Tadeusz Rynkiewicz Rola uniwersytetu w kulturze - Jan Paweł II (cytaty)

Tadeusz Rynkiewicz Rola uniwersytetu w kulturze - Jan Paweł II (cytaty) Człowiek w Kulturze 21, 161-178 2009/2010

Człowiek w Kulturze 21 Tadeusz Rynkiewicz Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawia II Rola uniwersytetu w kulturze - Jan Pawei II (cytaty) Pontyfikat Jana Pawła II zaowocował wielką ilością wypowiedzi Papieża o uniwersytecie. Ich charakter jest róznorodny. Niektóre sformułowane zostały z tytułu pełnionego urzedu i skierowane były do uczelni katolickich pod postacią konstytucji apostolskich; inne, to z kolei przemówienia do środowisk uniwersyteckich wygłoszone podczas licznych podróży Ojca Swietego. Wśród nich były także fragmenty homilii wygłaszane podczas Mszy św. odprawianych na rozpoczecie roku akademickiego. Zabierając głos na temat uniwersytetu Jan Paweł II czesto podkreślał swoja osobista z nim wieź - także uczuciowa: Pamieć tego, czym jest uniwersytet- Alma Mater - nosze w sobie wciaż żywa. Nie tylko pamieś, ale poczucie długu, który należy spłacać całym życiem 1. Mówił też jako niegdysiejszy wykładowca uniwersytecki, profesor, naukowiec: Przez wiele lat ja sam korzystałem z dobrodziejstw życia uniwersyteckiego, wzbogacając sie wewnetrznie dzieki temu, co stanowi jego istote: dzieki gorliwemu poszukiwaniu prawdy i bezinteresownemu przekazywaniu jej młodym i tym wszystkim, którzy ucza site zasad ścisłego rozumowania, aby działaś w sposób prawy i lepiej służyś ludzkiej społeczności 2. Szerokie zaangażowanie Jana Pawła II na rzecz uniwersytetu, jako ośrodka kulturotwórczego służącego poszukiwaniu prawdy i bezinteresownemu przekazywaniu jej młodym wynikało z bogactwa osobistych doświadczen uniwersyteckich Papieża, jednak przede 1 Przemówienie Ojca Swietego Jana Pawła II do świata nauki, A ula KUL-u, 9 VI 1987 r. 2 Konstytucja Apostolska Ojca Swietego Jana Pawła II O uniwersytetach katolickich (Ex corde Ecclesiae), 15.08.1990 r.

wszystkim było ono wyrazem głębokiej troski o kondycje uniwersytetu, o jego status w życiu kulturowym społeczeństwa, w życiu narodu i panstwa. Współczesne przemiany kulturowe także związane z dokonującym site procesem globalizacji nie omijają uniwersytetu. Jednym z jego istotnych elementów w ramach założeri Unii Europejskiej jest wdrożenie tak zwanego procesu bolonskiego, co w konsekwencji doprowadziło do pogłebienia kryzysu tradycyjnej roli uniwersytetu powodujac wiele negatywnych zmian, w wyniku ktorych współczesna uczelnia wyższa traci autonomie i przeorganizowujac site zostaje przedsiebiorstwem na garnuszku panstwa, które decyduje chociażby o finansowaniu określonych dyscyplin naukowych. Nastepuje zjawisko komercjalizacji wykształcenia wyższego, umasowienie studiow, upadek tradycyjnej relacji mistrz - uczen, upadek, a takze spadek znaczenia wydziałow i kierunkow humanistycznych, nie mowiac już o rezygnacji z takich fundamentalnych ideałow akademickich jak prawda, a także obiektywność wiedzy. W obliczu tych wszystkich negatywnych przemian warto siegnaś do skarbca wypowiedzi Jana Pawła II o uniwersytecie, ktory poprzez pryzmat wspołczesności wskazywał w swoim nauczaniu na znaczenie tradycji i nieprzemijalnych wartości, na ktorych zbudowana została kultura europejska, a wraz z nia uniwersytet, jako arcydzieło ludzkiej kultury. Misja uniwersytetu W Konstytucji Apostolskiej o uniwersytetach katolickich z roku 1990 Jana Pawła II czytamy, iż najistotniejsza i podstawowa misja uniwersytetu jest: nieustanne poszukiwanie prawdy poprzez badania naukowe. Przechowywanie i przekazywanie wiedzy dla dobra społeczenstwa 3. Zatem służba społeczenstwu i całej kulturze poprzez działalności na rzecz rozwoju nauki jest misja uniwersytetu, ale także jest nia - o czym Papież wspomina w Krakowie 8 czerwca 1997 roku - wychowywanie młodych pokolen Czym jest uniwersytet? Jaka jest jego rola w kulturze i w społeczenstwie? Alma Mater. 3 Tamże.

Alma Mater Jagellonica... Określenie to stosuje sie także do uczelni - i ma to głeboki sens. Mater - matka, czyli ta, ktora rodzi i która wychowuje, kształci. Uniwersytet ma w sobie podobieństwo do matki, [jakieś macierzyństwo]. Podobny jest do niej przez troske macierzyńską. Ta troska jest natury duchowej: rodzenie dusz do wiedzy, do mądrości, kształtowanie umysłów i serc. Jest to wkład nieporównywalny z niczym 4. Uniwersytet, pracując na rzecz społeczeństwa i całej kultury, wypełnia swe powołanie poprzez prowadzenie badan naukowych oraz nauczanie i formacje studentów, ktorzy z własnej woli towarzysza swym nauczycielom, złączeni z nimi ta sama miłością wiedzy 5. To im Jan Paweł II dedykuje te oto słowa wypowiedziane 2 czerwca 1980 roku w siedzibie UNESCO w Paryżu: Sa to miejsca [uniwersytety - dop. autora], o ktorych trudno nie mowie bez głebokiego wzruszenia. Warsztaty pracy, przy ktorych powołanie człowieka do poznania i konstytutywny związek samego człowieczenstwa z prawda, jako celem poznania, staje sie codzienna rzeczywistością, niejako chlebem powszednim tylu mistrzów, czcigodnych koryfeuszy nauki i jej praktycznego zastosowania, a wokół nich młodych badaczy i adeptów nauki oraz rzeszy studentów ściągających do tych ośrodków poznania i wiedzy. Znajdujemy sie tutaj jak gdyby na tych najwyższych szczeblach drabiny, po ktorej człowiek od samego początku wspina sie ku poznaniu rzeczywistości świata, jaki go otacza - a także tajników własnego człowieczenstwa. Ten historyczny proces w naszej epoce dosiegnał nieznanej przedtem możliwości i otworzył przed ludzkim umysłem nieznane przedtem horyzonty. Trudno byłoby tutaj wchodzić w jakiekolwiek szczegóły - tak bogaty jest rozwoj nauki, tak wielokierunkowa specjalizacja na drodze ludzkiego poznania 6. 4 Przemówienie Ojca Swietego na spotkaniu z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielloiiskiego, Kraków, Kościół sw. Anny, 8.06.1997 r. 5 List papieża Aleksandra IV do Uniwersytetu Paryskiego, 14 kwietnia 1255, Wstep, Bullarium Diplomatum, t. III, Turyn 1858, s. 602., za: Jan Paweł II, Konstytucja Apostolska Ojca Swietego Jana Pawła II O uniwersytetach..., dz. cyt. 6 Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryz, 2 czerwca 1980, w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego Jana Pawia II, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2008, s. 293.

Umiłowanie prawdy ze wzgledu na nia sama powinno byc nie tylko wyznacznikiem wszystkich badan naukowych, ale - jak podkreślił Papież 9 czerwca 1987 roku w Lublinie - powinno również stanowić zasade jednoczącą środowisko akademickie: Kiedy przemawiam do Was, czcigodni Państwo, mam przed oczyma duszy wszystkie te środowiska, te wspólnoty, w których służba poznaniu - czyli służba Prawdzie - staje sie podstawa kształtowania człowieka. [...] Służąc prawdzie z miłości do prawdy i do tych, ktorym ja przekazujemy, budujemy wspolnote ludzi wolnych w prawdzie, tworzymy wspolnote ludzi zjednoczonych miłością do prawdy i miłościa wzajemna w prawdzie, wspolnote ludzi, dla ktorych miłośc prawdy stanowi zasade jednoczącej ich wiezi 7. W Krakowie 8 czerwca 1997 roku Jan Paweł II wskazał natomiast na uniwersytet jako wspolnote, która poprzez wspólny wysiłek badaczy powołana jest do odkrywania nie tylko prawdy o człowieku i otaczajacym świecie, ale też do zmierzania ku Prawdzie najwyższej, ku Bogu, jako ostatecznemu celowi człowieczenstwa: Powołaniem każdego uniwersytetu jest służba prawdzie: jej odkrywanie i przekazywanie innym. Wymownie wyraził to artysta projektujący kaplicę św. Jana z Ket, ktora zdobi te kolegiate. Sarkofag Mistrza Jana został umieszczony na barkach postaci uosabiających cztery tradycyjne wydziały Uniwersytetu: Medycyne, Prawo, Filozofie i Teologie. Przywodzi to na myśl ten właśnie kształt uniwersytetu, ktory poprzez wysiłek badawczy wielu dyscyplin naukowych stopniowo zbliża site ku Prawdzie najwyższej. Człowiek przekracza granice poszczególnych dyscyplin wiedzy, tak aby ukierunkowaś je ku owej Prawdzie i ku ostatecznemu spełnieniu swego człowieczenstwa. Można tutaj mówić o solidarności róznych dyscyplin naukowych w służbie człowiekowi i odkrywaniu coraz pełniejszej prawdy o nim samym i o otaczającym go świecie, [o kosmosie]. Człowiek ma żywa świadomość, iz prawda jest poza i ponad nim samym. Człowiek nie tworzy prawdy, ale ona sama site przed nim odsłania, gdy jej szuka wytrwale. Poznanie prawdy rodzi jedyna w swym rodzaju duchowa radośc (gaudium veritatis). 7 Jan Paweł II, Przemówienie Ojca Swietego do świata nauki, A ula KUL-u..., dz. cyt.

[...] W tym przeżyciu radości z poznania prawdy, [gaudium veritatis] można widzieć takze jakieś potwierdzenie transcendentnego powołania człowieka, wrçcz jego otwarcia sie na nieskończoność^8. Misja uniwersytetu, ktorej istotnym elementem jest nakierowanie na osiągniecie ostatecznego celu człowieczenstwa, nie jest jednak jakimś fatalizmem, czy błedem, ale przeciwnie, jest programem dla środowisk akademickich na drodze do odkrycia Boga, o czym Papież powiedział 9 czerwca 1987 roku w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim: Nieustanne odnajdywanie twórczego dynamizmu ducha zakłada zdecydowana wole całej wspolnoty uniwersyteckiej, w szczególności profesorow i władz akademickich, przekraczania samych siebie, i żywa cnote teologiczna nadziei. Nauka, wiedza nie uznaja fatalizmu, lecz staraja sie w wolności budowaś przyszłość... Przyszłość nie jest już fatalizmem, ktoremu trzeba sie poddaś, lecz programem, zadaniem do wspolnej realizacji, przy pomocy światła Bożego 9. Autonomia uniwersytetu Misja uniwersytetu, rownież w wymiarze kulturowym, nie bedzie możliwa do zrealizowania bez zachowania przez uniwersytet autonomii. W wyniku procesu bolonskiego nastąpiło uzależnienie uniwersytetu od struktur panstwa, ktore decyduje o jego finansowaniu. Programy nauczania kierunkow i specjalności studiów sa podporządkowane określonym standardom nauczania i wymagaja akceptacji ministra. Uniwersytet został wrecz zredukowany do roli przedsiebiorstwa, ktore aby przetrwać musi rezygnowaś z autonomii i podporz^dkowaś sie regułom ekonomicznym dostosowując oferte edukacyjna do wymogow i potrzeb rynku pracy. Wszystkie te zmiany godza w instytucjonalna autonomie uniwersytetu. Jan Paweł II w dokumencie wydanym w roku 1990 w Konstytucji Apostolskiej opowiedział sie za utrzymaniem autonomii uniwersytetu: Uniwersytet po 8 Jan Paweł II, Przemówienie Ojca Świetego na spotkaniu z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielloiiskiego..., dz. cyt. 9 Jan Paweł II, Przemówienie do społeczności KUL, 9 czerwca 1987 r.

siada instytucjonalną autonomie, bez której nie może wypełniać skutecznie swoich zadan i która gwarantuje jego członkom wolnoćc akademicka, strzegąc praw jednostki i wspólnoty w granicach zakrećlonych przez wymogi prawdy i dobra wspólnego 10. Instytucjonalna autonomia - zaznacza Papież - ma tu oznaczać, ze ciało zarządzające instytucja akademicka jest i pozostaje wewnątrz tej instytucji. Wolnoćc akademicka jest gwarancja udzielona wszystkim, ktorzy zajmuja sie nauczaniem i praca badawcza, pozwalającą im poszukiwa ć prawdy - w zakresie wybranej przez siebie dziedziny wiedzy i zgodnie z metodami właćciwymi dla tej dziedziny - wszedzie tam, gdzie prowadzi ich analiza i zgromadzone dane, oraz dzielić site rezultatami tych poszukiwał! poprzez nauczanie i publikacje, z zachowaniem wspomnianych warunków, to jest z poszanowaniem praw jednostki i społecznoćci w ćwietle wymogów prawdy i dobra wspól- 11 nego. Gwarancja wolnoćci akademickiej oparta jest na podmiotowoćci wspolnoty osob. W roku 1997 Jan Paweł II wezwał wspólnote akademicka do obrony podmiotowoćci uniwersytetu jako właśnie podmiotowoćci wspolnoty osob, która rodzi site z samej natury bytu osobowego: odpowiada w pierwszym rzedzie godnoćci ludzkiej osoby. Jest tej godnoćci potwierdzeniem, sprawdzianem - zarazem wymogiem, zarówno w życiu osobistym, jak i zbiorowym. [...] Człowiek jest podmiotem pośród świata przedmiotów dlatego, że jest zdolny poznawczo obiektywizować wszystko, co go otacza. D latego, że przez swój umysł zwrócony jest z natury ku prawdzie. W prawdzie zawiera site źródło transcendencji człowieka wobec wszechświata, w którym żyje. Właśnie poprzez refleksje nad własnym poznaniem człowiek odkrywa, że sposób jego bytowania w świecie jest nie tylko całkowicie rózny od wszystkiego innego pośród swiata, lecz że jest także wyróżniony, nadrzedny wobec 10 Zob. D okum ent Soboru Watykaiiskiego II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, n. 59. Gravissimum educationis, n. 10, w: Konstytucja Apostolska Ojca Świętego Jana Pawła IIO uniwersytetach katolickich..., dz. cyt. 11 Konstytucja Apostolska Ojca Swietego Jana Pawła II O uniwersytetach katolickich E x corde Ecclesiae, Watykan, 15.08.1990 r., przyp. 15.

wszystkiego innego w jego obrçbie. Człowiek zauważa po prostu, że jest osobowym podmiotem, osoba. Staje oko w oko wobec swojej godności! [...] Uczelnie, warsztaty pracy poznawczej, działające wedle wielorakiej metodologii, sa do tego wezwane w sposob szczególny [do zachowania podmiotowości - przyp. autora]. Sa do tego wezwane od wewnątrz : z racji swej konstytucji, ktora jest nieodzowna w służbie prawdy. Sa do tego wezwane rownież niejako od zewnatrz - ze wzgledu na społeczeństwo, wśrod ktorego żyja i dla ktorego działaja. Społeczenstwo oczekuje od swych uniwersytetów ugruntowania własnej podmiotowości, oczekuje ukazania racji, które ja uzasadniają, oraz motywow i działań, ktore jej służa. Z tym też jest ściśle związany wymog wolności akademickiej, czy też słusznej autonomii uniwersytetów i uczelni. Ta właśnie autonomia na służbie prawdy poznawanej i przekazywanej jest warunkiem niejako organicznym podmiotowości całego społeczeństwa, wśród ktorego uniwersytety spełniaja swoja misje 12. Autonomia uniwersytetu to przede wszystkim wolność badan naukowych, prowadzonych niezależnie od aktualnej władzy politycznej i ekonomicznej. Jan Paweł II zwrocił uwage na problem kolonializmu intelektualnego przemawiając na forum Papieskiej A kademii Nauk w Rzymie 10 listopada 1979 roku: Poszukiwanie prawdy jest zadaniem nauk podstawowych. Badacz na tym pierwszym szlaku nauki odczuwa cały urok słów swietego Augustyna: Intellectum valde Ama, bardzo kochaj rozum i właściwa mu funkcje poznawania prawdy. Nauka czysta jest dobrem zasługującym na wielka miłośc, jest bowiem poznaniem, czyli doskonaleniem inteligencji człowieka. Bardziej nawet niż za zastosowania techniczne winna byc czczona sama przez sie, jako integralna cześc kultury. Nauki podstawowe sa dobrem powszechnym, ktore każdy lud powinien moc rozwijać w pełni swobodnie, niezależnie od wszelkich form zależności miedzynarodowej lub kolonializmu intelektualnego. Badania podstawowe powinny byś niezależne od władzy politycznej i gospodarczej, ktora powinna przyczyniaś sie do ich rozwoju, nie stawiajac przeszkod ich tworczemu rozwojowi i nie podporządkowując ich 12 Jan Paweł II, Przemówienie Ojca Swietego do świata nauki..., dz. cyt.

swym własnym celom. Jak każda prawda, prawda naukowa rozliczać sie musi jedynie ze soba i Prawda najwyższą, którą jest Bóg, Stwórca człowieka i wszelkiej rzeczy 13. W Rzymie 11 listopada 2002 roku Ojciec Swiety przypomniał społecznoćci akademickiej o koniecznoćci bezkompromisowej obrony autonomii uniwersytetu: Społecznoćć naukowa, ktora broni swej uprawnionej autonomii przed ekonomicznymi i politycznymi siłami nacisku, zachowuje niezależnoćc od opinii wiekszoćci oraz nie ulega pogoni za zyskiem, lecz bezinteresownie d^^y do prawdy i dba o dobro wspolne, może pomagać i służyć narodom ćwiata. W wypełnianiu tego zadania żadne instytucje nie sa w stanie jej wyreczyć 14. W olność badań naukowych To co z nauki czyni narzedzie dla pozanaukowych celów, co godzi w zasade bezinteresownego poznania prawdy, godzi także w wolność badan naukowych. Jan Paweł II przemawiając w Paryżu w siedzibie UNESCO w roku 1980 z wielka troska wskazał na istniejące realne zagrożenia dla wolności badan naukowych: O ile buduje nas w pracy naukowej - buduje i najgłebiej raduje zarazem - ów rys bezinteresownego poznania prawdy, której uczony służy z najwyższym oddaniem, a nieraz i z narażeniem zdrowia czy nawet życia - o tyle musi niepokoić wszystko to, co sprzeciwia site zasadom bezinteresowności i obiektywizmu, co z nauki czyni narzedzie innych, pozanaukowych celów; wiecej, co tylko takie cele stawia i zakłada, wymagajac od ludzi nauki, aby stali site ich sługami, nie pozwalając im samodzielnie sadzić i rozstrzygać, w całkowitej wolnoćci ducha, o humanistycznej i etycznej godziwoćci tychże celów lub grożąc konsekwencjami w wypadku odmowy 15. 13 Jan Paweł II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk, Rzym, 10 listopada 1979, Wyd. ZNAK, Kraków 2008, s. 348-349. 14 Jan Paweł II, Odkrywać zdumiewające}prawdę o człowieku i świecie, 11 X I 2002 - Do uczestników zgromadzenia plenarnego Papieskiej Akademii Nauk. 15 Jan Paweł II, Przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryz, 2 czerwca 1980, w: Przemówienia i homilie Ojca ć więtego..., dz. cyt., s. 293.

Nauka traktowana instrumentalnie dla celów pozanaukowych jest niezdolna do odkrywania prawdy w zgodzie z dobrem człowieka i prowadzi nieuchronnie do kryzysu wiarygodności nauki. Ojciec Swiety podjął ten temat 15 listopada 1980 roku w Kolonii: Mowiliśmy dotad świadomie o nauce, ktora stoi w służbie kultury i w ten sposob w służbie człowieka. Byłoby to jednak zbyt mało, gdybyśmy ograniczyli sie do tego jedynie aspektu. Szczegolnie w obliczu kryzysu musimy pamietac o tym, że nauka nie jest jedynie służba innym celom. Poznanie prawdy ma sens samo w sobie. Jest ono dokonaniem o charakterze ludzkim i osobowym, ludzkim dobrem wysokiej rangi. Czysta teoria sama jest pewna forma ludzkiej praxis, a człowiek wierzący oczekuje najwyższej praxis, jednoczącej z Bogiem na wieki; jest ona widzeniem, jest wiec teoria. Mowimy o kryzysie wiarygodności nauki. Tak, nauka ma wtedy sens i słuszność, kiedy uznaje sie ja za zdolna do odkrywania prawdy i kiedy w prawdzie uznaje sie dobro człowieka. Wtedy jest tez usprawiedliwione zadanie wolności nauki; jak bowiem inaczej można osi^gn^ć ludzkie dobro, jeśli nie w wolności? Nauka powinna być wolna także w tym sensie, że nie beda jej w sposób istotny określały cele pośrednie, potrzeby gospodarcze czy interesy ekonomiczne. Nie znaczy to, że powinna być w sposob zasadniczy oddzielona od praxis. Żeby jednak mogła oddziaływaś na praktyke, musi być najpierw określona przez prawde, a wiec otwarta ku prawdzie. Nauka, wolna i poddana tylko prawdzie, nie da sie dopasowaś do modelu funkcjonalistycznego ani do żadnego innego modelu, ktory zawezałby rozumienie naukowej racjonalności. Nauka musi pozostaś otwarta, a także zróżnicowana; nie powinniśmy sie bać utraty jednoczącej orientacji podstawowej. Jest ona dana w troistości osobowego rozumu, wolności i prawdy, w troistości, na ktorej opiera sie i w której jest zagwarantowana róznorodnośc konkretnych urzeczywistnień 16. 16 Jan Paweł II, Przemówienie do ludzi nauki, Kolonia, 15 listopada 1980, w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego..., dz. cyt., s. 344-345.

Uniwersytet miejscem formacji całego człowieka ZaweZenie działalności uniwersytetu jedynie do przekazywania wiedzy i kształcenia rzesz wasko wykwalifikowanych specjalistów sprowadza uniwersytet do roli wyższej szkoły zawodowej, w której niepraktyczne dyscypliny teoretyczne, takie jak filozofia czy teologia tracą na znaczeniu i muszą ustąpić na rzecz dyscyplin technicznych czy zawodowych. Uniwersytet wtedy spełniać: bedzie swój własny cel, gdy stworzy odpowiednie warunki dla wszechstronnego rozwoju całego człowieka, jego potencjału umysłowego i duchowego. Aby to osiagnac, konieczna jest jednak formacja całego człowieka, która to myśl Ojciec Swiety zawarł w adhortacji Ecclesia in Europa: Ujawnia sie tutaj szczegolna rola uniwersytetów jako powszechnej wspólnoty nauk, a nie tylko jako zbioru równych specjalności; w obecnej sytuacji wymaga site od nich, aby nie poprzestawały wyłącznie na nauczaniu, na przekazywaniu wiedzy technicznej i zawodowej, ktora jest bardzo ważna, ale niewystarczająca, lecz by starały sie też pełnie gorliwie misje wychowawcza w służbie nowych pokolen, odwołując site do dziedzictwa ideałow i wartości, ktore cechowały minione tysiąclecia. Uniwersytet bedzie mogł w ten sposob dopomoc Europie odnaleźć: i zachować własna «dusze», ożywiając owe chrześcijanskie korzenie, które dały jej poczatek 17. Przemawiając w Czestochowie 6 czerwca 1979 roku Jan Paweł II ponownie wskazywał, iż wiedza nie może być traktowana instrumentalnie, jedynie jako narzedzie podporządkowane celom praktycznym, lecz ma służyć rozwojowi całego człowieka: Myśle, ze coraz bardziej w świecie wspołczesnym, w równych tego świata systemach, wytworzonych na gruncie równych ideologii, ktore zreszta maja dośc wspolny korzen, coraz bardziej bedzie oczywiste, że sama tylko produkcja wykształconych, wysoko wyszkolonych, wyspecjalizowanych jednostek nie rozwiązuje zagadnienia. Nie rozwiązuje zagadnienia człowieka. Droga uniwersytetu, droga społeczerłstwa ludzkiego, droga narodu i ludzkości, to droga do wyzwalania człowieczenstwa, tego 17 Jan Paweł II, Posynodalna Adhortacja Ecclesia in Europa, Synod biskupów obradował w dniach 1-23 X 1999 r., ogłoszona 28 czerwca 2003 r.

wielkiego potencjału możliwości ducha ludzkiego, umysłu, woli i serca - kształtowanie wielkiego człowieczeństwa, dojrzałego człowieczeństwa. Oczywiście, że uniwersytet też tego nie zrobi sam. On ma w tym pomoc. Bardzo dobrze, jeżeli w tym nie przeszkadza. Uniwersytet jest wspaniałym środkiem do celu, instytucja uniwersytetu jest jednym z arcydzieł ludzkiej kultury. Zachodzi tylko obawa, czy to arcydzieło nie ulega w dzisiejszej epoce odkształceniu i to w wymiarze globu... Nie wiem, już sie na tym nie znam, ale boje sie 18. W podobnym tonie, niejako kontynuując wątek, Jan Paweł II wypowiedział sie w Rocca di Papa II 25 marca 2004 roku: Uniwersytet to jest jakiś odcinek walki o człowieczenstwo człowieka. Z tego, że sie nazywa uniwersytetem albo wyższa uczelnia, jeszcze nic nie wynika dla sprawy człowieka. Owszem, można nawet wyprodukować - złe wyrażenie, brutalne wyrażenie - mozna wytworzyć serie ludzi wyuczonych, wykształconych, ale problem jest nie w tym, chodzi o to, czy sie wyzwoliło ten olbrzymi potencjał duchowy człowieka, przez ktory człowiek urzeczywistnia swoje człowieczeństwo. To jest decydujące 19. Zadaniem uniwersytetu jest pozwolić człowiekowi na wszechstronny rozwoj, na uwolnienie potencjału duchowo-intelektualnego, a także przekazanie mu umiejetności samodzielnego myślenia: Zadaniem uniwersytetu jest także uczyś, ale w gruncie rzeczy jest on po to, żeby człowiek, ktory do niego przychodzi, ktory ma swoj własny rozum już co nieco rozwiniety i pewien zasob doświadczenia życiowego, nauczył sie myśleś sam. Uniwersytet jest po to, żeby wyzwolił ten potencjał umysłowy i potencjał duchowy człowieka, żeby pomógł w jego wyzwoleniu sie - ale to wyzwolenie jest aktem własnym, aktem osobowym tego człowieka. Oczywiście we wspólnocie, uznaje to, nie jestem żadnym indywidualista (nawet w Osobie i czynie zwalczam zarowno indywidualizm, jak i totalizm. Totalizm ten, ażeby ułatwić sprawie nie tyle sobie, co innym, nazwałem tam antyindywi- 18 Jan Paweł II, Przemówienie do profesorów i studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Czestochowa, 6 czerwca 1979 r. 19 Tamze.

dualizmem). OtóZ w tym wszystkim, co dotychczas powiedziałem, staje sie jasne, że uniwersytet wtedy spełnia swój własny cel, gdy w określonej wspólnocie ludzi, przy pomocy środków o charakterze naukowo-twórczym, naukowo-badawczym prowadzi do tego, że sie rozwija człowiek, że site wyzwala jego wszechstronny potencjał duchowy. Potencjał umysłu, woli i serca; formacja całego człowieka 20. Tylko w ten sposób uformowani ludzie nauki, kształceni w duchu prawdziwej mądrości moga wziaś odpowiedzialność: za losy przyszłych pokoleń Oto wielkie wyzwanie - fragment przemówienia Papieża w Krakowie 08 czerwca 1997 roku - jakie w sferze badawczej i dydaktycznej staje dzisiaj przed szkołami wyższymi: formowanie ludzi nie tylko kompetentnych w swojej specjalizacji, [czasem wąskiej], bogatych w encyklopedyczna wiedze, ale nade wszystko w autentyczna madrośc. Tylko tak uformowani, beda oni mogli wziac na swe barki odpowiedzialność: za przyszłość: Polski, Europy i świata 21. Uniwersytet wobec postępu naukowego Konsekwencja zdeformowanej lub niepełnej wizji człowieka, jest błednie rozumiana nauka, która z dobrodziejstwa przemienia sie w poważne zagrożenie dla ludzkości. We współczesnym świecie, charakteryzującym site gwałtownym postepem nauki i techniki odkrycia naukowe i techniczne prowadza z jednej strony do ogromnego rozwoju gospodarki i przemysłu, z drugiej jednak zagrażaja dobru jednostek oraz społeczenstwu, zarówno w wymiarze moralnym, duchowym jak i religijnym. Przemawiając w Krakowie 8 czerwca 1997 roku Jan Paweł II wskazał na błedna filozoficzna koncepcje człowieka, stojaca u podstaw zagrożen płynących ze strony źle pojetego postepu naukowego, w konsekwencji którego, człowiek traktowany jest jak surowiec : Innym warunkiem zdrowego rozwoju nauki, na który chciałem zwrócić uwage, jest integralna koncepcja osoby ludzkiej. 20 Tamze. 21 Przemówienie Ojca Swietego na spotkaniu z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielloiiskiego..., dz. cyt.

Wielki spor o człowieka u nas w Polsce wcale sie nie zakończył wraz z upadkiem ideologii marksistowskiej. Spor o człowieka trwa w dalszym ciagu, a pod pewnym wzgledem nawet sie nasilił. Formy degradacji osoby ludzkiej oraz wartości zycia ludzkiego stały sie bardziej subtelne, a tym samym bardziej niebezpieczne. Potrzeba dziś wielkiej czujności w tej dziedzinie. Otwiera sie tutaj szerokie pole działania właśnie dla uniwersytetów, dla ludzi nauki. Zdeformowana lub niepełna wizja człowieka sprawia, iż nauka przemienia sie łatwo z dobrodziejstwa w poważne zagrożenie dla człowieka. Rozwój współczesnych badail naukowych w pełni potwierdza te obawy. Człowiek z podmiotu i celu staje sie dzisiaj nierzadko przedmiotem lub wrçcz surowcem : wystarczy wspomnieć o eksperymentach inżynierii genetycznej, które budzą wielkie nadzieje, ale równocześnie także i niemałe obawy o przyszłość rodzaju ludzkiego. Zaiste prorocze były słowa Soboru Watykainskiego II, do których czesto odwołuje sie w spotkaniach ze światem nauki: Epoka nasza bardziej niż czasy ubiegłe potrzebuje takiej modrości, która by wszystkie rzeczy nowe, jakie człowiek odkrywa, czyniła bardziej ludzkimi. Przyszłym losom świata grozi bowiem niebezpieczeinstwo, jeśli ludzie nie stana sie mądrzejsi (Gaudium et spes, 15)22. Postep naukowo-techniczy nigdy nie może dokonaś sie kosztem poświecenia na ołtarzu nauki ludzkiej godności, o czym Papież przypomniał w Kolonii 15 listopada 1980: Oddajemy bliźniemu braterska przysługe, kiedy rozpoznajemy w nim godnośc, która przysługuje mu jako istocie etycznej; mówimy o godności osobowej. Wiara poucza nas, że człowiek jest określony przez to, iż jest obrazem Boga; chrześcijanska tradycja dodaje do tego, że człowiek nie może - już ze wzgledu na niego samego - byś narzedziem do jakiegokolwiek celu. Dlatego osobowa godność człowieka jest ta instancja, w świetle której należy osadzić wszelkie kulturowe zastosowanie wiedzy naukowo-technicznej 23. 22 Tamże. 23 Jan Paweł II, Przemówienie do ludzi nauki, Kolonia, 15 listopada 1980, w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego..., dz. cyt., s. 342-343.

W tak symbolicznym miejscu, w Hiroszimie 25 lutego w 1981 roku Ojciec Swiety Jan Paweł II zwrócił uwage na straszliwe konsekwencje niewłaściwego wykorzystania potencjału intelektualnego naukowców wobec człowieka i przyrody: W wielu krajach stowarzyszenia naukowców i badaczy wyrażaja głeboki niepokój swego środowiska wobec nieodpowiedzialnego posługiwania site nauka, które zbyt czesto powoduje poważne zakłócenia w równowadze przyrody lub niesie ze soba ruine i ucisk człowieka przez człowieka. Przychodzą tu na myśl przede wszystkim fizyka, chemia, biologia, genetyka; słusznie potepiacie takie ich zastosowanie i takie doświadczenia, ktorych skutki sa zgubne dla ludzkości. Ale przychodzą również na myśl nauki społeczne oraz te, które odnosza site do zachował! ludzkich, a ktore bywaja używane do manipulowania ludźmi, do dławienia ich umysłów, dusz, godności i wolności. Krytyka nauki i technologii bywa czasem tak ostra, że jest niemal potepieniem samej istoty nauki. Tymczasem nauka i technologia sa wspaniałym produktem ludzkiej twórczości danej przez Boga, otwierającym niezwykłe możliwości, z których wszyscy korzystamy. Wiemy jednak, że ten potencjał nie jest neutralny: może on byt: użyty tak dla postepu ludzkości, jak i dla jej degradacji 24. Jesteście uczniami i świadkami Chrystusa na uniwersytecie Naukowiec, bedac człowiekiem wierzącym - katolikiem, nie może sprowadzać swojej wiary jedynie do sfery życia prywatnego. Podejmując obowiązki zawodowe, prowadząc prace badawcze czy dydaktyczne - o czym Papież powiedział w Rocca di Papa 25 marca 2004 - jest zobowiązany swoja osobista postawa dawaś świadectwo wiary chrześcijanskiej na uniwersytecie: Dzieki darowi wiary spotkaliśmy Tego, który wypowiada te zdumiewające słowa: Ja jestem 24 Jan Paweł II, Przemówienie na Uniwersytecie Narodów Zjednoczonych w Hiroszimie, 25 lutego 1981, w: Przemówienia i homilie Ojca Świętego..., dz. cyt., s. 308-309.

prawda (J 14, 6). Jezus jest prawda wszechświata i historii, sensem i przeznaczeniem ludzkiego życia, fundamentem całej rzeczywistości. Wy, ktorzy przyjeliście tie prawde jako powołanie i pewnik swojego życia, powinniście ukazać zasadność tego wyboru rownież w waszym środowisku i w waszej pracy na uniwersytecie. Trzeba zatem postawie sobie pytanie: jaki wpływ wywiera prawda Chrystusa na wasze studia, badania, poznawanie rzeczywistości, na integralna formacje osoby? Zdarza sie, że niektórzy, rownież ci, ktorzy mówią, ze sa chrześcijanami, na uniwersytecie zachowuja sie tak, jakby Bog nie istniał. Chrześcijanstwo nie jest po prostu subiektywnym wyborem opcji religijnej, w gruncie rzeczy irracjonalnym i dotyczącym sfery życia prywatnego. Jako chrześcijanie mamy obowiązek dawać świadectwo o tym, co stwierdza Sobór Watykanski II w Konstytucji Gaudium et spes: Wiara bowiem oświetla wszystko nowym światłem, ukazuje Boski zamiar co do całościowego powołania człowieka i dlatego kieruje umysł ku rozwiązaniom w pełni ludzkim (n. 11). Musimy ukazywać, ze wiara i rozum nie sa ze soba sprzeczne, lecz przeciwnie, że «wiara i rozum sa jak dwa skrzydła, na ktorych duch ludzki unosi sie ku kontemplacji prawdy» (Fides et ratio, Wstep)25. W pracy naukowej jedynie poznanie poszukujące prawdy zespolone z sumieniem naukowca, może służyś dobru człowieka, co Papież podkreślił podczas przemówienia w UNESCO 2 czerwca 1980 roku: Istotne jest byśmy uświadomili sobie pierwszenstwo etyki przed technika, prymat osoby wobec rzeczy, wyższośc ducha nad materia. Sprawie człowieka służy ś bedzie jedynie poznanie zespolone z sumieniem. Ludzie nauki, jeśli maja naprawde pomoc ludzkości, musza zachować swiadomośc transcendencji człowieka wobec świata i Boga wobec człowieka 26. 25 Jan Paweł II, Jesteście uczniami i świadkami Chrystusa na uniwersytecie, Przemówienie Jana Pawła II do uczestników V III Miedzynarodowego Forum Młodzieży, w Rocca di Papa, 25 marca 2004. 26 Jan Paweł II, Przemówienie do UNESCO, 2 czerwca 1980, n. 22, AAS 72 (1980), s. 750; w ostatniej cześci cytatu przytoczone sa słowa, które skierowałem do Papieskiej Akademii Nauk, 10 października 1979.

Ukształtowane sumienie naukowca powinno charakteryzować sie pewna wrażliwością etyczną utrzymująca konieczną wieź pomiedzy prawda i dobrem, co zaakcentował Jan Paweł II przemawiając w Krakowie 8 czerwca 1997 roku: W codziennym trudzie pracownika nauki konieczna jest także szczególna wrażliwość: etyczna. Nie wystarcza bowiem troska o logiczna, formalna poprawność: procesu myślenia. Czynności umysłu musza być koniecznie włóczone w duchowy klimat, niezbędnych cnot moralnych, jak szczerośc, odwaga, pokora i uczciwośc oraz autentyczna troska o człowieka. Dzieki wrażliwości moralnej zachowana zostaje bardzo istotna dla nauki wiez pomiedzy prawda a dobrem. Tych dwoch spraw nie można bowiem od siebie oddzielać! Zasady wolności badan naukowych nie wolno oddzielać od odpowiedzialności etycznej każdego uczonego. W przypadku ludzi nauki ta odpowiedzialnośc etyczna jest szczegolnie ważna. Relatywizm etyczny oraz postawy czysto utylitarne stanowia zagrożenie nie tylko dla nauki, ale wprost dla człowieka i dla społeczenstwa 27. To w rekach naukowca spoczywa odpowiedzialnośc: za to, aby ludzka myśl nie zamykała sie na rzeczywistośc Tajemnicy. Zachowując dyscyplinç rozumu i uczciwośc serca człowiek powinien odważnie wkraczać na droge, na ktorej może spotkaś Boga: Na was zatem - na ludziach kultury i nauki - (przemowienie Jana Pawła II w Wilnie w 1993 roku) bardziej niż na kimkolwiek innym spoczywa odpowiedzialnośc za to, by ludzka myśl nie zamykała siç na rzeczywistośc Tajemnicy. Ta powinnośc nie zostaje na was nałożona z zewnątrz, jakby po to, by utrudniś wasze poszukiwania i ograniczy ś wolnośc, ale w rzeczywistości jest konsekwencja samej logiki myślenia. Kiedy człowiek myśli, doświadcza swojej ograniczoności, uświadamia sobie, że nie jest prawda, ale że wrecz musi jej szukaś jakby po omacku. Zarazem przeczuwa, że jego poszukiwania nie moga i nie powinny site ograniczaś do mało znaczących i ograniczonych celów, jako że poteżna siła popycha je coraz wyżej, ku nieskoilczonemu. Porywająca przygoda myślenia zawiera sie w tej podstawowej dynamice, ktora stawia człowieka miedzy świadomością własnych ograni- 27 Jan Paweł II, Przemówienie Ojca Swietego na spotkaniu z okazji 600-lecia Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagielloińskiego..., dz. cyt.

czen a potrzeba absolutu. Dlatego gdy człowiek myśli głęboko, zachowując dyscypline rozumu i uczciwość serca, wchodzi na droge, na której może spotkać Boga 28. Uniwersytet musi przetrwać - zadanie dla środowisk akademickich Powyższe, zacytowane fragmenty wypowiedzi Ojca Swietego stanowia krotki przekrój stanowiska Papieża w sprawie uniwersytetu, a takze jego miejsca w kulturze europejskiej. Złożyły sie na nie osobiste doświadczenia Papieża, jako wieloletniego pracownika nauki, ale przede wszystkim ogromne przekonanie Jana Pawła II o tym, że instytucja uniwersytetu była i jest nadal odpowiedzialna za współtworzenie europejskiego dorobku kulturowego wrecz w wymiarze cywilizacyjnym: Przez wieki (List Jana Pawła II do rektorów uniwersytetów europejskich uczestniczących w kongresie w Lublinie, Watykan, 24 kwietnia 2004 r.) uniwersytety kształtowały duchowa postać obecnej Europy, a chrześcijariskie przesłanie Dobrej Nowiny tworzyło w nich klimat otwarcia na prawde, dobro i piekno. Pozwalało to odkrywać wartości humanistyczne niezbedne dla integralnego rozwoju osoby ludzkiej i kształtowania cywilizowanych społeczeristw 29. Środowiska akademickie pomne odpowiedzialności wobec tak chlubnej historii swoich poprzedników maja za zadanie nie zaprzepaśc i dorobku przeszłych pokolen i przekazaś te wartości duchowe, ktore wpływały na kształt kultury europejskiej następnym pokoleniom: Obecny czas głębokich przemian kulturowych niesie szczególne wyzwanie dla środowisk akademickich. Stoi przed nimi zadanie, by dołożyc wszelkich staran, aby dominacja technologii i myślenia pragmatycznego nie prowadziła do zaniedbania tych wartości duchowych, ktore w istotny sposob wpływały na kształt kultury europejskiej. Środowiskom akademickim Europy powierzona jest szczególna troska 28 Jan Paweł II, Przemówienie do przedstawicieli świata nauki i kultury, Wilno, 5 września 1993, w: Przemówienia i homilie Ojca Świetego Jana Pawła II, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2008, s. 320-321. 29 List Jana Pawła II do rektorów uniwersytetów europejskich uczestniczących w kongresie w Lublinie, Watykan, 24 kwietnia 2004 r.

o wartości, które odgrywały podstawowa role w twórczym dialogu pomiędzy logosem racjonalnych interpretacji nauki a ukazywanym przez chrześcijaństwo logosem sensu i integralnej prawdy ukazującej duchowa wielkość: świata ludzkiej kultury. Trzeba, aby w kulturze europejskiej ten dialog był wciaz kontynuowany. Można w niej bowiem zauważyć niepokojącą «utrate pamieci i dziedzictwa chrześcijariskiego, ktorej towarzyszy swego rodzaju praktyczny agnostycyzm i obojetnośc religijna, wywołująca u wielu Europejczykow wrażenie, że żyja bez duchowego zaplecza, niczym spadkobiercy, ktorzy roztrwonili dziedzictwo pozostawione im przez historie» (Ecclesia in Europa, 7)30. Cytaty zebrał i opracował: Tadeusz Rynkiewicz The Role of the University in the Culture - John Paul II (quotations) Summary In this paper the Author notes that the pontificate of John Paul II has resulted in a large number of Pope s statements about the university. Their nature is different. Some statements were formulated because of his office and were directed to a Catholic universities in the form of the apostolic constitution, other speeches were directed to the scholars and were presented at Holy Father s numerous trips. Among them were also fragments of homilies preached during the Mass celebrated at the start of the academic year. Speaking about the university, John Paul II has often stressed his personal, emotional relationship with the university. The author brings quotes from various speeches of Pope. These quotes concern the following issues: the mission of the university; the problem of university autonomy; freedom of scientific research; university as a place of formation of the whole man ; the position of the University towards scientific progress; scientist-catholic at the university as a successor and a witness of Christ; the university needs to survive - a task for scholars. 30 Tamze.