skutecznej ochrony jest likwidacja źródeł materiału infekcyjnego pozwalająca na ograniczenia możliwości wystąpienia infekcji i obniżenie ewentualnych strat (tab.1) Tabela 1 Źródła agrofagów w uprawach ziemniaka i metody eliminacji (wg Kapsa i in 2014) Źródła infekcji (agrofagów i chorób) Porażone sadzeniaki (bakterie, alternarioza, rizoktonioza, antraknoza, PVY, PLRV, parch zwykły i srebrzysty, sucha zgnilizna, zaraza ziemniaka, szkodniki glebowe Sterty odpadowe (zaraza ziemniaka czarna nóżka) Sąsiednie uprawy (zaraza ziemniaka, alternarioza, czarna nóżka, wirusy) Chore rośliny na polu (czarna nóżka, mokra zgnilizna, wirusy, rizoktonioza) Gleba (rizoktonioza, antraknoza, parch zwykły, sucha zgnilizna, zaraza ziemniaka, szkodniki glebowe, mątwik, nasiona chwastów) Resztki pożniwne (rizoktonioza, wirusy, alternarioza, antraknoza, parch zwykły) Owady jako wektory: mszyce, skoczki (wirusy, bakteriozy) Kontaminowany sprzęt, przechowalnie, bulwy (bakterioza pierścieniowa, mątwik) Chwasty (wirusy, alternarioza, zaraza ziemniaka, mszyce, szkodniki glebowe, nicienie) Samosiewy w uprawach następczych (zaraza bakterioza pierścieniowa) Sposób eliminacji Zdrowy, kwalifikowany sadzeniak Zabezpieczenie stert przez np. przykrywanie czarną folią Ochrona upraw sąsiednich Selekcja negatywna - usuwanie chorych roślin Właściwy wybór stanowiska, prawidłowo wykonane zabiegi uprawowe, zaprawianie bulw lub gleby, nawadnianie, regulacja ph Desykacja, staranny zbiór Niszczenie owadów lub przyspieszanie rozwoju roślin Mycie, odkażanie Niszczenie chwastów Staranny zbiór bulw Wiele z tych czynności wykonywanych jest przed uprawą ziemniaków na danym polu a inne już w jej trakcie a także po zbiorze. Przeprowadzenie tych czynności w znacznym stopniu ogranicza możliwość rozwoju choroby i zapobiega jej przeniesieniu na sezon następny. Kolejnym ważnym elementem skutecznego ograniczania rozwoju chorób jest diagnostyka, czyli rozpoznanie sprawcy choroby (tab.2). W praktyce producenci ziemniaków mają często poważne trudności w stwierdzeniu rzeczywistych przyczyn choroby. Dotyczą one zwłaszcza tych chorób, których objawy są do siebie zbliżone a różnią się czynnikiem
sprawczym. Typowym przykładem takich pomyłek jest powszechne mylenie objawów wywołanych niedoborem składników pokarmowych z suchą i brunatną plamistością liści związaną z zakażeniem przez grzyby Alternaria. Innym często popełnianym błędem diagnostycznym jest mylenie zarazy ziemniaka z objawami powodowanymi przez szarą pleśń (sprawca grzyb Botrytis cinerea). Poznanie objawów specyficznych (nekrozy, przebarwienia) jest dużym ułatwieniem dla producentów pozwalającym na identyfikację sprawcy. Tabela 2 Sprawcy nekroz części nadziemnych ziemniaka, wywoływane przez nich choroby oraz specyficzne dla nich objawy Gatunek sprawcy Phytophthora infestans Alternaria solani Alternaria alternata Botrytis cinerea Wywoływana choroba ziemniaka Sucha plamistość liści Brunatna plamistość liści Szara pleśń Charakterystyczne objawy Początkowo wodniste, rozmyte plamy, później duże brunatne z jasnozieloną lub żółtą obwódką i pierścieniem grzybni dookoła najczęściej po dolnej stronie liścia w warunkach długo utrzymującej się podwyższonej wilgotności także po górnej stronie liścia. Na łodydze tłuste powiększające się plamy barwy brązowej do brunatnej. Zarodnikowanie na całej powierzchni nekrozy łodygi, w postaci białego nalotu Plamy o średnicy 5 do 20 mm, koncentryczne pierścienie i słaby nalot ciemnooliwkowej grzybni na spodniej stronie liścia Liczne drobne plamy ciemnej barwy, nieregularnie rozmieszczone na liściu, obfity nalot ciemnooliwkowej grzybni na spodniej stronie liścia Drobne i większe plamy barwy brunatnej, żółta otoczka dookoła nekrozy, obfity nalot grzybni barwy szarej na całej powierzchni, na dolnej stronie plam nekrotycznych liści Termin pojawu pierwszych objawów Pojaw pierwszych plam w okresie zwierania się roślin w rzędach i międzyrzędziach Wyprzedza pojaw zarazy ziemniaka w okresie wiązania pąków i kwitnienia Pojawia się przed zarazą ziemniaka w okresie wiązania pąków i kwitnienia Organy porażane przez patogen Liście, ogonki liściowe, łodygi, bulwy Liście łodygi, bulwy Liście łodygi, bulwy Liście, łodygi, bulwy W ochronie ziemniaka przed chorobami, a szczególnie przed zarazą ziemniaka, profilaktyka i metody biologiczne są kolejnym ważnym elementem zwalczania patogenu. Właściwie dobierając odmianę nie tylko pod względem jej przeznaczenia, ale także uwzględniając jej odporność możemy zwiększyć skuteczność ochrony i zmniejszyć jednocześnie zagrożenie dla środowiska (tab.3). Wykorzystanie zabiegów profilaktycznych i właściwe rozpoznanie sprawcy choroby w dużym stopniu zwiększy skuteczność ochrony. Po metody chemiczne wskazane jest sięgać wtedy, gdy stanowi to istotne zagrożenie dla przekroczenia progu ekonomicznej szkodliwości dla zwalczanego patogenu i gdy właściwie zidentyfikowaliśmy sprawcę choroby. Wyjątkiem w tej regule jest zwalczanie zarazy ziemniaka dla której wyznaczenie takiego progu jest niemożliwe ze względu na jej epidemiczny charakter oraz możliwości przenoszenia się na duże odległości (nawet do 80 kilometrów). Skuteczne zwalczanie zarazy ziemniaka powinno być prowadzone z uwzględnieniem faz rozwoju roślin, stadium rozwoju patogenu i warunków pogodowych (tab.4). Fungicydy zarejestrowane do zwalczania zarazy ziemniaka i alternariozy przedstawiono w tabelach 5a, 5b i 5c.
Tabela 3 Odporność na zarazę ziemniaka części nadziemnej odmian jadalnych i skrobiowych Odporność Typ wg skali kulinarny Odmiany ZIEMNIAKI JADALNE A* Impresja, Riviera, Arielle, Asterix, Bellarosa, Berber, Bila, Bogatka, Bohun, B** Carrera, Ditta, Folva, Fresco, Gwiazda, Ignacy, Ingrid, Innovator, Irga, Irys, Justa, Latona, Lavinia, Madeleine, Malaga, Michalina, Oman, Rosalind, Tacja, Victoria, Vineta, 2 3,5 Almera, Altesse, Annabelle, Dali, Impala, Krasa, Lord, Oberon, AB*** Orchestra, Tonacja, Viviana, BC**** Amora, Augusta, Courage, Denar, Ewelina, Gawin, Gracja, Honorata, Lady Claire, Miłek, VR 808 C***** Etiuda, Lady Rosetta, A Aruba, Cyprian, Etola, Eurostar, Jelly, Jurata, Jurek, Lawenda, 4 5,5 B Lech, Laskara, Magnolia, Mondeo, Owacja, Roxana, Sagitta, Sante, Satina, Stasia, Syrena, Zagłoba, AB Cecile, Manitou, Otolia, Zenia BC Aldona, Bryza, Cekin, Fianna, Finezja, Gustaw, Mazur, Tajfun, 6 7 BC Ametyst ZIEMNIAKI SKROBIOWE 2 3,5 Cedron, Zuzanna 4 5,5 Boryna, Danuta, Glada, Harpun, Ikar, Jubilat, Kaszub, Kuba, Pasat, Pasja Pomorska, Pokusa, Rumpel, Szyper, 6 7 Amarant, Gandawa, Hinga, Inwestor, Jasia, Mieszko, Rudawa, Skawa, Widawa 8 Bzura, Kuras, A - typ sałatkowy (nadaje się na sałatki, zapiekanki, do smażenia i do zup); ** B - typ ogólnie użytkowy (nadaje się do gotowania, do zup, na frytki, smażenie w talarkach, placki, kopytka, knedle, kluski, kiszki ziemniaczane i babki); *** AB- sałatkowy do ogólnie użytkowego; **** BC - typ ogólnie użytkowy do mączystego; ***** C - typ mączysty (nadaje się na purée, frytki, chipsy, do ciast ziemniaczanych, do pieczenia)
Tabela 4 Program ochrony w zależności od fazy rozwoju roślin ziemniaka, stadium rozwoju patogenu i warunków pogodowych (Kapsa i in. 2014). Skala BBCH 01-09 11-15 21-25 31-39 41-49 51-59 61-69 71-79 81-89 91-99 Faza rozwoju rośliny Wschody Kiełkowanie Tworzenie liści Wzrost i rozwój części nadziemnej Wiązanie bulw Zawiązywanie pąków kwiatowych Kwitnienie Tworzenie jagód Dojrzałość wczesna Dojrzałość zbiorcza Etap rozwoju Zadanie ochrony Typ fungicydu Liczba zabiegów Kiełkowanie i wschody Szybki wzrost Tuberyzacja Ograniczanie możliwości infekcji Profilaktycznie - powierzchniowe, w warunkach wilgotnej wiosny - wgłębne Ochrona nowych przyrostów Tylko układowe lub układowowgłębne Utrzymanie ciągłości ochrony Wgłębne lub powierzchniowe, w przypadku wystąpienia zarazy łodygowej układowe Naturalne starzenie się roślin Ochrona bulw Fungicydy mające właściwości ochrony bulw, czyli niszczące oospory 1-2 2-3 3 4 3
Tabela 5a Fungicydy o działaniu układowo-powierzchniowym i układowo-wgłębnym zarejestrowane do zwalczania alternariozy i zarazy ziemniaka (wg MRiRW styczeń 2017) Substancja aktywna Nazwa handlowa Alternarioza kg lub l / ha Co ile dni Karencja FUNGICYDY O DZIAŁANIU UKŁADOWO-POWIERZCHNIOWYM I UKŁADOWO-WGŁĘBNYM mankozeb - 64 % + metalaksyl - 8 % Armetil M 72 WP; Ekonom 72 WP; Ekonom MM 72 WP; Konkret Mega 72 WP; Rywal 72 WP 2,5 kg 7-14 dni 21 dni Planet 72 WP 2,5 kg 10-14 dni 14 dni mankozeb - 64 % + metalaksyl-m - 3,8 % Crocodil MZ 67,8 WG; Ridomil Gold MZ Pepite 67,8 WG; Rubikon 67,8 WG 2,5 kg 2,0 kg 10-14 dni 7 dni mankozeb - 65 % + benalaksyl - 8 % Galben M 73 WP 2,0 kg 2,0 kg 10 dni 14 dni mankozeb - 65 % + benalaksyl-m - 4 % Fantic M WP 2,5 kg 2,5 kg 7-10 dni 7 dni azoksystrobina - 250 g chlorowodorek propamokarbu - 375 g + fenamidon - 75 g chlorowodorek propamokarbu - 400 g + cymoksanil - 50 g chlorowodorek propamokarbu - 625 g + fluopikolid - 62,5 g Amistar 250 SC; Mirador 250 SC 0,5 l 10-14 dni 7 dni Arastar 250 SC; Ascom 250 SC; Atol 250 SC; Atos 250 SC; Agria Azoksystrobina 250 SC; Astar 250 SC; Dobromir Top 250 SC; Strobi 250 SC; Song 250 SC; Sammisto 250 SC Agristar 250 SC; Azoksystrobi 250 SC; Aztek 250 SC; Azyl 250 SC; Demeter 250 SC; Erazer; Korazzo 250 SC; Rezat 250 SC; Tazer 250 SC; Tiger 250 SC 0,5 l 10-14 dni 7 dni 0,5 l 14-28 dni 7 dni Pyton Consento 450 SC 1,7-2,0 l 1,7-2,0 l 7-14 dni 7 dni Axidor; Proxanil 2,5 l/ha 7-12 dni 14 dni Infinito 687,5 SC 1,2-1,6 l 7-14 dni 7 dni dimetomorf - 72 g + piraklostrobina - 40 g Cabrio Duo 112 EC 2,0-2,5 l 2,0-2,5 l 7-10 dni 7 dni mandipropamid - 250 g + difenokonazol - 250 g Carial Star 500 SC; Vima Mandikonazol 0,6 l 0,6 l 7-10 dni 3 dni
Tabela 5b Fungicydy o działaniu powierzchniowo-wgłębnym i wgłębnym zarejestrowane do zwalczania alternariozy i zarazy ziemniaka (wg MRiRW styczeń 2017) Substancja aktywna Nazwa handlowa Alternarioza Co ile dni Karencja FUNGICYDY O DZIAŁANIU POWIERZCHNIOWO-WGŁĘBNYM I WGŁĘBNYM mandipropamid - 250 g Revus 250 SC 0,6 l 7-10 dni 3 dni cymoksanil - 45 % Drum 45 WG* 0,2-0,25kg 7-14 dni 7 dni cymoksanil - 450 g Dauphin 45 WG; Sacron WG ** 0,22 kg 7-10 dni 14 dni cymoksanil - 25 % + famoksat - 25 % Tanos 50 WG 0,7 kg 0,7 kg 7-14 dni 14 dni cymoksanil - 25 % + famoksat - 25 % Twist 50 WG 0,5 kg 0,5-0,7 kg 7-14 dni 11 dni cymoksanil - 330 g + zoksamid - 330 g Lieto 66 WG; Reboot 66 WG 0,45 kg 7-10 dni 7 dni cymoksanil - 50 g + chlorotalonil - 375 g Mixanil 425 SC 2,0 l 10 dni 30 dni fluazynam - 375 g + cymoksanil - 250 g Kunshi 625 WG; Tezuma 625 WG 0,4-0,5 kg 7-14 dni 7 dni fluazynam - 300 g + cymoksanil - 200 g Plexus 0,6 l 7-10 dni 7 dni mankozeb - 65 % + cymoksanil - 4,5 % Palmas WP; Video 695 WP 2,25 kg 7-10 dni 14 dni mankozeb - 68 % + cymoksanil - 4,5 % Curzate Top 72,5 WG 2,0 kg 10-14 dni 11 dni mankozeb - 68 % + cymoksanil - 4,5 % Inter Optimum 72,5 WP; Ekonom Duo 72,5 WP; Ekonom MC 72,5 WP; Profilux 72,5 WP 2,0 kg 7-14 dni 11 dni Indomate 725 WP; Moximate 725 WP; Moximate 725 WG 2,5 kg 7 dni 7 dni Kursor 725 WG; Solace M 72,5 WG 2,0 kg 7-14 dni 11 dni mankozeb - 68% + cymoksanil - 5% Nautile 730 WG 2,0 kg 7-10 dni 14 dni mankozeb - 70 % + cymoksanil - 6 % Micexanil 76 WP 2,0 kg 7-14 dni 11 dni miedź w postaci wodorotlenku miedzi - 250 g + cymoksanil - 60 g mankozeb - 60 % + dimetomorf - 9 % Curzate C Extra 31 WG 2,0 kg/ha 7 dni 21 dni Acrobat MZ 69 WG; Elektra MZ WG' Delphin 69 WG; Soter 2,0 kg 2,0 kg 7-10 dni 7 dni mankozeb - 600 g + dimetomorf - 90 g Quantum MZ 690 WG 2,0 kg 2,0 kg 10-14 dni 7 dni ametoktradyna - 300 g + dimetomorf - 225 g Orvego 525 SC 0,8 l 7-10 dni 7 dni fluazynam - 200 g + dimetomorf - 200 g Banjo Forte 400 SC 0,8 l 0,8 l 7-10 dni 7 dni mankozeb - 60 % + walifenalat - 6 % Valis 66 M WG; Emendo M WG 2,0-2,5 kg 7-10 dni 7 dni mankozeb - 70 % + bentiowalikarb - 1,75 % Valbon 72 WG 1,6 kg 7-14 dni 14 dni
Tabela 5c Fungicydy o działaniu powierzchniowym (kontaktowym) zarejestrowane do zwalczania alternariozy i zarazy ziemniaka (wg MRiRW styczeń 2017) Substancja aktywna Nazwa handlowa Alternarioza Co ile dni Karencja chlorotalonil - 500 g FUNGICYDY O DZIAŁANIU POWIERZCHNIOWYM Banko 500 SC; Chron 500 SC; Dove 500 SC; Guliver 500 SC; Gwarant 500 SC; Talonil 500 SC 2,0 l 7-10 dni 8 dni Altima 500 SC; Alta 500 SC; Frowncide; Jetlan 500 SC; Ohayo; Stefes Fluazinam 500 SC; Winby 0,3-0,4 l 0,3-0,4 l 7-10 dni 7 dni fluazynam - 500 g Banjo 500 SC; Tamazynam 500 SC 0,4 l 0,4 l 7-10 dni 7 dni Nando 500 SC 0,3-0,4 l 0,3-0,4 l 7-10 dni 1 dzień Zignal 500 SC 0,3-0,4 l 0,3-0,4 l 7-10 dni 7 dni folpet - 800 g Folpan 80 WG 1,5-2,0 kg 1,5-2,0 kg 7 dni 23 dni cyjazofamid - 160 g Ranman Top 160 SC 0,5 l 5-10 dni 7 dni cyjazofamid - 400 g Ranman 400 SC Twinpack 0,2 + 0,15 l 7 dni 7 dni mankozeb - 48 % + ametoktradyna - 8 % Zampro 56 WG 2,0-2,5 kg 2,0-2,5 kg 5-10 dni 7 dni mankozeb - 625 g + famoksat - 62,5 g CLIP SuperKontakt 69 WG 1,2-1,6 kg 1,2-1,6 kg 7-14 dni 14 dni mankozeb - 75 % Indofil 75 WG; Manfil 75 WG 2,13 kg 7 dni 7 dni Vondozeb 75 WG; Penncozeb 80 WP 2,0 kg 2,0 kg 7-10 dni 14 dni mankozeb - 750 g Dithane NeoTec 75 WG 2,0 kg 2,0 kg 7-10 dni 7 dni mankozeb - 80 % Indofil 80 WP; Manfil 80 WP; Manco 80 WP; Sancozeb 80 WP 2,0 kg 7 dni 7 dni metiram - 70 % Polyram 70 WG 1,5-1,8 kg 1,5-1,8 kg 7-10 dni 14 dni miedź w postaci trójzasadowego siarczanu miedzi - 190 g Cuproxat 345 SC; Triosiar 345 SC 5,0 l 7-10 dni 7 dni miedź w postaci wodorotlenku miedzi - 50 % Funguran-OH 50 WP; Funguran A-Plus NEW 50 WP; Funguran Forte NEW 50 WP; Copper Max NEW 50 WP 1,5-2,0 kg 6-10 dni 14 dni propineb - 70 % Antracol 70 WG 1,8 kg 1,8 kg co 14 dni 14 dni * - stosować w mieszaninie z mankozebem, cyjazofamidem lub fluazynamem ** - środek stosować wyłącznie w mieszaninie z PENNCOZEB 80 WP lub VONDOZEB 75 WG