Wykład 15. GRYZONIE I NACZELNE Jerzy Dzik Instytut Paleobiologii PAN Instytut Zoologii UW Warszawa 2006
PLACENTALIA SZCZUR naszym krewnym pokrewieństwa molekularne wiążą nadrzewne tupaje i naczelne z gryzoniami synapomorfie powstały długo po oddzieleniu linii ewolucyjnych Glires Primates prazajęczak? Zalambdalestes 70 mln lat
GLIRES GAŁĄŹ gryzoni Lagomorpha Rodentia szczekuszka (piszczucha) Ochotona stale rosnące siekacze bez gruczołów potowych długie jelito ślepe czaszka Ochotona czaszka świstaka Marmota
LAGOMORPHA ZAJĄCE trawożerne królik Oryctolagus mleczne siekacze nie wypadają podwójne trawienie połykanie nocnego kału oddzielona tylna część czaszki zając Lepus diastema
RODENTIA GRYZONIE pierwotne Sciuridae wiewiórka Sciurus pierwotne gryzonie odżywiają się nasionami zęby policzkowe z korzeniami dwa przedtrzonowce chomik Spermophilus świstak Marmota
RODENTIA GAMA przystosowań Gliridae & Castoridae popielica Glis bóbr Castor tylko jeden ząb przedtrzonowy wzrastająca wysokość koron zębów policzkowych skoczek Dipodomys
RODENTIA OPORTUNIZM ekologiczny Muridae etc. mysz Mus tylko trzonowce, z guzkami wysokoenergetyczny pokarm szczur Rattus skoczek Dipus
RODENTIA GRYZONIE afrykańskie Hystricidae etc. azjatycki jeżozwierz Hystrix poprzeczne listwy na trzonowcach eurazjatyckie jeżozwierze bliskie wspólnemu przodkowi krańcem ewolucji podziemne społeczne golce Heterocephalus skalny szczur Petromus ryjący Bathyergus
RODENTIA GRYZONIE Caviidae etc. świnka morska Cavia południowoamerykańskie szynszyla Chinchilla podległy wielkiemu różnicowaniu w izolacji geograficznej kapibara największym gryzoniem mara Dolichotis kapibara Hydrochoerus
RODENTIA NORNIKI trawożerne leming Lemmus tylko 3 trzonowce o pofałdowanej emalii ścierane, stale rosną przerabiają duże ilości niskokalorycznego pokarmu roślinnego dość krótki ogon karczownik Arvicola piżmak Ondatra
DERMOPTERA NADRZEWNE relikty colugo Cynocephalus błona lotna między kończynami a także między palcami dziś tylko w płd. Azji pospolite i różnorodne na płn. półkuli tuż po upadku dinozaurów
PRIMATES STAN wyjściowy Tupaiidae tupaia Tupaia ostre pazury, oczy skierowane na boki ale zamknięty oczodół chrapy rozdzielają wargę dolne przednie zęby tworzą grzebyk oczyszczany podjęzyczkiem trzymają pokarm łapkami żyją w lasach płd. Azji; dzienne Anathana Ptilocercus
PRIMATES LEMURY madagaskarskie Prosimiae lemur Lemur lemur Microcebus chwytają gałęzie dłońmi i stopami; pazury nad opuszkami stereoskopia, ale długi pysk 4 P grzebyk z siekaczy i podjęzyczek pierwotną różnorodność zachowały tylko na Madagaskarze; niegdyś w Europie i Ameryce Płn indri Propithecus
PRIMATES WIĄŻĄCE ogniwo Tarsius tarsjusz Tarsius owłosiona warga pod chrapami wielkie oczy i zaczątkowe kostne dno oczodołu; skrócony pysk dziś wyspecjalizowane nocne; kilka gatunków w płd. Azji
PRIMATES MAŁPY szerokonose Platyrrhina kapucynka Cebus szeroka przegroda nosowa krótszy pysk 3 P długi chwytny ogon; Ameryka Płd marmozeta Callithrix
PRIMATES MAŁPY wąskonose CATARRHINA Cercopithecidae rezus Macaca wąska przegroda nosowa jeszcze mniej zębów policzkowych 2 P, choć pysk dość długi, wystający; duże górne kły długi niechwytny ogon; Stary Świat Aegyptopithecus 28 mln lat pawian Papio
PRIMATES PIERWSZE człekokształtne Hylobatidae gibbon Hylobates bez ogona ale modzele siedzeniowe naga twarz długie kły; tropikalna Azja Pliopithecus 15 mln lat
PRIMATES TYPOWE człekokształtne Pongidae azjatycki orangutan Pongo, afrykańskie szympans Pan i goryl Gorilla leśne emalia zębów cieńsza niż w linii człowieka goryl Gorilla Proconsul 18 mln lat samiec samica
PRIMATES MAŁPI RODOWÓD sens przemian Hominidae Homo 50 tys lat rozrost mózgu Australopithecus 4 mln lat dwunożność Proconsul 18 mln lat wzrok i chwyt dłoni kluczowe osłona oczu: zamknięcie łuku jarzmowego, skostnienie dna oczodołu i wały nadoczodołowe skracanie pyska doskonali stereoskopowe widzenie skutkiem redukcja liczby zębów skracanie szczęk Aegyptopithecus 30 mln lat kostne dno oczodołu Notharctus 45 mln lat Palaechthon 60 mln lat chwytne dłonie i stopy Ptilocercus
HOMINIDAE SENS dwunożności Australopithecus 3,8 mln lat tropy w tufie z Laetoli dowodem dwunożności 3,5 mln lat temu uwolnienie rąk do transportu; nogi do wytrwałego biegania? dlatego dodatkowe zabezpieczenia przed przegrzaniem: naga skóra i więcej gleju w mózgu (tylko 10% to neurony)?
HOMINIDAE KONSEKWENCJE dwunożności Homo Homo Sahelanthropus 5 mln lat Pan pionowa postawa powodem reorganizacji anatomii rozbieżna ewolucja płci osiadłe rodziny, polowanie w hordach; pogłębianie dymorfizmu
HOMINIDAE POCZĄTKI człowieka Homo Homo erectus 1,5 mln lat pierwsze narzędzia kamienne 2,6 mln lat dowód obróbki wtórnej brak grzebienia ciemieniowego wynika z rozrostu mózgoczaszki zasięg m. temporalis mocniejsze uzębienie przodków przedczwartorzędowy zapis wyłącznie w Afryce Australopithecus afarensis 3,5 mln lat Homo habilis 2,6 mln lat
HOMINIDAE MÓZG funkcja ruchowe ] [ czuciowe noga tułów ramię dłoń twarz rozumienie mowa język mowy słuch węch wzrok równowaga kolumny kory ośrodka wzrokowego Tupaia corpus callosum kora neopallium podzielona na funkcjonalne moduły funkcje uszkodzonego ośrodka przenoszone gdzie indziej zapewne mechanizm selekcji źródłem organizacji myśli chiasma opticum hypophysis thalamus hypothalamus pons pineale cerebellum
HOMINIDAE MÓZG rozrost przemiany nie tyle wielkości mózgu, co jego stosunku do masy ciała; inny w liniach małp, australopiteków i człowieka czynnik termoregulacji przy pogoni Homo za zwierzyną? drastyczne ograniczenie śmiertelności dzieci zakończyło ewolucję anatomii człowieka
HOMO PITEKANTROP ekspansja jaskinie w przekopie kolejowym przez Sierra de Atapuerca głównym źródłem wiedzy w Europie imigracje ku północy w Eurazji od co najmniej 1 mln lat Sima de Los Huesos 0,35 mln lat Gran Dolina 0,8 mln lat
HOMO KONIEC epoki lodowej pigmentacja skóry Omo Kibish 195 tys lat Quafzeh 100 tys lat Jana 30 tys lat Monte Verde 14,8 tys lat szkielet Lake Mungo 45 tys lat Australijczycy współcześni neandertalczykom liczne fale zasiedlania Ameryk kultura Clovis 13,5 tys lat
HOMO NEANDERTALCZYK kultura mustierska kultura Moustierian w łagodnych początkach ostatniego zlodowacenia 70-40 tys. lat temu anatomicznie i kulturowo człowiek neandertalski odmienny od późniejszych łowców mamutów ale jest pośrednia kultura Chatelperonian porównanie kromaniończyka z neandertalczykiem
HOMO ŁOWCY mamutów czaszka z Cro-Magnon kultura Solutré w trakcie, Aurignacian w początkach ostatniego zlodowacenia człowiek z Cro-Magnon w Europie od 40 tys. lat temu; anatomia nowoczesna szałas z Mezynia k. Czernihowa 18 tys lat Venus z Willensdorf
HOMO OCIEPLENIE Europy klimat neolitu pozwalał na zasiedlenie północy kontynentu Baskowie są być może potomkami pierwszych europejskich rolników Lapończycy mogą być pozostałością przedneolitycznej ludności Europy ekosystemy Europy na początku neolitu nieukorzeniony fenogram pokrewieństw genetycznych grup etnicznych
gradient jednego z czynników zmienności genetycznej ludności Europy HOMO EUROPA indoeuropejska ojczyzna Indoeuropejczyków? kladogram języków indoeuropejskich romańskie germańskie celtyckie bałtyjskie słowiańskie iliryjskie greckie Grecy, Ilirowie i Celtowie to być może pierwsze ludy indoeuropejskie Europy
WNIOSKI prawa biologii nie są uniwersalne ich stosowalność rozpoczyna się od ewolucyjnego powstania przystosowania, którego dotyczą ma więc ścisłe czasoprzestrzenne koordynaty na drzewie rodowym organizmów nie da się uprawiać biologii bez ich określenia