Dr Marta Polańska Dr Paweł Majewski Mgr Tomasz Czerwik Ćwiczenie 13 Ssaki
|
|
- Antonina Adamczyk
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Dr Marta Polańska Dr Paweł Majewski Mgr Tomasz Czerwik Ćwiczenie 13 Ssaki Gromada MAMMALIA (ssaki) Cechy wyróżniające Ssaki dzisiejsze charakteryzuje i odróżnia od innych kręgowców występowanie włosów i gruczołów mlecznych. Szczególnymi cechami kośćca są trzy kostki słuchowe i dwa kłykcie potyliczne. Tylko u ssaków rozrost półkul mózgowych wiąże się z rozwojem wielowarstwowej kory nowej (neocortex). Serce ma dwie komory (jest czterooddziałowe). Głównym metabolitem przemian azotowych jest mocznik. Pochodzenie Ssaki wyodrębniły się z gałęzi rozwojowej pierwotnych gadów mających okna skroniowe w czaszce jako miejsca przyczepu mięśnia zwierającego żuchwę układ umożliwiający szeroki rozziew pyska i mocny chwyt szczękami. Włosy uformowały się w ewolucji jako pierwsze i były zapewne przystosowaniem do życia permskich gadów ssakokształtnych w chłodnym klimacie wysokich szerokości geograficznych. Formy sprzed ewolucyjnego powstania (pod koniec triasu) trzech kostek słuchowych w uchu środkowym nazywane są gadami ssakokształtnymi, bowiem tak zdefiniowano granicę między ssakami i gadami. Gruczoły mleczne uformowały się jeszcze później, choć przed rozdzieleniem dróg ewolucji stekowców i pozostałych dzisiejszych ssaków. Zarys anatomii funkcjonalnej Dominującym czynnikiem w ewolucji ssaków było doskonalenie aparatu szczękowego. Ssaki są wyjątkowe w swojej zdolności do bocznych ruchów żuchwą, co jest to możliwe dzięki rozdzieleniu się pierwotnego mięśnia przywodzącego szczęki na część przytwierdzoną do górnej krawędzi otworu skroniowego (m. temporalis) i część przytwierdzoną do dolnej powierzchni łuku jarzmowego (żwacz masseter). Naprzemienne skurcze tych mięśni po lewej i prawej stronie, wspomagane akcją niewielkiego mięśnia (m. pterygoideus) łączącego wewnętrzną powierzchnię żuchwy z okolicą podniebienną, dają okrężne ruchy żucia. Mięśnie uczestniczące w żuciu mają przyczepy na kości zębowej (dentale), która w ewolucji gadów ssakokształtnych rozrosła się aż do stawu żuchwy. Pozostałe kości żuchwy odłączyły się od niej i wraz z wcześniej już istniejącą kostka słuchową (stapes; strzemiączko homolog hyomandibulare ryb) stworzyły szereg przenośników dźwięku z błony bębenkowej do ucha wewnętrznego. Wraz z rozwojem zdolności słyszenia coraz wyższych dźwięków, modyfikacjom podlegał również ślimak ucha wewnętrznego. Stożkowaty kanał ślimaka o gadziej organizacji wydłużał się i zwinął trochospiralnie. Rozłożenie sił w obrębie jednej kości żuchwy wzmocniło zgryz. Ograniczenie liczby zębów (stan wyjściowy to 16 z każdej strony żuchwy) i ich wymian (dzisiejsze ssaki wymieniają zęby tylko raz), tudzież zsynchronizowanie wymiany odpowiadających sobie zębów w obu szczękach umożliwiło dostosowanie do siebie kształtów stykających się ze sobą koron zębów żuchwy i górnej szczęki. Poszczególne zęby podlegały postępującej specjalizacji, stając się tnącymi siekaczami i penetrującymi kłami w przedzie pyska oraz miażdżącymi i rozcierającymi trzonowcami w tyle. Spłaszczenie i komplikacja koron rozpoczęło się od V- kształtnego rozmieszczenia żeber łączących główne guzki na zębach policzkowych, przeciwnie skierowanego na górnych i dolnych zębach. Specjalizacji zębów towarzyszyła redukcja ich liczby. Ekspansja przyczepu mięśnia skroniowego ku szczytowi czaszki oznacza jej zagłębianie w miękkie tkanki. Zasłoniły one oko ciemieniowe, czyniąc zeń szyszynkę, do której informacja o świetle dociera drogą nerwową z siatkówki oka, a z szyszynki do organizmu drogą chemiczną (hormon melatonina). Z rozbudową układu nerwowego ssaków dostosowującego się do doskonalonych narządów zmysłów, związany był rozrost półkul mózgowych i rozwój neokorteksu. Rozdwoiły się kłykcie potyliczne ssaków. Oznacza to, że w stawie pomiędzy czaszką a pierwszym kręgiem szyjnym (atlasem) ruchy zostały ograniczone do płaszczyzny pionowej. Na tym jednak analogia z płazami się kończy albowiem, inaczej niż u gadów ssaki mają zwiększone możliwości rotacji i bocznych ruchów głową na połączeniu atlasu z następnym kręgiem szyjnym (axis). Szczególnym mięśniem ssaków jest przepona, umożliwiająca ruchy oddechowe bez udziału mięśni żebrowych. Powstała w oparciu o poprzeczną przegrodę wtórnej jamy ciała. Dominacja termoregulacji fizjologicznej (autonomicznej) nad behawioralną powstała w ewolucji ssaków niezależnie od ptaków. Utratę ciepła, kiedy organizm ma go w nadmiarze, daje parowanie potu z powierzchni skóry i śliny w jamie ustnej (zianie) i nosowej. Pofałdowanie wnętrza jamy nosowej (i ich szkieletu turbinaliów) cechowało już niektóre gady ssakokształtne. Gruczoły skórne wydzielające pot, mleko, łzy i woskowinę w uszach mają podobną organizację. Są kanalikowatymi wpukleniami ektodermalnego nabłonka
2 wnikającego głęboko w mezodermalne tkanki skóry. Termostatem kontrolującym temperaturę ciała jest podwzgórze (hypothalamus) w mózgu. Temperatura powierzchni ciała stekowców (rząd Monotremata) wynosi C, jest więc raczej zmienna; łatwo też wchodzą w stan hibernacji, kiedy ciepłota ciała jest tylko o ułamki stopnia wyższa od otoczenia. U torbaczy (rząd Marsupialia) jest nieco wyższa i wynosi C. Podwyższona temperatura ciała ssaków łożyskowych (podgromada PLACENTALIA) jest powodem, dla którego u większości z nich (przynajmniej w okresie rui) jądra opuszczają się do worków skórnych znajdujących się poza jama ciała (gonady ptaków, których temperatura bywa jeszcze wyższa, znajdują się w sąsiedztwie worków powietrznych). Stosownie do podwyższonego metabolizmu układ krwionośny ssaków jest znacznie bardziej wyspecjalizowany od gadziego. Ich krwinki czerwone są owalnymi, nie zawierającymi organelli workami wypełnionymi hemoglobiną i u ssaków nie mają nawet jądra, które jest wyrzucane z komórki podczas jej różnicowania. Powstają w szpiku. Dzisiejsze stekowce, mimo iż składają jaja, nie są zwierzętami jajorodnymi w takim sensie jak gady czy ptaki, bowiem jajo ich nigdy nie zawiera dostatecznie dużo żółtka, by umożliwić rozwój embrionu. Rozwój zarodka rozpoczyna się w macicy już przy parumilimetrowej średnicy jaja, w trakcie zaopatrywania w żółtko i w znacznej mierze zależy od bezpośredniego przekazywania substancji pokarmowych z płynu wypełniającego jamę macicy. Dopiero po osiągnięciu pełnych rozmiarów jajo otrzymuje skórzastą otoczkę i jest składane w stadium embrionu z parunastoma parami somitów. Żyworodność torbaczy nie oznacza więc istotnych przemian w stosunku do stekowców. Jajo wielu z nich ma keratynową skorupkę, która ulega zniszczeniu dopiero tuż przed porodem, a zarodek jest odżywiany przez macicę poprzez ścianę tej skorupki. Pokryta microvilli powierzchnia woreczka żółtkowego lub błon płodowych wychwytuje substancje pokarmowe z otaczającej wydzieliny macicy a niekiedy przeplata się z microvilli wyściółki macicy. Torbacze nie są jednak w stanie wydłużyć działania hormonów ciążowych, co nastąpiło w ewolucji łożyskowców. Noworodek stekowców jest zbyt mały na samodzielne życie i dokończenie rozwoju wymaga dalszego zaopatrywania w substancje pokarmowe, tym razem dojelitowo. Wylizuje wydzielinę gruczołów mlecznych tworzących pole na brzuchu samicy. Równie maleńki noworodek torbaczy ma przednie kończyny rozwinięte lepiej od tylnych, z pazurami na palcach. Dzięki nim samodzielnie przemieszcza się z dróg rodnych matki do miejsca na brzuchu, gdzie jego pyszczek na stałe przysysa się do sutka gruczołu mlecznego. Pozostaje tam aż do osiągnięcia odpowiednich rozmiarów ciała. Większość torbaczy ma torbę lęgową (marsupium). Przez to, że okres kiedy młode może się odżywiać zarówno mlekiem jak i stałym pokarmem jest niemal wyeliminowany, zęby torbaczy mogą się wyrzynać stosunkowo późno, kiedy rozmiary szczęk nie są tak drastycznie mniejsze od dorosłych, jak to jest u łożyskowców. Dlatego u torbaczy mogło dojść do niemal zupełnego wyeliminowania wymiany zębów zęby mleczne powstają tylko w pozycji trzeciego przedtrzonowca. Pokrewieństwa ssaków łożyskowych Podobieństwa molekularne i kopalny zapis ewolucji ssaków wykazują, że ich różnicowanie i specjalizacja anatomiczna dokonywała się początkowo w izolowanych regionach geograficznych świata pod koniec ery dinozaurów i wkrótce po ich wymarciu. Gałąź Xenarthra Fauny Ameryki Płd. są dziś jedynym źródłem wiedzy o niegdyś zróżnicowanej i szeroko rozprzestrzenionych grupie szczerbaków (rząd Edentata), które cechuje dodatkowy wyrostek stawowy na niektórych kręgach tułowia. Uzębienie mają uproszczone, bez guzkowania i ze zredukowaną powłoką emalii. Przetrwały dzięki zajęciu skrajnych nisz ekologicznych: mrówkojadów, pancerników i leniwców. Gałąź Afrotheria Odpowiednikiem ekologicznym szczerbaków wśród pierwotnych ssaków Afryki jest również pozbawiony emalii zębów reliktowy mrównik kapski (Orycteropus), jedyny przedstawiciel rzędu Tubulidentata. Pierwotniejsze od niego stadium ewolucji reprezentują afrykańskie owadożerne imitujące euroamerykańskie jeże, krety i dzięki tym skrajnym adaptacjom przetrwały do dzisiejszych czasów. Przystosowane do roślinożerności góralki (rząd Hyracoidea) mają uzębienie, kopytka i szczególną budowę dłoni świadczące o pokrewieństwie ze słoniami (rząd Proboscidea) i syrenami (rząd Sirenia). Rozrośnięte siekacze ( kły ), górna warga i nos przekształcone w trąbę są wyjątkowymi cechami wyspecjalizowanych w roślinożerności słoni. U dzisiejszych słoni równocześnie trą o siebie tylko pojedyncze zęby z każdej strony szczęki, wyrzynając się stopniowo od tyłu. Syreny to jedyne roślinożerne ssaki wodne, cechujące się pogrubionymi żebrami. Zapis kopalny dokumentuje przemiany czworonożnych przodków syren w ich obecną rybokształtną postać. Gałąź Laurasiatheria Mniej wyrazisty związek z biogeografią miała ewolucja najbardziej liczebnej z gałęzi ewolucyjnych ssaków,
3 pierwotnie powiązanej z kontynentami Ameryki Płn. i Eurazji. Pierwotny stan anatomii przechowały do dziś euramerykańskie owadożerne (rząd Insectivora) dzięki przetrwaniu w skrajnych niszach ekologicznych jeży, kretów i ryjówek. Odpowiednikiem szczerbaków są w tej gałęzi mrówkożerne bezzębne łuskowce (rząd Pholidota) o ciele pokrytym rogowymi łuskami. Drapieżne (rząd Carnivora) wywodzą się z owadożernych, które przystosowały się do drapieżnego trybużycia przez zwiększenie rozmiarów ciała i zmniejszenie liczby zębów policzkowych. Niektóre z nich przekształciły się w masywniejsze od innych zęby tnące czyli łamacze. U dzisiejszych drapieżnych łamaczami są ostatni górny ząb przedtrzonowy i pierwszy dolny trzonowy. Dość pierwotną organizację anatomiczną zachowały łasicowate a także stopochodne niedźwiedzie, przystosowując się do częściowej roślinożerności. Cechami zaawansowania psów jest natomiast redukcja przedtrzonowca i palcochodność, będąca wyrazem przystosowania do długotrwałego szybkiego biegania. Skrócenie szczęk i masywna budowa czaszki hien oznacza większą moc zgryzu. Jeszcze dalej idące skrócenie pyska kotów umożliwiło natomiast ustawienie oczu ku przodowi zapewniając stereoskopowe widzenie tym polującym z zasadzki, przeważnie nocnym drapieżnikom o czułym słuchu. Ich zęby łamacze przystosowane są głównie do cięcia miękkich tkanek a pazury są chowane i wysuwane w razie potrzeby. Z pierwotnych niedźwiedzi wywodzą się płetwonogie (rząd Pinnipedia). Przystosowanie do wodnego życia nastąpiło w stadium ewolucji, kiedy skrócony ogon nie mógł już pełnić funkcji napędowych i funkcje płetwy ogonowej przejęły tylne kończyny. Zęby policzkowe są mocno uproszczone, co jest cechą stale pojawiającą się w ewolucji ku rybożerności. Całkiem odmienne były drogi uformowania płetwy ogonowej waleni (rząd Cetacea). Przodkami waleni byłyssaki wiodące drapieżny tryb życia, ale należące do linii ewolucyjnej bliskiej przodkom kopytnych. Ogon miałystosunkowo mocny i początkowo współdziałał z tylnymi kończynami, by przejąć w pełni rolę napędowa. Przystosowanie uzębienia do rybnego pokarmu wyrażało się w coraz większej liczbie i prostocie pojedynczych zębów. Nozdrza przewędrowały na czoło umożliwiając zaczerpywanie powietrza bez wynurzania pyska. Czołowa powierzchnia głowy dzisiejszych waleni uzębionych mieści tłuszczowy reflektor do generowania ultradźwięków. Kości otaczające ich odbiornik ucho środkowe i wewnętrzne z rozbudowanym ślimakiem wyodrębniły się z czaszki jako osobna jednostka. Umożliwia to odbiór częstotliwości khz. Odmienny kierunek ewolucji jest realizowany przez wieloryby, które zadowalają się chwytaniem na ślepo drobnych skorupiaków planktonowych. Ich aparat słuchu przystosował się do odbierania dźwięków niskiej częstotliwości (zaledwie 0,2 khz). Sklepiona część nosowa pyska mieści zrogowaciałe fałdy na podniebieniu służące do odcedzania zooplanktonu fiszbiny. Istnienie wielorybów jest uzależnione od produktywności zooplanktonu mórz, w których żerują. Stąd ich związek z regionami polarnymi, gdzie stałocieplność umożliwia im wysoką aktywność ale pociąga też za sobą zwiększone wydatki energii. Stopy najdawniejszych przedstawicieli nieparzystokopytnych (rząd Perissodactyla) były pięciopalczaste, ale z tendencją do palcochodności. Nie doszło do redukcji liczby opatrzonych kopytkami palców w linii rozwojowej palcochodnych tapirów ze względu na wzrost rozmiarów ciała, które wymaga mocnego wsparcia. Wspólną cechą fizjologii tapirów, nosorożców i koni jest wykorzystywanie rozrośniętego jelita grubego do fermentacji pokarmu roślinnego. Kierunek ewolucji ku masywnej budowie ciała kontynuował się w gałęzi rozwojowej nosorożców, które początkowo nie miały rogów. Najsilniejszy w stopie środkowy palec trzeci dominuje w linii rozwojowej koni, choć stopa pierwszych koni pozostawała czteropalczasta. Wyrazem dostosowywania się koni do stepowego życia był zanik kłów i przekształcenie siekaczy w wysunięte ku przodowi szczypce do skubania trawy. Od tworzących jednorodny zespół zębów policzkowych oddziela je bezzębna diastema. Bogate w ochronną krzemionkę źdźbła trawy nieuchronnie prowadzą do ścierania szkliwa. Doszło więc do przemiany zębów o stosunkowo niskich koronach w stale rosnące. Dla wzmocnienia łuku jarzmowego, obciążonego mechanicznie przez rozrost przyczepu żwacza, w miocenie powstał poprzeczny łuk kostny za oczodołem. Poprzedziły to wszystko zmiany w budowie kończyn dowodzące przystosowywania się do środowiska stepowego. Ewolucja kończyn prowadziła prostą droga do stąpania jedynie na środkowym palcu; pozostałe podlegały stopniowej redukcji i pozostały z nich dziś jedynie kostne pałeczki. Szczególną cechą kończyn dzisiejszych koni jest ich zdolność do blokowania stawów podczas spoczynku, co daje spore oszczędności zwalniając mięśnie z konieczności stałego napinania. Palcochodność, ale z tendencją do wspierania czteropalczastej kończyny na dwu środkowych (trzecim i czwartym) palcach cechuje parzystokopytne (rząd Artiodactyla). Fermentacja w jelicie przedstawicieli podrzędu Suina obejmującego świnie i hipopotamy być może jest przejawem ewolucyjnej wspólnoty z nieparzystokopytnymi. Szczególną cechą hipopotamów jest para dużych dodatkowych uchyłków w przedzie żołądka, w których przejściowo gromadzi się łapczywie zjadany pokarm. Wewnętrzna powierzchnia tego oddziału żołądka pokryta jest brodawkami niczym żwacz przeżuwaczy ale powstały one zapewne niezależnie. Zaczątek takiego uchyłka (niekiedy całkiem dobrze rozwinięty) mają również świnie, musiał się więc pojawić w ewolucji jeszcze przed rozdzieleniem ich dróg ewolucji. Świnie powstały w tropikalnej Azji, skąd zawędrowały do Europy i Ameryki Płn. i przez nią do Ameryki Płd. Charakterystyczne jest dla nich zagięcie do góry kłów i klinowata formę czaszki.
4 W Ameryce Płn. powstały natomiast wielbłądy (podrząd Tylopoda). Pewne wyobrażenie o wczesnych stadiach ewolucji w kierunku wielbłądów i jeleni daje reliktowy azjatycki Tragulus, drobne zwierzę o wyraźnie czteropalczastych kończynach, które nie przeżuwa pokarmu ale ma oddział fermentacyjny w esowato wygiętej przedniej części żołądka, co jest zaczątkiem podziału na dwie komory. Szkliwo zębów północnoamerykańskich pierwotnych wielbłądów podlegało już ścieraniu, zapewne w związku z większymi rozmiarami ciała i rozwojowi skłonności do przeżuwania zwracanego porcjami pokarmu.. Stosunkowo mało zmienioną anatomię przechowały do dziś lamy, które pojawiły się w Ameryce Płd. dopiero po otwarciu przesmyku panamskiego, i wielbłądy, które dotarły aż do Afryki. Dolna część żołądka wielbłądów i lam ma ścianę podzieloną na liczne komory, w których może być przechowywana woda. Przeżuwacze (podrząd Ruminantia) szybko wyskubują trawę a w bezpiecznym schronieniu zwracają porcjami masę źdźbeł roślinnych by je powtórnie przeżuć.. Zdolność do przeżuwania dała im ogromną ekologiczną przewagę nad innymi roślinożercami, zmuszonymi do pozostawania na pastwiskach w zagrożeniu przez drapieżniki przez znacznie dłuższy czas. Nic więc dziwnego, że przeżuwacze wyparły większość innych grup dużych ssaków ze środowisk stepowych i są tam od paru milionów lat grupą dominującą. Rozdęta przednia część ich żołądka tworzy workowaty pojemnik na przeżuty pokarm (żwacz, rumen), który następnie poddawany jest działaniu flory bakteryjnej i orzęsków rozkładających celulozę. Ewolucja żyraf to przystosowanie do odżywiania się liśćmi drzew w lasostepie wydłużanie się szyi otwierało niezajętą dotąd niszę ekologiczną. Ich rogi pokryte są permanentnie skórą. Pierwotne stadium w rozwoju poroża jeleni zachował dzisiejszy cejloński Muntiacus. Przeważną część długości zajmuje nasada, podtrzymująca małe widlaste rozgałęzienie oddzieloną móżdżeniem i pokryte specyficzną dla jeleni skórną okrywą rosnącego poroża scypułem. Samiec ma zarówno długie kły jak i rogi. Z tego zakończenia, czyli właściwego poroża właściwych jeleni (czyli pełnorogich), scypuł począł być zdzierany a całe poroże corocznie odpadać. Równolegle z tymi przemianami zanikły rozrośnięte kły, których rolę ewidentnie przejęło poroże. Jelenie mają w żołądku wyraźnie wyodrębnione księgi (omasum). Reliktowa Antilocapra z Ameryki Płn. przechowała do dziś stadium sprzed powstania mechanizmu corocznej wymiany kostnych rogów w linii rozwojowej wiodącej do jeleni. Zamiast zdzieranej i corocznie odnawianej skóry zajęła wymieniana pochwa rogowa z martwych skeratynizowanych komórek naskórka. Zaprzestanie zrzucania pochwy a zamiast tego stałe jej dobudowywanie wyznacza początek pustorogich (rodziny Bovidae), do której należą najrozmaitsze antylopy, bawoły, żubr i tur. W obrębie pustorogich konstrukcja żołądka podległa dalszej komplikacji. Gałąź Archonta Pokrewieństwa w obrębie wielkiej gałęzi ssaków, do której sami należymy, są wciąż powierzchownie rozpoznane. Dane molekularne niespodziewanie wskazały gryzonie (rząd Rodentia) jako należące do tej grupy. Cechują je stale rosnące siekacze oraz tendencja do zaniku zębów mlecznych i rozwoju stale ścierających się koron zębów policzkowych. Króliki, zające i właściwe gryzonie cechuje układ zębów typowy dla niemal wszystkich roślinożerców: wysunięte do przodu siekacze, bezzębna diastema i zwarty blok zębów policzkowych przed wysoko umieszczonym stawem żuchwy. Zapewne jest to wyrazem przystosowania przodków gryzoni do wysokoenergetycznego pokarmu roślinnego (głównie nasion). Nie mają gruczołów potowych. W górnej szczęce królików i zajęcy prócz pary stałych siekaczy występują mniejsze i umiejscowione nieco z tyłu siekacze mleczne. Ścieranie się stale rosnących zębów jest bowiem cechą zajęcy, związaną z koniecznością obróbki dużych ilości niskoenergetycznego pokarm (przede wszystkim źdźbeł traw). Mają też szczególny sposób przedłużonego trawienia, połykają mianowicie nocą własny kał pochodzący bezpośrednio z jelita grubego, gdzie odbywa się fermentacja bakteryjna. Dopiero po powtórnym przejściu przez układ pokarmowy niestrawione resztki są porzucane. Analogicznie do innych ssaków roślinożernych, w ewolucji gryzoni uzębienie policzkowe ewoluowało w kierunku stałego wzrostu nielicznych zębów o ścieranych wierzchołkach odsłaniających złożone układy listewek szkliwa. Wśród gryzoni jest bardzo wiele gatunków reprezentujących skrajny oportunizm ekologiczny zdolnych do szybkiego zwiększania liczebności populacji i jej redukcji w sytuacja niedoboru pokarmu. Sprzyjają temu drobne rozmiary i wysoka rozrodczość. Gryzonie mają z reguły doskonały słuch i precyzja działania ich aparatu słuchowego jest wzmocniona przez oddzielenie puszki ucha środkowego od czaszki przewarstwieniami tkanki łącznej (analogia do waleni). Tu należy ssak o najbardziej złożonym ślimaku w uchu wewnętrznym (kapibara Hydrochoerus). Najbardziej wyspecjalizowane z możliwych naszych krewniaków to nietoperze (rząd Chiroptera), które jako jedyne ssaki aktywnie latają dzięki błonie lotna rozpiętej między kończynami i palcami dłoni. Nocne nietoperze rozwinęły znakomite zdolności echolokacyjne przy pomocy ultradźwięków. Zdolność do szybowania na błonie lotnej rozpiętej między kończynami cechuje reliktowego azjatyckiego przedstawiciela rzędu Dermoptera, który jest najbliższym dzisiejszym krewniakiem ssaków naczelnych (rząd Primates). Zapewne jeszcze wcześnie oddzieliły się od linii wiodącej ku naczelnym przodkowie dzisiejszych owadożernych tupai. Naczelne są pierwotnie nadrzewne, a od innych ssaków
5 nadrzewnych różni je technika obejmowania gałązek palcami. Tendencja do rozwoju stereoskopowego widzenia prowadziła do zamknięcia oczodołów a później do powstania jego tylnej kostnej ścianki.
Temat: Świat ssaków. Ssaki gromadą królestwa zwierząt lądowych wodnych stałocieplności Hibernację Estywację
Temat: Świat ssaków. Ssaki, w ujęciu systematycznym, są gromadą i należą do królestwa zwierząt. Są szeroko rozpowszechnione na Ziemi żyją we wszystkich środowiskach, zarówno lądowych, jak i wodnych. Tę
Bardziej szczegółowoTemat: Świat gadów. Gady pierwotnie lądowe lądzie wtórnie w wodzie zmiennocieplne ciepłolubne
Temat: Świat gadów. Gady (gromada) określa się jako zwierzęta pierwotnie lądowe. Oznacza to, że są one pierwszą grupą kręgowców, która w pełni przystosowała się do życia na lądzie. Niektóre gatunki wtórnie
Bardziej szczegółowoPsychologia zwierząt WYKŁAD 13. Ssaki 3 Afroteria. Kopytne i walenie.
Psychologia zwierząt WYKŁAD 13. Ssaki 3 Afroteria. Kopytne i walenie. Krzysztof Turlejski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Klad Afroteria Klad jest to jednostka obejmująca kilka blisko spokrewnionych
Bardziej szczegółowoNAUKI O CZŁOWIEKU. Osteologia Kości zwierzęce
NAUKI O CZŁOWIEKU Osteologia Kości zwierzęce Pierwszy krok: Czy to naprawdę kość? ludzka kośd udowa fragment drewna mocno zwietrzała kośd Pierwszy krok: Czy to naprawdę kość? kośd zabarwiona od miedzi
Bardziej szczegółowoRóżnorodność świata zwierząt
Różnorodność świata zwierząt Dwiczenie 15 SSAKI NACZELNE Więcej informacji: Fleagle. 1998. Primate Adaptation and Evolution. Academic Press. Sylwia Łukasik Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka Instytut
Bardziej szczegółowoKręgowce. 7 7. Podkreśl cechy, które świadczą o przystosowaniu żaby do życia na lądzie. (0 2) grupa a
grupa a Kręgowce Poniższy test składa się z 19 zadań Przy każdym poleceniu podano liczbę punktów możliwą Imię i nazwisko do uzyskania za prawidłowe odpowiedzi Za rozwiązanie całego sprawdzianu możesz uzyskać
Bardziej szczegółowoUczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się organizmów
Temat Uczenie się biologii wymaga dobrej organizacji pracy Sposoby odżywiania się Sposoby oddychania Sposoby rozmnażania się Bakterie a wirusy Protisty Glony przedstawiciele trzech królestw Wymagania na
Bardziej szczegółowoUzębienie jelenia z grandlami
szczęka żuchwa Uzębienie jelenia z grandlami Ustawienie zębów szczęki i żuchwy u jeleniowatych Uzębienie żuchwy jeleniowatych Stałe zęby policzkowe (boczne) jelenia: P 1, P 2, P 3 przedtrzonowe, M 1, M
Bardziej szczegółowoZmysł słuchu i równowagi
Zmysł słuchu i równowagi Ucho Jest narządem słuchu i równowagi. Składa się zasadniczo z trzech części: ucha zewnętrznego (1), środkowego (2) i wewnętrznego (3). Ucho zewnętrzne Składa się z małżowiny usznej
Bardziej szczegółowoPytania na II-gi termin poprawkowy z anatomii prawidłowej człowieka dla studentów Oddziału Stomatologicznego
Pytania na II-gi termin poprawkowy z anatomii prawidłowej człowieka dla studentów Oddziału Stomatologicznego CZASZKA 1. Połączenia ścisłe kości czaszki. Ciemiączka 2. Staw szczytowo-potyliczny 3. Staw
Bardziej szczegółowoNauczycielski plan dydaktyczny. Produkcja zwierzęca. Klasa I TRA w roku szkolnym 2011/2012. Numer programu 321(05)T4,TU,SPIMENiS
Nauczycielski plan dydaktyczny Produkcja zwierzęca Klasa I TRA w roku szkolnym 2011/2012 Numer programu 321(05)T4,TU,SPIMENiS 2005.02.03 Prowadzący mgr inż. Alicja Adamska Moduł, dział, Temat: Lp. Zakres
Bardziej szczegółowoPsychologia zwierząt WYKŁAD 12. Ssaki II Szczerbaki. Owadożerne. Nietoperze. Zajęczaki. Gryzonie. Krzysztof Turlejski
Psychologia zwierząt WYKŁAD 12. Ssaki II Szczerbaki. Owadożerne. Nietoperze. Zajęczaki. Gryzonie. Krzysztof Turlejski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Ssaki łożyskowe Ssaki łożyskowe (ponad 4500
Bardziej szczegółowoUkład szkieletowy Iza Falęcka
Układ szkieletowy Iza alęcka Zaznacz podpunkt, w którym nie wymieniono kości krótkich. a) kość łokciowa, kość miednicza, rzepka b) kość krzyżowa, paliczki, łopatka c) kość nadgarstka, kręgosłup, kość śródręcza
Bardziej szczegółowoOsteologia. Określanie płci
Osteologia Określanie płci 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cecha Wielkość ogólna Jama oczodołu Powierzchnia otworu wielkiego Wyrostki sutkowate Kresy skroniowe Łuki nadoczodołowe Wysokość czaszki Spłaszczenie okolicy
Bardziej szczegółowoANTROPOGENEZA KARTA PRACY DLA UCZNIA
ANTROPOGENEZA KARTA PRACY DLA UCZNIA 1. STANOWISKO SYSTEMATYCZNE CZŁOWIEKA Przedstaw systematykę człowieka, korzystając z przedstawionego poniżej schematu, ilustrującego uproszczone drzewo genealogiczne
Bardziej szczegółowoTemat: Przegląd i budowa tkanek zwierzęcych.
Temat: Przegląd i budowa tkanek zwierzęcych. 1. Czym jest tkanka? To zespół komórek o podobnej budowie, które wypełniają w organizmie określone funkcje. Tkanki tworzą różne narządy, a te układy narządów.
Bardziej szczegółowoWspólne pochodzenie. Ślady ewolucji.
Wspólne pochodzenie Ślady ewolucji. Wspólne pochodzenie Wspólni przodkowie Dla wszystkich organizmów na Ziemi można odnaleźć wspólnego przodka przeszłość Wspólny przodek Drzewo i klasyfikacja hierarchiczna
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowe zasady oceniania wymagania na poszczególne oceny szkolne Klasa 6
1 Przedmiotowe zasady oceniania wymagania na poszczególne oceny szkolne Klasa 6 1. Ogólna charakterystyka zwierząt 2. Tkanki zwierzęce nabłonkowa i łączna 3. Tkanki zwierzęce mięśniowa i nerwowa 4. Charakterystyka,
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp... 7
Wstęp.............................................................. 7 I. Plan budowy ciała ludzkiego... 9 Okolice ciała ludzkiego........................................................................
Bardziej szczegółowoCZĘŚĆ 1 PIES DOMOWY vii
SPIS TREŚCI Wprowadzenie... xii Przedmowa do wydania polskiego... xiii Mianownictwo i orientacja anatomiczna... xv Klasyfikacja zwierząt... xv Zasady mianownictwa... xviii Miana oznaczające położenie,
Bardziej szczegółowoZwierzęta część IV. dodatek (uzupełnienie) 1. RYBY 2. PŁAZY 3. GADY 4. PTAKI 5. SSAKI
Zwierzęta część IV dodatek (uzupełnienie) 1. RYBY 2. PŁAZY 3. GADY 4. PTAKI 5. SSAKI RYBY - osmoregulacja, - ryby dwudyszne, - wędrówki (tarło), - ryby chrzęstnoszkieletowe. Osmoregulacja u ryb morskich
Bardziej szczegółowoTEMOZOLOMIDUM. Załącznik C.64. NAZWA SUBSTANCJI CZYNNEJ ORAZ, JEŻELI DOTYCZY- DROGA PODANIA. Lp.
Załącznik C.64. TEMOZOLOMIDUM 1. TEMOZOLOMIDUM C16 2. TEMOZOLOMIDUM C16.0 3. TEMOZOLOMIDUM C16.1 4. TEMOZOLOMIDUM C16.2 5. TEMOZOLOMIDUM C16.3 6. TEMOZOLOMIDUM C16.4 7. TEMOZOLOMIDUM C16.5 8. TEMOZOLOMIDUM
Bardziej szczegółowoZ ANATOMII PRAWIDŁOWEJ
KOMPENDIUM Z ANATOMII PRAWIDŁOWEJ CZŁOWIEKA ć i ; 4 T m»4 TOM I Redakcja wydania II MedPharm T O M I KOMPENDIUM Z ANATOMII PRAWIDŁOWEJ CZŁOWIEKA Redakcja wydania II autorzy: Elżbieta Błaszczyk Danuta Biegańska-Dembowska
Bardziej szczegółowoUkład kostny jest strukturą żywą, zdolną do:
FUNKCJE KOŚCI Układ kostny jest strukturą żywą, zdolną do: wzrostu adaptacji naprawy ROZWÓJ KOŚCI przed 8 tyg. życia płodowego szkielet płodu złożony jest z błon włóknistych i chrząstki szklistej po 8
Bardziej szczegółowoTemat 3. Specyfika i zróżnicowanie naczelnych
Temat 3 Specyfika i zróżnicowanie naczelnych Metody badania ekologii naczelnych Badanie zwierząt żyjących: na wolności (dziko żyjące), na wpół-wolności (na wpół dziko żyjące): dokarmianie, opieka ze strony
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp. I. Plan budowy ciała ludzkiego 9 Okolice ciata ludzkiego Układy narządów *P. Określenie orientacyjne w przestrzeni
Wstęp 7 I. Plan budowy ciała ludzkiego 9 Okolice ciata ludzkiego Układy narządów *P Określenie orientacyjne w przestrzeni Płaszczyzny ciała Osie ciała II. Układ bierny i czynny ruchu (osteologia, syndesmołogia,
Bardziej szczegółowoUkład ruchu, skóra Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka.
Układ ruchu, skóra Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Podaj nazwy odcinków kręgosłupa oznaczonych na schemacie literami A, B, C i D. Zadanie 2. (1 pkt) Na rysunku przedstawiono
Bardziej szczegółowoTemat: Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach.
Temat: Stawonogi zwierzęta o członowanych odnóżach. Stawonogi to najliczniejsza gatunkowo grupa zwierząt występujących na Ziemi. Organizmy te żyją w wodach słodkich i słonych oraz niemal we wszystkich
Bardziej szczegółowoWSTĘP. 6. Układ oddechowy złożony z dróg oddechowych i płuc.
WSTĘP Biologia jest nauką zajmującą się opisywaniem budowy i funkcjonowania organizmów żywych. Dzielimy ją na takie działy, jak: morfologia, która jest nauką o budowie organizmu, i fizjologia, która jest
Bardziej szczegółowoWynikowy plan nauczania biologii skorelowany z drugą częścią cyklu edukacyjnego Biologia z tangramem
Wynikowy plan nauczania biologii skorelowany z drugą częścią cyklu edukacyjnego iologia z tangramem Poniższy plan wynikowy dotyczy[ew. jest związany z] realizacji cyklu iologia z tangramem. Zawiera wykaz
Bardziej szczegółowoZęby dentes. Budowa zęba. CEJ cemento- enamel junction
Osteologia Zęby Budowa zęba CEJ cemento- enamel junction Płaszczyzny zębów Rodzaje zębów siekacze dentes incisivi kły dentes canini przedtrzonowe dentes premolares trzonowe dentes molares uzębienie mleczne
Bardziej szczegółowoSZKIELET KOŃCZYNY DOLNEJ
Slajd 1 Slajd 2 Slajd 3 SZKIELET KOŃCZYNY DOLNEJ SZKIELET KOŃCZYNY DOLNEJ DZIELI SIĘ NA: kości obręczy kończyny dolnej, który stanowią kości miedniczne, kości części wolnej kończyny dolnej: - kość udowa
Bardziej szczegółowoTEST DO DZIAŁU TEMATYCZNEGO: POZNAJEMY SWÓJ ORGANIZM KLASA IV
Sabina Wójcik Katowice, dnia 14.10.2003 r. Szkoła Podstawowa nr21 ul. Malczewskiego 1 40 748 Katowice TEST DO DZIAŁU TEMATYCZNEGO: POZNAJEMY SWÓJ ORGANIZM KLASA IV Instrukcja dla ucznia W górnym prawym
Bardziej szczegółowoSlajd 1. Slajd 2. Slajd 3 OGÓLNA BUDOWA I MECHANIKA KLATKI PIERSIOWEJ ŻEBRO
Slajd 1 Slajd 2 Slajd 3 OGÓLNA BUDOWA I MECHANIKA KLATKI PIERSIOWEJ W skład szkieletu klatki piersiowej wchodzi: 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber i mostek. trzon mostka ŻEBRO Jest kością długą w kształcie
Bardziej szczegółowoIRINOTECANUM. Załącznik C.35.a. NAZWA SUBSTANCJI CZYNNEJ ORAZ, JEŻELI DOTYCZY- DROGA PODANIA
Załącznik C.35.a. IRINOTECANUM Lp 1. IRINO TECANUM C15 RAK PRZEŁYKU 2. IRINO TECANUM C15.0 SZYJNA CZĘŚĆ PRZEŁYKU 3. IRINO TECANUM C15.1 PIERSIOWA CZĘŚĆ PRZEŁYKU 4. IRINO TECANUM C15.2 BRZUSZNA CZĘŚĆ PRZEŁYKU
Bardziej szczegółowoDENTES I C P M DECIDUI 3/3 1/1 3/3 0/0 PERMANENTES 3/3 1/1 3/3 3/3 DENTES I C P M DECIDUI 0/4 0/0 3/3 0/0 PERMANENTES 0/4 0/0 3/3 3/3
ROZPOZNAWANIE WIEKU U ZWIERZĄT I- dentes incisivi C- d. canini P- d. praemolares M- d. molares KOŃ DECIDUI 3/3 1/1 3/3 0/0 PERMANENTES 3/3 1/1 3/3 3/3 Ogiery i wałachy 40 zębów, klacze- 36 PRZEŻUWACZE
Bardziej szczegółowo21. Jakie znamy choroby aparatu ruchu, jak z nimi walczyć i zapobiegać?
Biologia tematy lekcji klasa 2 1. Poznajemy budowę oraz znaczenie tkanek zwierzęcych. 2. Jakie cechy charakterystyczne posiadają gąbki i parzydełkowce? 3. Skąd wywodzi się nazwa płazińce i nicienie? 4.
Bardziej szczegółowoMechanoreceptory (dotyk, słuch) termoreceptory i nocyceptory
Mechanoreceptory (dotyk, słuch) termoreceptory i nocyceptory Iinformacja o intensywności bodźca: 1. Kodowanie intensywności bodźca (we włóknie nerwowym czuciowym) odbywa się za pomocą zmian częstotliwość
Bardziej szczegółowoDziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 1097 Poz. 42 Załącznik C.35. IRINOTECANUM
Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 1097 Poz. 42 Załącznik C.35. IRINOTECANUM 1. IRINOTECANUM C15 RAK PRZEŁYKU 2. IRINOTECANUM C15.0 SZYJNA CZĘŚĆ PRZEŁYKU 3. IRINOTECANUM C15.1 PIERSIOWA CZĘŚĆ PRZEŁYKU
Bardziej szczegółowoTABELA NORM USZCZERBKU NA ZDROWIU EDU PLUS
Załącznik nr do Ogólnych Warunków Ubezpieczenia Edu Plus zatwierdzonych uchwałą 0/04/03/204 Zarządu InterRisk TU S.A. Vienna Insurance Group z dnia 04.03.204 r. I. USZKODZENIA GŁOWY. ZŁAMANIE KOŚCI POKRYWY
Bardziej szczegółowoFLUOROURACILUM. Załącznik C.26. NAZWA SUBSTANCJI CZYNNEJ ORAZ, JEŻELI DOTYCZY- DROGA PODANIA. Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 1039 Poz.
Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 1039 Poz. 42 Załącznik C.26. FLUOROURACILUM 1 FLUOROURACILUM C00 NOWOTWORY ZŁOŚLIWE WARGI 2 FLUOROURACILUM C00.0 POWIERZCHNIA ZEWNĘTRZNA WARGI GÓRNEJ 3 FLUOROURACILUM
Bardziej szczegółowoModel odpowiedzi i schemat oceniania arkusza
Model i schemat oceniania arkusza Konkurs biologiczny etap rejonowy 2012/2013 Nr zad. Oczekiwana odpowiedź ucznia i punktacja 1. A wewnętrzna błona / grzebień mitochondrialny, B zewnętrzna błona, C macierz
Bardziej szczegółowoPACLITAXELUM. Załącznik C.47. NAZWA SUBSTANCJI CZYNNEJ ORAZ, JEŻELI DOTYCZY- DROGA PODANIA
Załącznik C.47. PACLITAXELUM Lp 1. PACLITAXELUM C00 NOWOTWORY ZŁOŚLIWE WARGI 2. PACLITAXELUM C00.0 POWIERZCHNIA ZEWNĘTRZNA WARGI GÓRNEJ 3. PACLITAXELUM C00.1 POWIERZCHNIA ZEWNĘTRZNA WARGI DOLNEJ 4. PACLITAXELUM
Bardziej szczegółowoSpis treści. 1 Anatomia ogólna 1. 2 Głowa i szyja Czaszka i mięśnie głowy Nerwy czaszkowe 64
1 Anatomia ogólna 1 Ogólne zasady budowy ciała ludzkiego 1 Położenie narządów wewnętrznych, punkty palpacyjne i linie topograficzne 2 Płaszczyzny i kierunki ciała 4 Osteologia 6 Kościec ciała ludzkiego
Bardziej szczegółowoSpis Tabel i rycin. Spis tabel
Spis Tabel i rycin Spis tabel 1. Podział stawów ze względu na ilość osi ruchów i ukształtowanie powierzchni stawowych. 20 2. Nazwy ruchów w stawach człowieka w pozycji anatomicznej..... 21 3. Zestawienie
Bardziej szczegółowoANATOMIA. mgr Małgorzata Wiśniewska Łowigus
ANATOMIA mgr Małgorzata Wiśniewska Łowigus Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa podstawowe działy: morfologię, fizjologię. MORFOLOGIA - zajmuje się poznaniem
Bardziej szczegółowoOGÓLNA BUDOWA I MECHANIKA KLATKI PIERSIOWEJ
OGÓLNA BUDOWA I MECHANIKA KLATKI PIERSIOWEJ SZKIELET KLATKI PIERSIOWEJ W skład szkieletu klatki piersiowej wchodzi: 12 kręgów piersiowych, 12 par żeber i mostek. trzon mostka ŻEBRO Jest kością długą w
Bardziej szczegółowo5. Powstawanie dwulistkowej tarczki zarodkowej. Drugi tydzień rozwoju 107 Zaburzenia w rozwoju w pierwszych dwóch tygodniach...
SPIS TREŚCI CZĘŚĆ OGÓLNA 1. Zarys historii embriologii................ 16 2. Układ rozrodczy................... 26 Układ rozrodczy męski.................. 26 Narządy rozrodcze wewnętrzne...............
Bardziej szczegółowoDNO ŻOŁ DKA TRZON ŻOŁ DKA UJŚCIE ODŹWIERNIKA ODŹWIERNIK KRZYWIZNA MNIEJSZA ŻOŁ DKA, NIEOKREŚLONA KRZYWIZNA WIĘKSZA ŻOŁ DKA, NIEOKREŚLONA
Zał cznik C.64. TEMOZOLOMIDUM L.p. 1. TEMOZOLOMIDUM C16 2. TEMOZOLOMIDUM C16.0 3. TEMOZOLOMIDUM C16.1 4. TEMOZOLOMIDUM C16.2 5. TEMOZOLOMIDUM C16.3 6. TEMOZOLOMIDUM C16.4 7. TEMOZOLOMIDUM C16.5 8. TEMOZOLOMIDUM
Bardziej szczegółowoZAGROŻONE GATUNKI ZWIERZĄT
ZAGROŻONE GATUNKI ZWIERZĄT NOSOROŻEC CZARNY MIEJSCE POCHODZENIA Afryka, na południe od Sahary CECHY BUDOWY ZEWNĘTRZNEJ PRZYSTOSOWUJĄCE DO ŚRODOWISKA ŻYCIA - ma bardzo grubą skórę pokrytą wrażliwym naskórkiem
Bardziej szczegółowoCiekawy przypadek przewlekłe ropne zapalenie zatok.
Ciekawy przypadek przewlekłe ropne zapalenie zatok. Zdjęcia radiologiczne i endoskopowe 7 letniej klaczy, która trafiła do kliniki z powodu okresowego, lewostronnego wypływu z nosa. Wypływ ten miał charakter
Bardziej szczegółowoFunkcje Ŝyciowe organizmów zwierzęcych
Funkcje Ŝyciowe organizmów zwierzęcych Podpisz wskazane elementy komórki zwierzęcej i określ ich funkcje......... Uzupełnij schemat podziału cukrowców. Dokończ zdanie, tak aby stanowiło definicję organizmów
Bardziej szczegółowoZaznacz wykres ilustrujący stałocieplność człowieka. A. B. C. D.
I. Organizm człowieka. Skóra powłoka organizmu 1. Zadanie Napisz, czym zajmuje się anatomia............................................................................................................................
Bardziej szczegółowoANATOMIA FUNKCJONALNA
BOGUSŁAW MARECKI ANATOMIA FUNKCJONALNA TOM II UKŁADY: naczyniowy, oddechowy, trawienny, moczowy, płciowy, nerwowy, wewnątrzwydzielniczy, narządów zmysłów, powłoka wspólna Akademia Wychowania Fizycznego
Bardziej szczegółowoSZKIELET KOŃCZYNY GÓRNEJ
Slajd 1 Slajd 2 Slajd 3 SZKIELET KOŃCZYNY GÓRNEJ SZKIELET Szkielet kończyny górnej dzieli się na: 1. Kości obręczy kończyny górnej: - obojczyk, - łopatka 2. Kości części wolnej kończyny górnej: - kość
Bardziej szczegółowoKLASA VI WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY (BIOLOGIA) Poziom wymagań
KLASA VI WYMAGANIA NA POSZCZEGÓLNE OCENY (BIOLOGIA) Dział Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca wymienia wspólne cechy zwierząt wyjaśnia, czym
Bardziej szczegółowoI. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący - wymienia czynniki. - podaje przykłady niezbędne do życia
BIOLOGIA KLASA I I PÓŁROCZE I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU Dopuszczający Dostateczny Dobry Bardzo dobry Celujący - wymienia czynniki niezbędne do życia zastosowania w życiu - przedstawia etapy wiedzy biologicznej
Bardziej szczegółowoREGULAMIN I ZASADY BHP OSTEOLOGIA OSTEOLOGIA (CIĄG DALSZY) SYNDESMOLOGIA I ARTROLOGIA
TEMATYKA ĆWICZEŃ Z PRZEDMIOTU "ANATOMIA CZŁOWIEKA" REALIZOWANA PRZEZ STUDENTÓW I ROKU WYDZIAŁU NAUK MEDYCZNYCH KIERUNEK DIETETYKA W SEMESTRZE ZIMOWYM 2010/2011 I 04. 10. 2010 05. 10. 2010 II 11. 10. 2010
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z biologii klasa I gimnazjum
Wymagania edukacyjne z biologii klasa I gimnazjum rozróżnia elementy przyrody żywej i nieożywionej wymienia czynniki niezbędne do życia wskazuje źródła wiedzy biologicznej określa, jakiego sprzętu można
Bardziej szczegółowoSlajd 1. Slajd 2. Slajd 3 PODZIAŁ MIĘŚNI GRZBIETU MIĘŚNIE GRZBIETU POWIERZCHOWNE
Slajd 1 Slajd 2 Slajd 3 PODZIAŁ MIĘŚNI GRZBIETU Mięśnie grzbietu dzieli się na dwie grupy: - warstwę bardziej powierzchowną stanowią mięśnie związane ze szkieletem kończyny górnej - do warstwy głębokiej
Bardziej szczegółowoTemat: Gąbki i parzydełkowce.
Temat: Gąbki i parzydełkowce. 1. Gąbki zwierzęta beztkankowe. To bardzo proste zwierzęta żyjące wyłącznie w wodzie głównie w morzach i oceanach, rzadziej w wodach słodkich. Zasiedlają zazwyczaj strefę
Bardziej szczegółowoPraca kontrolna z biologii LO dla dorosłych semestr IV
Praca kontrolna z biologii LO dla dorosłych semestr IV Umiejętność może doprowadzić Cię na szczyt, ale potrzebujesz charakteru, by na nim pozostać." Zig Ziglar Poniższa praca składa się z 25 zadań. Przy
Bardziej szczegółowoszkielet tułowia widok od przodu klatka piersiowa żebra mostek kręgi piersiowe kręgosłup (33-34 kręgi)
Kości tułowia szkielet tułowia kręgosłup (33-34 kręgi) klatka piersiowa żebra mostek kręgi piersiowe widok od przodu kręgosłup czaszka odcinek szyjny C 1-7 (1-7) - (lordoza szyjna) klatka piersiowa odcinek
Bardziej szczegółowoWszystko o jamie ustnej i jej higienie
Wszystko o jamie ustnej i jej higienie Jama ustna początkowy odcinek przewodu pokarmowego człowieka wyznaczany przez szparę ust, podniebienie twarde, podniebienie miękkie i cieśń jamy ustnej. Funkcje jamy
Bardziej szczegółowoRozdział 3. Ograniczenia i połączenia dołów i przestrzeni czaszki Rozdział 4. Mięśnie i powięzie głowy, szyi i karku
Spis treści 7 Spis treści Rozdział 1. Okolice głowy, szyi i karku... 13 Rozdział 2. Kościec głowy i szyi... 23 2.1. Kościec głowy... 23 2.1.1. Czaszka mózgowa... 23 2.1.1.1. Ściana przednia... 23 2.1.1.2.
Bardziej szczegółowoPodstawy anatomii, wykłady
Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Katedra: Nauk Przyrodniczych Zakład: Anatomii i Antropologii Podstawy anatomii, wykłady Osoby prowadzące przedmiot: Barbara Duda, prof. nadzw. dr hab.,
Bardziej szczegółowoKARTA ODPOWIEDZI konkurs z biologii dla uczniów szkół podstawowych ETAP SZKOLNY
KARTA ODPOWIEDZI konkurs z biologii dla uczniów szkół podstawowych ETAP SZKOLNY nr zad. max punktów 1. 4 pkt. A. ośrodek dotyku płat ciemieniowy ośrodek ruchowy płat czołowy ośrodek Wernickiego płat skroniowy
Bardziej szczegółowoSZKIELET OSIOWY. Slajd 1. Slajd 2. Slajd 3
Slajd 1 Slajd 2 Slajd 3 SZKIELET OSIOWY Szkielet osiowy zbudowany jest z czaszki, kręgosłupa, żeber i mostka. CZASZKA (cranium) Czaszka składa się z dwóch części: tylno górnej, która stanowi czaszkę mózgową
Bardziej szczegółowoZOFIA IGNASIAK WYDANIE II ELSEYIER URBAN&PARTNER
ZOFIA IGNASIAK ELSEYIER URBAN&PARTNER WYDANIE II Zofia Ignasiak Anatomia układu ruchu Wydanie II Elsevier Urban & Partner Wrocław \ Spis treści J Wstęp... I. Plan budowy ciała ludzkiego... Okolice ciała
Bardziej szczegółowoUkład pokarmowy człowieka
Układ pokarmowy człowieka Odżywianie się, a więc proces pobierania i asymilowania pokarmu, jest jedną z podstawowych funkcji życiowych, od których zależy funkcjonowanie całego organizmu. Zespół narządów
Bardziej szczegółowoWady postawy. Podział i przyczyna powstawania wad postawy u dziecka. Najczęściej spotykamy podział wad postawy i budowy ciała na dwie grupy:
Wady postawy Wada postawy jest pojęciem zbiorczym i niedostatecznie sprecyzowanym. Obejmuje szereg osobniczych odchyleń postawy ciała od wzorców uznawanych za normę stosowną do wieku, płci, typów budowy,
Bardziej szczegółowoŚCIANY KLATKI PIERSIOWEJ 2.3.1.2 ŻEBRA
133 2.3.1.2 ŻEBRA U człowieka występuje 12 par żeber. Są to długie, płaskie i wygięte listwy kostne, zwane też kośćmi żebrowymi. Z przodu ich przedłużeniami są chrząstki żebrowe. Tylny koniec żebra (costa)
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z biologii dla klasy 2a. Gimnazjum Publicznego im. Jana Pawła II w Żarnowcu na rok szkolny 2015/2016
Wymagania edukacyjne z biologii dla klasy 2a Gimnazjum Publicznego im. Jana Pawła II w Żarnowcu na rok szkolny 2015/2016 Nauczyciel: mgr Joanna Szasta 1 BUDOWA I FUNKCJE ŻYCIOWE ORGANIZMU CZŁOWIEKA. ZDROWIE
Bardziej szczegółowoĆwiczenia na mięśnie brzucha, płaski brzuch
Ćwiczenia na mięśnie brzucha, płaski brzuch Odpowiednio zbudowany brzuch wspomaga nasz bieg. Silne mięśnie brzucha informują wszystkich o naszej wysokiej formie. Trening brzucha powinniśmy wykonywać co
Bardziej szczegółowoCharakterystyka uzębienia ludzkiego
Charakterystyka uzębienia ludzkiego Po raz pierwszy w świecie zwierząt zęby pojawiły się u kręgowców. Uzębienie ludzkie jest: 1. heterodontyczne / heterodoncja / 2. tekodontyczne / tekodoncja / 3. difiodontyczne
Bardziej szczegółowoWykłady z anatomii dla studentów pielęgniarstwa i ratownictwa medycznego
Wykłady z anatomii dla studentów pielęgniarstwa i ratownictwa medycznego Układ oddechowy Zapewnia drogę wnikania do ustroju zapasu tlenu obecnego w powietrzu atmosferycznym, stwarza też drogę wydalania
Bardziej szczegółowotel:
Miękki model mózgu, 8 części Nr ref: MA00741 Informacja o produkcie: Miękki model mózgu, 8 części Wysokiej jakości, realistyczny model mózgu człowieka, wykonany z miękkiego materiału, przypominającego
Bardziej szczegółowoGruczołami wspomagającymi proces trawienia są: ślinianki, wątroba i trzustka.
Spis treści: 1.Budowa układu pokarmowego człowieka. 2.Jama ustna. 3.Budowa zęba. 4.Ślinianki. 5.Gardło i przełyk. 6.Żołądek. 7.Jelito cienkie. 8.Jelito grube. 9.Trzustka. 10.Wątroba. 11.Trawienie pokarmu.
Bardziej szczegółowoWypełniacze część teoretyczna
Wypełniacze część teoretyczna Przed zabiegiem a) omawiamy plan zabiegu z pacjentem, bądź obszary, na których wykonane będą wstrzyknięcia, b) prosimy pacjenta o podpisanie pisemnej zgody na zabieg, c) wykonujemy
Bardziej szczegółowoZ tego rozdziału dowiesz się:
Rozdział 2 Jak powstaje głos? Z tego rozdziału dowiesz się: które partie ciała biorą udział w tworzeniu głosu, jak przebiega proces wzbudzania dźwięku w krtani, w jaki sposób dźwięk staje się głoską, na
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII kl. VI
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII kl. VI Dział Poziom wymagań ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca wspólne przedstawia poziomy cechy zwierząt organizacji ciała
Bardziej szczegółowoAnatomia czynnościowa. i biomechanika układu stomatognatycznego
natomia czynnościowa i biomechanika układu stomatognatycznego NIC NIE JEST RDZIEJ ISTOTNE W PROCESIE LECZENI PCJENTÓW NIŻ ZNJOMOŚĆ NTOMII J.P.O. UKŁD STOMTOGNTYCZNY jako jednostka czynnościowa organizmu
Bardziej szczegółowoDział programu I. Biologia nauka o życiu
Dział programu I. Biologia nauka o życiu Temat 1. Biologia jako nauka konieczny podstawowy rozszerzający Uczeń: potrafi korzystać z poszczególnych źródeł wiedzy rozróżnia próbę kontrolną i badawczą Uczeń:
Bardziej szczegółowoTERAPIA ZABURZEŃ CZYNNOŚCI SYSTEMU ŻUCHWOWO-GNYKOWO-CZASZKOWEGO PROGRAM KURSU
TERAPIA ZABURZEŃ CZYNNOŚCI SYSTEMU ŻUCHWOWO-GNYKOWO-CZASZKOWEGO PROGRAM KURSU Dla stomatologów, foniatrów, laryngologów, okulistów i fizjoterapeutów WERSJA 2014.2 20 godzin akademickich zrealizowanych
Bardziej szczegółowoOpracowanie BEATA WAWRYN-ŻMUDA
Opracowanie BEATA WAWRYN-ŻMUDA BUDOWA SKÓRY Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej. Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, jego warstwa
Bardziej szczegółowoOpracował Arkadiusz Podgórski
Ewolucja jako źródło róŝnorodności biologicznej Opracował Arkadiusz Podgórski Ewolucja Ewolucja (łac. evilutio rozwinięcie) ciągły proces, polegający na stopniowych zmianach cech gatunkowych kolejnych
Bardziej szczegółowoStaw skroniowo-żuchwowy - ewolucja, neurofizjologia, tensegracja. Dr n. med. Małgorzata Chochowska
Staw skroniowo-żuchwowy - ewolucja, neurofizjologia, tensegracja Dr n. med. Małgorzata Chochowska Staw skroniowo-żuchwowy długa droga ewolucji Ewolucja i specjalizacja układu ruchu Ewolucja ruchu w trzech
Bardziej szczegółowoUkład ruchu Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka.
Układ ruchu Zadanie 1. (1 pkt) Schemat przedstawia fragment szkieletu człowieka. Podaj nazwy odcinków kręgosłupa oznaczonych na schemacie literami A, B, C i D. Zadanie 2. (1 pkt) Na rysunku przedstawiono
Bardziej szczegółowoBiologia klasa 6. Wymagania edukacyjne do działów na poszczególne oceny
Biologia klasa 6 Wymagania edukacyjne do działów na poszczególne oceny ocena dopuszczająca ocena dostateczna ocena dobra ocena bardzo dobra ocena celująca 1. W świecie zwierząt. Uczeń: wymienia wspólne
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII KLASA I
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z BIOLOGII KLASA I WYMAGANIA PODSTAWOWE. UCZEŃ: WYMAGANIA PONADPODSTAWOWE. UCZEŃ: Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Dział I. BIOLOGIA NAUKA O ŻYCIU
Bardziej szczegółowoMulti-Family. Multi-S Multi Start. Multi-T & T2. Multi-P & P2. Multi-TB Multi Trainer. Multi Trainer. Multi Possibility.
Multi-Family Multi-S Multi Start Multi-T &T2 Multi-Family System jest zintegrowanym rozwiązaniem, które umożliwia ortodoncie wybór idealnego aparatu zgodnie z wiekiem i wadą zgryzu pacjenta. Multi-P &P2
Bardziej szczegółowoRestytucja gatunku na przykładzie żubra zajęcia w ogrodzie zoologicznym
Restytucja gatunku na przykładzie żubra zajęcia w ogrodzie zoologicznym Zajęcia terenowe: Zajęcia w klasie: Cele kształcenia: 1. pogłębienie wiedzy o biologii żubra, 2. kształcenie umiejętności prowadzenia
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy System Oceniania
rozróżnia elementy przyrody żywej i nieożywionej wymienia czynniki niezbędne do życia wskazuje źródła wiedzy biologicznej określa, jakiego sprzętu można użyć do danej obserwacji przedstawia etapy obserwacji
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1 do Zarządzenia nr 63/2007/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 20 września 2007 r.
OPIS PROGRAMU ORTODONTYCZNEJ OPIEKI NAD DZIEĆMI Z WRODZONYMI WADAMI CZĘŚCI TWARZOWEJ CZASZKI Warszawa, 2007 rok 1 1. Uzasadnienie celowości wdrożenia programu Opis problemu Częstość występowania rozszczepów
Bardziej szczegółowoBruksizm. & inne parafunkcje stawu skroniowo-żuchwowego
Bruksizm (zgrzytanie zębami) & inne parafunkcje stawu skroniowo-żuchwowego Henryk Dyczek 2008 Bruksizm - Definicja Bruksizm (ang. bruxism, z gr. βρυγμός = zgrzytać zębami) - termin medyczny określający
Bardziej szczegółowoELEMENTY DRUCIANE STOSOWANE W APARATACH ORTODONTYCZNYCH Do celów ortodontycznych stosowany jest drut stalowy okrągły sprężysto- twardy o średnicy od
ELEMENTY DRUCIANE STOSOWANE W APARATACH ORTODONTYCZNYCH Do celów ortodontycznych stosowany jest drut stalowy okrągły sprężysto- twardy o średnicy od 0,6mm do1,2 mm Elementy druciane dzielimy na: - łuki
Bardziej szczegółowoTułów człowieka [ BAP_ doc ]
Tułów człowieka [ ] Prezentacja Wstep Ciało człowieka jest najpiękniejszym i najbardziej skomplikowanym mechanizmem na świecie. W naszym ciele rozgrywa się bez przerwy tysiące zdarzeń. Nasze płuca pracują,
Bardziej szczegółowoWzorzec FCI nr 319 / /, wersja angielska SHIKOKU
Wzorzec FCI nr 319 /16.06.1999/, wersja angielska SHIKOKU TŁUMACZENIE : Olga Jakubiel. POCHODZENIE: Japonia. 2 DATA PUBLIKACJI OBOWIĄZUJĄCEGO WZORCA: 05.06.1995. UŻYTKOWOŚĆ: Pies myśliwski i do towarzystwa.
Bardziej szczegółowoUkład pokarmowy. czyli jak bułeczka przekracza barierę jelitową
Układ pokarmowy czyli jak bułeczka przekracza barierę jelitową Układ pokarmowy jest zbudowany z przewodu pokarmowego oraz gruczołów dodatkowych czyli narządów wspomagających jego pracę. Przewód pokarmowy:
Bardziej szczegółowo