WODY Wody powierzchniowe stojące W 2011 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie realizując zadania ujęte w Programie Państwowego Monitoringu Środowiska województwa lubelskiego na lata 2010-2012 przeprowadził badania siedmiu jezior. Wszystkie badane jeziora objęto monitoringiem operacyjnym, 4 z nich badano również w ramach monitoringu diagnostycznego oraz 1 jezioro Włodawskie w ramach monitoringu reperowego. Badania prowadzono zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr 81, poz. 685). Monitoring diagnostyczny obejmował: pełny zakres badań elementów biologicznych (fi toplankton, fi tobentos i makrofi ty), parametry fizykochemiczne charakteryzujące: natlenienie, przezroczystość, substancje biogenne i zasolenie, a także ocenę stanu chemicznego tj. ze względu na obecność substancji priorytetowych i szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. W jeziorach objętych monitoringiem operacyjnym, zgodnie z ww. rozporządzeniem, realizowano badania fi toplanktonu i wspierających wskaźników fi zykochemicznych. Ocenę stanu jednolitych części wód jeziornych w dorzeczach, na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska, wykonuje Instytut Ochrony Środowiska. Ocena za rok 2011 jest w trakcie weryfi kacji, w raporcie przedstawiono wstępną ocenę stanu monitorowanych jezior, określając ich stan ekologiczny oraz w przypadku jezior objętych monitoringiem diagnostycznym, także ich stan chemiczny. Ocenę stanu przeprowadzono zgodnie z: rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfi - kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. Nr 258, poz. 1545) Procedurą oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o multimetriks fi toplanktonowy PMPL. Jezioro Piaseczno Tabela 4. Zakresy wartości granicznych dla PMPL Fot. Archiwum WIOŚ Wartość PMPL Stan ekologiczny jeziora 0-1,00 bardzo dobry 1,01-2,00 dobry 2,01-3,00 umiarkowany 3,01-4,00 słaby 4,01-5,00 zły Wstępną ocenę stanu wód jeziornych przestawiono w tabeli 5. Z siedmiu przebadanych w 2011 r. jezior jedno osiągnęło bardzo dobry stan ekologiczny (Piaseczno), pięć charakteryzuje się dobrym stanem ekologicznym ( Włodawskie, Łukcze, Rogóźno, Sumin i Zagłębocze), jedno uzyskało umiarkowany stan ekologiczny ( Sosnowickie). Zaproponowane w Procedurze oceny stanu ekologicznego jezior... wartości graniczne multimetriksa fitoplanktonowego (PMPL) przedstawiono w tabeli 4, zostaną one wprowadzone do ww. rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych przy jego najbliższej aktualizacji. Jezioro Rogóźno Fot. Archiwum WIOŚ 53
RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2011 roku Tabela 5. Wstępna ocena stanu czystości jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ) Włodawskie Sosnowickie Łukcze Zagłębocze Piaseczno Rogóźno Sumin Nr katalogowy 30728 30710 30690 30718 30692 30689 30718 Typ abiotyczny jeziora 7a 7b 7b 7a 7a 7a 7b Współczynnik Schindlera <2 >2 <2 <2 <2 <2 >2 Rodzaj monitoringu MD, MO MD, MO MD, MO MD, MO MO MO MO PMPL multimetriks fitoplanktonowy Elementy biologiczne 0,50 1,9 1,5 0,88 0,82 1,5 1,0 Fitobentos 0,68 0,56 0,76 0,66 0,9 n.b. n.b. Makrofity 0,54 0,25 0,38 0,40 n.b. n.b. n.b. Przewodność [µs/cm] Nasycenie hypolimnionu O 2 [%] Elementy fizykochemiczne 195 353 207 196 156 270 374 8,25 n.d. n.d. 0 28,8 1,3 n.d. Tlen nad dnem [mgo 2 /l] n.d. 10,2 0,6 n.d. n.d. n.d. 6,1 Przezroczystość [m] 3,8 0,63 1,23 2,2 4,4 2,3 1,2 Azot całk. [mg N/l] 0,83 1,22 1,21 1,30 1,00 1,39 1,16 Fosfor całk. [mgp/l] 0,003 0,005 0,006 0,004 0,003 0,011 0,006 Ocena stanu ekologicznego Element decydujący o ocenie stanu ekologicznego makrofity, nie uwzględnione tlenowe Umiarkowany makrofity, przezroczystość PMPL, makrofity, nie uwzględnione makrofity, nie uwzględnione Bardzo dobry PMPL, fitobentos PMPL, nie uwzględnione Ocena stanu chemicznego n.b. n.b. n.b. Ocena stanu wód DOBRY ZŁY DOBRY DOBRY Legenda PMPL Elementy biologiczne I stan bardzo dobry II stan dobry III stan umiarkowany Elementy fizykochemiczne I/II stan dobry PSD poniżej stanu dobrego n.b. - nie badano; n.d. - nie dotyczy MD monitoring diagnostyczny reperowy MD monitoring diagnostyczny MO monitoring operacyjny Parametrami decydującymi o stanie ekologicznym jezior były badania biologiczne. We wszystkich badanych jeziorach zgodnie z zaleceniami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska wyznaczono multimetriks fitoplanktonowy, dodatkowy nowo wypracowany parametr charakteryzujący fitoplankton. Zawartość chlorofilu a, a także skład i obfitość glonów, są cenną informacją przy ocenie stanu ekologicznego jezior, ponieważ odzwierciedlają ogólne środowiska zachodzące w danym zbiorniku. Multimetriks fitoplanktonowy (PMPL), będący uśrednioną wartością trzech wskaźników: biomasy fitoplanktonu, biomasy sinic i chlorofilu a, w przypadku wszystkich badanych w 2011 r. jezior, mieścił się w granicach od 0 do 2, odpowiadając bardzo dobremu i dobremu stanowi ekologicznemu. Procedura oceny stanu ekologicznego jezior w oparciu o multimetriks fitoplanktonowy definiuje również wartości graniczne koncentracji: chlorofilu, biomasy ogólnej i biomasy sinic dla poszczególnych klas. W analizowanych jeziorach bardzo korzystnie wypada koncentracja biomasy sinic i biomasy ogólnej nie przekracza wartości granicznej dla klasy I, jedynie w jeziorze Białym Sosnowickim koncentracja biomasy ogólnej spełniła wymagania II klasy. Gorzej wypada metriks - chlorofil a, wskaźnik ten jedynie w 4 jeziorach nie przekracza wartości granicznych II klasy ( Włodawskie, Piaseczno, Sumin i Zagłębocze). W przypadku jeziora Łukcze mieści się w granicach III klasy, a w pozostałych jeziorach: Białym Sosnowickim i Rogóźnie spełnia wymagania IV klasy. Wyniki klasyfikacji multimetriksu fitoplanktonowego przedstawiono na wykresie 15. 54
WODY µg/l 2 1,8 1,6 typ 7a typ 7b multimetriks fitoplanktonowy 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 granica klasy stanu dobrego zgodna z wytycznymi GIOŚ Wykres 15. Wyniki klasyfi kacji multimetriksu fi toplanktonowego (PMPL) jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ) W jeziorach objętych monitoringiem diagnostycznym badano również pozostałe parametry biologiczne: fi tobentos (multimetryczny indeks okrzemkowy) i makrofi ty (makrofi towy indeks stanu ekologicznego). Wartości tych wskaźników spełniały wymagania stanu dobrego, za wyjątkiem jeziora go Sosnowickiego, w przypadku którego odpowiadały umiarkowanemu stanowi ekologicznemu. Makrofi ty, a w szczególności rośliny zanurzone, są bardzo wrażliwe na zmianę warunków siedliskowych, stanowią więc bardzo dobry wskaźnik stanu trofi cznego jezior. Ich rozwój jest uzależniony w dużej mierze od dostępu światła, dlatego zmiany widzialności wody znacząco wpływają na skład gatunkowy i zasiedlenie makrofi tów. Fitolitoral jezior płytkich (Łukcze i Sosnowickie) badanych w 2011 r. był mało zróżnicowany, szuwar właściwy tworzyła przede wszystkim trzcina pospolita, zajmująca około 50% powierzchni pokrytej roślinnością. Licznie występowały nimfeidy (rośliny o liściach pływających) grążele i grzybienie, a także sporadycznie rdestnica pływająca. Podwodne łąki tworzyły zbiorowiska wywłócznika kłosowego i rogatka sztywnego. W jeziorach stratyfi kowanych: Białym Włodawskim i Zagłęboczu, gdzie przezroczystość wody sięgała lub przekraczała wartość graniczną dla stanu dobrego (2,5 m), zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych było bardziej widoczne, w fi tolitoralu przeważały eloidy (rośliny zanurzone), które wraz z nimfeidami zasiedlały około 80% powierzchni pokrytej roślinnością. Roślinność zanurzoną stanowiły zbiorowiska wywłócznika kłosowego, rogatka sztywnego i osoki aleosowatej, wśród roślinności pływającej dominowały grążele i grzybienie. W obydwu tych jeziorach stwierdzono występowanie ramienic, roślin wskaźnikowych dobrego stanu ekologicznego jezior. W jeziorze Białym Włodawskim łąki ramienicowe stanowiły ponad 22% fi tolitoralu, w Zagłęboczu występowanie ramienicy Nitellopsis obtusa stwierdzono tylko na 1 transekcie. Okrzemki dzięki wąskiemu zakresowi tolerancji na zmiany parametrów wskaźnikowych są uważane za jedne z najlepszych bioindykatorów. W zespołach okrzemkowych badanych jezior dominowały (ponad 70%) okrzemki z rodzajów: Achnanthes, Navicula i Nitzschia. Ocenę stanu ekologicznego przeprowadzono również w oparciu o analizę wartości parametrów wspomagających, fizyko-chemicznych tj.: zawartości tlenu, przezroczystości, przewodności elektrolitycznej, azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Przewodność elektrolityczna i zawartość substancji biogennych we wszystkich badanych jeziorach spełniała wymagania RDW dla stanu dobrego. Niska przezroczystość wód potwierdzała umiarkowany stan ekologiczny jeziora go Sosnowickiego. W przypadku trzech jezior (Łukcze, Rogóźno i Zagłębocze) w ocenie nie uwzględniono obniżonej nieznacznie widzialności, na którą niekorzystnie mogła wpłynąć podwyższona barwa wody. Znowelizowane rozporządzenie klasyfi kacyjne dopuszcza wystąpienie jednego parametru w niższej klasie, jeśli biologia jest w stanie bardzo dobrym lub dobrym, ponadto w poprzednich latach w omawianych jeziorach widzialność spełniała wymagania RDW. Wyniki pomiarów tego wskaźnika w roku 2011 w stosunku do poprzedniego roku badań przedstawiono na wykresie 16. 55
RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO W 2011 roku m 6 5 typ 7a typ 7b 4 przezroczystość 3 2 1 0 2010 2011 2009 2011 2009 2011 2007 2011 2007 2011 2008 2011 2009 2011 granica klasy stanu dobrego zg. z rozporządzniem MŚ z 2011r. zależna od wielkości współczynnika Schindlera Wykres 16. Wyniki klasyfi kacji przezroczystości jezior badanych w 2011 r. (źródło: WIOŚ) Zaobserwowane w niektórych jeziorach niekorzystne tlenowe również nie zostały uwzględnione w ocenie, gdyż nadmierne odtlenienie hypolimnionu w szczycie stagnacji letniej jest naturalnym zjawiskiem występującym często w jeziorach głębokich ( Włodawskie, Rogóźno, Zagłębocze). Analiza profi li termiczno-tlenowych wykonana przez Instytut Ochrony Środowiska w ramach weryfi kacji wyników ocen z lat 2009-2010 pozwoliła na stwierdzenie, że tlenowe zmieniają się z roku na rok, a zmiany te nie są kierunkowe (wartości elementów biologicznych wskazują na stan co najmniej dobry), to parametr ten nie powinien być uwzględniany w ocenie. Na wykresie 17 przedstawiono tlenowe zaobserwowane w szczycie stagnacji letniej w jeziorach stratyfi kowanych. Wykres 17. Warunki tlenowe w jeziorach stratyfi kowanych w szczycie stagnacji letniej w 2011 r. (źródło: WIOŚ) Jeziora objęte monitoringiem diagnostycznym zostały przebadane również pod kątem obecności substancji priorytetowych, szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, wszystkie uzyskały stan chemiczny dobry, a badane wskaźniki nie przekraczały wartości dopuszczalnych. Jeziora polskie generalnie należą do zbiorników eutrofi cznych ze względu na niekorzystne cechy morfometryczne i hydrografi czne, które sprzyjają naturalnemu procesowi starzenia się jezior. O stanie czystości decydują nie tylko cechy naturalne, ale również różnorodna presja antropogeniczna oraz użytkowanie zlewni. W tabeli 6 przedstawiono charakterystykę jezior badanych w 2011 r. 56
wody Tabela 6. Charakterystyka jezior badanych w 2011 r. Nazwa jeziora Włodawskie Sosnowickie Powierzchnia* [ha] Pojemność* [tys. m 3 ] Głębokość* max [m] 106,4 14 998 33,6 144,8 2 018 2,7 Łukcze 56,5 2 091 8,9 Piaseczno 84,7 10 674 38,8 Rogóźno 57,1 4 209 25,4 Sumin 91,5 1 454 6,5 Zagłębocze 59 4 279 25 Zagospodarowanie** Jezioro intensywnie użytkowane rekreacyjnie, liczna zabudowa rekreacyjna w zlewni bezpośredniej jeziora. Ścieki z ośrodków wypoczynkowych i zabudowy indywidualnej odprowadzane są kanalizacją poza zlewnię jeziora. Użytkowane jako staw hodowlany i okresowo zasilane wodami Kanału Wieprz-Krzna. W zlewni całkowitej zdecydowaną większość stanowią grunty orne i tereny o zabudowie rozproszonej. Otoczenie jeziora jest bardzo mocno zabudowane i ogrodzone. Zabudowa letniskowa i pobliskie wsie nie są skanalizowane. Ścieki przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych Jezioro jest intensywnie wykorzystywane rekreacyjnie, liczna zabudowa letniskowa i pobliskie wsie nie są skanalizowane. Ścieki przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych Jezioro jest dość podatne na degradację, a duża presja wędkarska nasila procesy eutrofizacyjne. Nieliczna zabudowa letniskowa nie jest skanalizowana. Ścieki przetrzymywane są w zbiornikach bezodpływowych Jezioro z niewielką i rozproszoną zabudową rekreacyjną. Ze względu na niedostępne dla rozwoju turystyki brzegi (bagna i torfowiska) podlega niewielkiej antropopresji. W strukturze użytkowania zlewni przeważają lasy, łąki i ugory, a rozproszona zabudowa rekreacyjna zlokalizowana jest m. in. na glebach potorfowych, zalewanych w okresie wysokich wód. Powoduje to przesiąkanie ścieków z szamb do wód gruntowych a nawet zalewanie zbiorników bezodpływowych. Układ rowów melioracyjnych pozwala na odprowadzanie wód z terenów zalewanych (torfowisk i działek rekreacyjnych z zabudową) do jeziora. Podatność na degradację** Jezioro charakteryzuje się wysoką odpornością na degradację dzięki korzystnym warunkom morfometrycznym - dużej głębokości i objętości oraz niedużej powierzchni zlewni całkowitej. Jezioro bardzo podatne na degradację ze względu na niekorzystne wskaźniki morfometryczne - małą głębokość średnią, brak stratyfikacji. Jezioro ze względu na cechy morfometryczne, rolniczo-rekreacyjną zlewnię, małą głębokość i brak pełnej stratyfikacji bardzo podatne na degradację. Jezioro odporne na degradację dzięki dużej głębokości i objętości zgromadzonej w nim wody, niedużej zlewni całkowitej oraz przewadze lasów w zlewni. Jezioro posiada średnią odporność na degradację. Dobre cechy to niski procent wymiany wody w roku i niewielka zlewnia, mniej korzystne wartości przyjmuje stosunek objętości jeziora do długości linii brzegowej oraz procent stratyfikacji wód. Jezioro posiadające niską odporność na degradację ze względu na zespół niekorzystnych cech morfometrycznych: małą głębokość, brak stratyfikacji i dobrze rozwiniętą linię brzegową. Jezioro posiada średnią odporność na degradację, decydują tutaj głównie wskaźniki zlewniowe: wymiana wody w roku i współczynnik Schindlera, a także sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej i stratyfikacja wód. * dane morfometryczne wg Jeziora łęczyńsko-włodawskie Monografia przyrodnicza UMCS wyd. BMŚ 1998 ** - opracowano na podstawie projektu Sformułowanie w warunkach korzystania z wód regionu wodnego ograniczeń w korzystaniu wód jezior lub zbiorników oraz w użytkowaniu ich zlewni, MGGP S.A. oraz Instytut Ochrony Środowiska 2010 oraz danych WIOŚ. 57