Piotr Trzepacz W zjednoczonym Berlinie Wprowadzenie Berlin uznawany jest za pomnik historii XX wieku, za symbol przemian, które dokonywały się na kontynencie w przestrzeni ostanich dekad (Wuthe 1985). Miasto pretenduje obecnie do miana stolicy kontynentu. Popularne wśród turystów, atrakcyjne dla inwestorów, stanowi polityczne centrum 80-milionowego państwa. Doświadczenia ostatnich kilkudziesięciu lat rzutują na przestrzenne zróżnicowanie m. in. procesów ludnościowych i gospodarczych. W okresie funkcjonowania dwóch państw niemieckich (Republiki Federalnej Niemiec oraz Niemieckiej Republiki Demokratycznej) istniały równocześnie dwa organizmy miejskie Berlin, stolica NRD oraz Berlin Zachodni. Konflikt w obrębie koalicji antyhitlerowskiej doprowadził do całkowitej izolacji zachodniej części miasta. Poprzez budowę muru berlińskiego (rozpoczętą 17 sierpnia 1961 roku), systemu umocnień o długości ponad 45 kilometrów, zachodnia część Berlina została odcięta od świata. Jedynie uruchomienie tzw. mostu powietrznego, w pierwszej fazie konfliktu między mocarstwami, zapobiegło katastrofie humanitarnej. Berlin Zachodni, zarządzana przez zachodnich aliantów enklawa, posiadał status, który można określić jako zbliżony do idei wolnego miasta. Prawnie Berlin Zachodni nie był częścią RFN do chwili upadku żelaznej kurtyny i muru. Dopiero przemiany społeczno-polityczne w Europie Środkowo- Wschodniej, które doprowadziły do upadku komunizmu umożliwiły również zjednoczenie Niemiec i Berlina. Wraz z demontażem muru berlińskiego, który rozpoczęto 9 listopada 1989 roku, rozpoczął się proces powtórnej unifikacji państwa niemieckiego oraz jego stolicy. Mur przez okres kilkudziesięciu lat stanowił nie tylko barierę komunikacyjną czy granicę międzypaństwową ale przede wszystkim determinował kierunki rozwoju społecznego (Bader 1987). Mur berliński dzielący miasto (a faktycznie tworzący dwa oddzielne organizmy miejskie), określany przez NRD-owską propagandę jako mur ochronny przed faszyzmem, bardzo mocno utrwalił podział berlińskiej społeczności. Społeczne procesy w przestrzeni miejskiej 129

Berlina w dalszym ciągu są determinowane przebiegiem dawnej granicy. Mimo iż przemieszczenia ludności w obrębie miasta oraz między miastem a regionem jego oddziaływania dotyczą całej metropolii, to nie zmienia to faktu, iż wiele procesów społecznych poza układem centrum-peryferia wciąż wyraźnie nawiązuje do układu wschód-zachód. Liczba ludności Berlina czynniki zmian W chwili zjednoczenia w 1989 roku Berlin liczył 3 409 737 mieszkańców (według danych Statistisches Landesamt Berlin). Do połowy lat 90. XX wieku liczba Berlińczyków rosła. Było to efektem przede wszystkim napływu obcokrajowców w tym okresie głównie z ogarniętej wojną Jugosławii. Napływ ten równoważył odpływ ludności z Berlina Wschodniego do częsci zachodniej oraz do landów Zachodnich Niemiec, a także odpływ związany z procesami suburbanizacji. Liczba ludności osiągnęła najwyższą wartość w 1993 roku, zbliżając się do liczby 3 mln 500 tys. Dodatkowym czynnikiem, który utrzymywał dynamikę zmian liczby ludności na wysokim dodatnim poziomie związany był z przemieszczaniem się obywateli Niemiec do Berlina, co związane było z ulokowaniem tam funkcji stołecznej zjednoczonego państwa. Przenoszenie z Bonn (dawnej stolicy Republiki Federalnej Niemiec) instytucji i urzędów przynajmniej częściowo wymagało sprowadzania specjalistów. W drugiej połowie lat 90. XX wieku liczba ludności Berlina zaczęła wyraźnie spadać w 1998 roku spadła pierwszy raz poniżej poziomu z roku zjednoczenia, osiągając jedynie 3 398 822 1. W ciągu następnych lat obniżała się o kolejne kilka tysięcy w skali roku. Od początku XXI wieku liczba ludności ulegała nieznacznym wahaniom rzędu 2-4 tys. W 2005 roku Berlin liczył 3 395 189 mieszkańców, co oznaczało wyraźny wzrost o prawie 8 tysięcy w porównaniu z rokiem 2004. Miasto to wciąż cieszy się popularnością wśród imigrantów, zarówno z kraju (Niemiec) jak i zagranicy (Turcji, Wietnamu, Polski). W granicach miasta zmiany liczby ludności poszczególnych dzielnic również w dobie transformacji społeczno-ustrojowej ulegały wahaniom. W dzielnicach centralnych kierunek zmian liczby ludności nie jest jednoznaczny. Mitte, dzielnica stanowiąca właściwe centrum miasta (przestrzeń biurowa, centrum turystyczne) i stolicy (lokalizacja urzędów 1 Źródło wszystkich danych statystycznych dotyczących demografii w pracy: Statistisches Landesamt Berlin (www.berlin-statistik.de) 130

i instytucji) jest najwyraźniej depopulującą się częścią Berlina (Braun, Tiefelsdorf 1996). Pozostałe dzielnice centralne Friedrichshain-Kreuzberg oraz Neukölln charakteryzują się nieznacznymi wahaniami w badanym okresie (Ryc.1), co jest z jednej strony efektem odpływu ludności do strefy podmiejskiej, a z drugiej strony dalszym napływem obcokrajowców w 2005 r. odnotowano, iż dwie szkoły podstawowe w obrębie tych dzielnic stały się miejscem nauki wyłącznie dla dzieci obcokrajowców. Ryc.1. Liczba ludności dzielnic Berlina w latach 1993-2004 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Statistisches Landesamt Berlin Wschodnie dzielnice miasta, które wybudowano w odpowiedzi na wschodnioniemiecki kryzys mieszkaniowy w latach 70. Marzahn- Hellersdorf oraz Lichtenberg, należą do najsilniej wyludniających się obszarów w mieście. Są to dzielnice zdominowane przez osiedla o zabudowie wielokondygnacyjnej. Odpływ ludności młodej pociąga za 131

sobą katastrofalne wręcz obniżenie wartości współczynnika przyrostu naturalnego co pogłębia kryzys demograficzny wschodniej części miasta. Gentryfikacja w przestrzeni Berlina Struktury wieku ludności stolicy Niemiec nie wykazują silnego zróżnicowania w kierunku wschód-zachód. Na obszarze miasta obserwuje się bardzo duży udział ludności w wieku poprodukcyjnym (Ryc. 2) bardzo często przekracza on 15% (a często 20-25%). Różnica między Ryc. 2. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w Berlinie w 2003 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sozialstrukturatlas Berlin wschodnią i zachodnią częścią miasta polega m.in. na przyczynach tej sytuacji. Dominują procesy migracyjne, związane z ekonomicznym statusem mieszkańców. Berlinie Zachodnim przede wszystkim dotyczy to 132

emigracji ludności bogatszej poza dzielnice centralne. W przypadku dzielnic wschodnich, zwłaszcza blokowych to bezrobocie wśród młodych Berlińczyków stanowi czynnik determinujący podejmowanie decyzji o opuszczeniu miasta lub przynajmniej jego wschodniej części (Scherf 1995). Obcokrajowcy w Berlinie Udział obcokrajowców w strukturze ludności Berlina jest tym wskaźnikiem, który bardzo wyraźnie różnicuje miasto w układzie wschód-zachód (Ryc. 3). Dawna granica między Berlinem Zachodnim a Berlinem Wschodnim uwidacznia się w tym aspekcie społecznego obrazu miasta. W przypadku dzielnic wschodnich bardzo rzadko odsetek obcokrajowców przekracza 5%, w sytuacji, gdy w zachodniej (a szczególnie centralnej) części miasta bardzo często co piąty mieszkaniec jest obcego pochodzenia. Ryc. 3. Udział obcokrajowców w strukturze ludności Berlina w 2003 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Sozialstrukturatlas Berlin 133

Społeczne skutki depopulacji Wschodnia część Berlina wyraźnie odróżnia się od zachodniej mimo upływu kilkunastu lat od zjednoczenia miasta. Sytuację tę dodatkowo ilustrują problemy związane ze stanem substancji mieszkaniowej w dawnej stolicy NRD. Odpływ ludności z tej części miasta, którego masowa skala ujawniła się praktycznie natychmiast po upadku muru, doprowadził do wyludnienia się tej części metropolii. Depopulujące się osiedla stanowią problem natury ogólnospołecznej, przy jednoczesnym negatywnym wpływie na estetykę wschodniej części stolicy Niemiec. Opuszczane przez mieszkańców bloki (problem dotyczy głównie mieszkań w osiedlach o zabudowie wielokondygnacyjnej) stają się miejscem, w którym dochodzi do eskalacji zachowań patologicznych (narkomania), a to dodatkowo podnosi poziom przestępczości, uznawany na terenie tych osiedli za najwyższy w całym mieście. Przestępczość w tej części Berlina jest bardzo wysoka przekracza wartości, które występują w dzielnicach imigrantów w centralnych częściach miasta. Opuszczone domostwa stanowią często miejsce schronienia dla imigrantów przebywających na terenie Niemiec nielegalnie; są to przede wszystkim imigranci pochodzący z Dalekiego Wschodu, głównie Wietnamczycy. Ekonomiczny status ludności Berlin wykazuje także duże przestrzenne zróżnicowanie poziomu dochodów ludności (Ryc. 4). Obserwuje się pod tym względem przede wszystkim prawdziwą przepaść między dzielnicami centralnymi a zewnętrznymi. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że południowowschodnia część miasta, którą stanowi jedna z największych dzielnic metropolii, charakteryzuje się dużo wyższymi wartościami omawianego wskaźnika. Wiąże się to z lokalizacją nowych osiedli w obrębie tej dzielnicy, które sąsiadują i związane są np. z kampusem Adlershof, którego utworzenie było bodźcem dla budowy parku technologicznego (w obrębie którego funkcjonują nowoczesne obiekty przemysłowe, należące m. in. do Siemens AG). Osiedla te przynajmniej częściowo zamieszkiwane są przez specjalistów zatrudnianych w przedsiębiorstwach oraz instytutach z obszaru kampusu, co może tłumaczyć podwyższone dochody na mieszkańca w obrębie tej właśnie dzielnicy. Może zastanawiać relatywnie mała liczba beneficjentów pomocy 134

Ryc. 4. Status ekonomiczny ludności Berlina rok 2005 Źródło: Statistisches Landesamt Berlin społecznej w dzielnicach wschodnich miasta (Ryc. 4). Należy w tym przypadku mieć na uwadze fakt, iż w zachodnich dzielnicach Berlina zamieszkująca je w dużych ilościach ludność obcego pochodzenia często korzysta z dobrodziejstw państwa socjalnego, jakim są Niemcy. We wschodnich dzielnicach potencjalni beneficjenci opuścili swe miejsce zamieszkania i wyemigrowali w poszukiwaniu zatrudnienia. Zjednoczenie a polityczny obraz miasta. Jednym z aspektów życia społecznego, który wyjątkowo wyraźnie ilustruje pewne pozostałości po minionej epoce jest poparcie dla ugrupowań politycznych (Ryc. 5). Wśród mieszkańców wschodniej części 135

Berlin Zachodni SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec) CDU (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna) PDS (Partia Lewicowa) GRÜNE (Zieloni) FDP (Partia Wolnych Demokratów) Berlin Wschodni Ryc. 5. Wyniki wyborów do Bundestagu w 1998 roku Źródło: Statistisches Landesamt Berlin miasta obserwuje się wyraźną przychylność dla ideologii lewicowych, na co wskazuje wysokie poparcie dla PDS, czyli Partii Lewicowej. W przypadku Berlina Zachodniego poparcie to jest wręcz śladowe. Podsumowanie. Opinia społeczna Niemiec negatywnie ocenia efekty poniesionych w związku ze zjednoczeniem kosztów. Głosy te pojawiają się zarówno po stronie mieszkańców zachodnich landów (związane przede wszystkim z napływem imigrantów z dawnego NRD) jak i tzw. nowych landów niemieckich, czyli wschodniej części Niemiec (rozbieżność między oczekiwaniami a efektami inwestycji prowadzonych od kilkunastu lat). Podobna sytuacja ma miejsce w samym Berlinie. Tutaj sytuacja jest o tyle bardziej skomplikowana, że dwa światy spotykają się bezpośrednio w granicach jednego miasta ludność substandardowych wschodnio- 136

berlińskich osiedli mieszkaniowych z odpowiednio lepiej sytuowanymi mieszkańcami zachodniej części. Konflikt społeczny na linii Ossi Wessi (potoczne nazwy mieszkańców odpowiednio wschodniej i zachodniej częsci Niemiec) będący popularnym przedmiotem satyry w Niemczech, jest w rzeczywistości poważnym zagrożeniem dla jedności i solidarności berlińskiego, i w ogóle niemieckiego społeczeństwa, które zamiast jednoczyć się po latach funkcjonowania w odmiennej rzeczywistości społecznej, politycznej i ekonomicznej w dalszym ciągu pozostaje podzielone, tym razem mentalną kurtyną. Literatura: Bader F., 1987, Berlin Geteilte Stadt, doppelte Stadt?, Die Erde, 118, 254. Braun G., Tiefelsdorf M., 1996, Innerstädtische Migrationen in Berlin seit 1991 [w:] B. Hofmeister (red.), Berliner geographische Studien, Berlin. Sozialstrukturatlas Berlin, Sentsverwaltung für Gesundheit, Soziales und Verbraucherschutz, Berlin 2004 Scherf K., 1995, Gegenwärtige raumstrukturelle Veränderungen in Berlin [w:] K. Scherf, H. Viehrig (red.), Berlin und Brandenburg, Auf dem Weg in die gemeinsame Zukunft, Perthes Länderprofile, Gotha. Wuthe K.-H., 1985, Von der Doppelstadt zur geteilten Stadt, eine historischgeographische Betrachtung, Geographische Rundschau, 37, 9, 426. 137