Recenzenci: prof. dr hab. Zbigniew Bokszański prof. dr hab. Paweł Śpiewak Redaktor prowadzący: Łukasz Żebrowski Redakcja: Monika Szewczyk Korekta: Anna Łagodzka Projekt okładki: Marta Kurczewska Publikacja dofinansowana przez Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego ze środków Narodowego Centrum Nauki w ramach projektu Etos i przemiany tożsamości młodej polskiej inteligencji (NCN DEC-2013/08/S/HS6/00236) Copyright 2017 by Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o., Warszawa Copyright 2017 by Piotr Kulas ISBN 978-83-7383-829-1 Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Wiślana 8, 00-317 Warszawa, tel./fax 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63 dział handlowy: jak wyżej w. 105, 108 e-mail: info@scholar.com.pl www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Elżbieta Giżyńska) Druk i oprawa: MCP, Marki
Kamili i Pawłowi moim Dzieciom
Nie tylko w sercu, trzeba też mieć w głowie; i nie tylko w głowie, trzeba też mieć w sercu. Im wyżej kto stoi, im bliżej steru nawy narodowej, tym konieczniejsze owo połączenie rozumu i serca. Karol Libelt ([1844]1967: 78) ( ) inteligencja jako pierwszy warunek swego bytu musi mieć samowiedzę ( ) Zadania inteligencyi naszej, Przegląd Tygodniowy 1880, nr 51 Czem była, czem może być wobec tak potężnego zadania Młoda Polska? ( ) Była ona ich buntem. Przeciwstawiali się oni Polsce zdziecinniałej, lecz sami czem byli? Dziećmi jej, krwią z jej krwi. Każdy z nich znalazł się sam z sobą. A poczuli się zbiorowością tylko w imieniu tej swej samotności. Stanisław Brzozowski ([1910]1983: 100) Inteligentem nikt się nie rodzi, inteligentem się dopiero staje. Arnošt Bláha (cyt. za: Janaszek-Ivaničková 1971: 9) Uciekać znaczyło nie tylko uciekać ze szkoły, lecz przede wszystkim uciekać od siebie, och, uciec od siebie, od smarkacza, którym uczynił mię Pimko, porzucić go, powrócić do mężczyzny, którym byłem! Jakże jednak uciekać od czegoś, czym się j e s t, gdzie znaleźć punkt oparcia, podstawę oporu? Forma nasza przenika nas, więzi od wewnątrz równie, jak od zewnątrz. Józio, trzydziestoletni bohater Ferdydurke (Gombrowicz 1997) Chcę pisać historię moralną ludzi mego pokolenia, prawdziwiej byłoby rzec historię uczuciową. Jest to książka o miłości, namiętności takiej, jaka może istnieć obecnie, to znaczy biernej. Gustave Flaubert, list do panny Leroyer de Chantepie (cyt. za: Bourdieu 2001: 53)
Spis treści Część I PROLOG Wprowadzenie................................................................... 15 Podziękowania.................................................................... 23 Rozdział 1. Etos i tożsamość. Perspektywa................................. 26 Etos i inteligencja................................................................. 28 Etos i zmiana społeczna........................................................... 31 Inteligencja jako stan świadomości............................................. 33 Etos a habitus...................................................................... 35 W obronie świadomości.......................................................... 37 Etos a światopoglądowy model tożsamości...................................... 39 Perspektywa tożsamości indywidualnej......................................... 42 Perspektywa tożsamości zbiorowej.............................................. 43 Podsumowanie.................................................................... 45 Część II TOŻSAMOŚĆ Rozdział 2. Typy tożsamości................................................. 49 Kontynuatorzy. Pochodzenie inteligenckie inteligent......................... 49 Aspiranci. Pochodzenie nieinteligenckie inteligent........................... 53 Zniechęceni. Pochodzenie nieinteligenckie nie inteligent..................... 61 Kontestatorzy. Pochodzenie inteligenckie nie inteligent..................... 72 Podsumowanie.................................................................... 80 Rozdział 3. Dead again debata o końcu inteligencji po 1989 r...... 83 Zanikanie inteligencji............................................................ 88 Koniec etosu i jego obrona....................................................... 90 Rozdział 4. Pokolenie? czy 2000?...................................... 93 9
Spis treści Rozdział 5. Antynomie inteligenckiej tożsamości....................... 104 Inteligencja w pojęciu polskim................................................ 108 Wykształcenie i etos........................................................ 109 Europa Środkowo Wschodnia i historia................................... 111 Cztery ujęcia inteligencji......................................................... 113 Grupa statusowa i enklawa stylu życia................................... 114 Inteligencja zaangażowana................................................. 127 Inteligencja jako część klasy średniej....................................... 135 Inteligencja jako grupa nieistniejąca...................................... 138 Rozdział 6. Inteligencja a problem polskiej transformacji............. 144 Rozdział 7. Młodzi wobec transformacji................................... 153 Zapośredniczone doświadczenie transformacji................................ 158 Problem dekomunizacji......................................................... 160 Rozdział 8. Transformacja, etos i potrzeba zaangażowania............ 163 W stronę większego uspołecznienia............................................ 168 Jeśli nie transformacja, to co?.................................................... 170 Powrót inteligenckiego etosu?................................................. 173 Podsumowanie.................................................................... 175 Część III ETOS Rozdział 9. Inteligencja wobec klasy średniej po 1989 r................. 179 Inteligencja jako część klasy średniej............................................ 181 Od etosu inteligenckiego do etosu klasy średniej............................... 185 Zarys etosu klasy średniej........................................................ 187 Dynamika etosu................................................................. 189 Rozdział 10. Młodzi wobec klasy średniej................................. 192 Inteligencki bohater............................................................. 196 Dystans wobec klasy średniej................................................... 202 Inteligencja jako część klasy średniej........................................... 203 Redefinicja etosu................................................................. 205 W stronę wspólnego dobra..................................................... 209 Podsumowanie.................................................................... 211 Rozdział 11. W stronę inteligenckiego etosu. Nieunikniona ambiwalencja wzoru.......................................................... 214 Historyczne źródła ambiwalencji............................................... 218 Ramy pojęciowe etosu i reprezentatywna postać inteligenta.................. 221 Tradycja uaktualniona........................................................ 224 10
Spis treści Współczesny sens etosu......................................................... 228 Poczucie uwikłania i rodzące się zobowiązanie................................ 230 Pomiędzy rozumem a emocjami................................................ 231 Publiczne role.................................................................... 233 Etos kompletny i zadanie emancypacji......................................... 235 Podsumowanie................................................................... 237 Rozdział 12. Kulturowe wzory zaangażowania........................... 239 Etos uwewnętrzniony............................................................ 242 Etos równoważony............................................................... 248 Etos odrzucony.................................................................. 252 Podsumowanie................................................................... 258 Rozdział 13. Inteligencki etos pracy jako forma zaangażowania...... 261 Mit sukcesu...................................................................... 262 Inteligencki etos pracy........................................................ 264 Współczesny etos pracy......................................................... 269 Niewyobcowująca praca......................................................... 271 Indywidualny sukces versus zobowiązania wobec społeczeństwa............. 273 Wizja sukcesu i poczucie bezinteresowności.................................. 277 Podsumowanie................................................................... 279 Rozdział 14. Etos i polityka.................................................. 282 Antypolityka.................................................................... 286 Anty antypolityka............................................................... 291 Pomiędzy polityką a akademią.................................................. 295 Rozdział 15. Skale polskości................................................. 299 Odzyskać romantyzm........................................................... 304 Afirmacja......................................................................... 306 Umiar............................................................................. 307 Dystans........................................................................... 308 Różne głosy w obrębie jednej tradycji............................................ 310 Rozdział 16. Intelektualiści wobec inteligencji............................ 312 Inteligencja i intelektualiści w narracjach młodych............................. 316 Inteligencja wobec intelektualistów.............................................. 317 Intelektualiści jako warunek istnienia inteligencji............................. 320 Intelektualiści jako spadkobiercy inteligencji.................................. 322 Intelektualiści wobec inteligencji............................................... 323 Podsumowanie................................................................... 326 11
Spis treści Rozdział 17. Od środowiska do instytucji................................. 328 Znaczenie środowiska........................................................... 336 Moralne instytucje............................................................ 338 Należy bronić uniwersytetu.................................................. 343 i prawa do publicznego zaangażowania...................................... 345 Podsumowanie................................................................... 350 Część IV EPILOG Rozdział 18. Zakończenie.................................................... 355 Rozdział 19. Epilog. Pozłacany wiek inteligencji i źródła ambiwalencji etosu............................................................ 361 Początki etosu.................................................................... 367 Od elity........................................................................ 368 Ambiwalencja wzorów. Część 1................................................. 370 Między powstaniami............................................................ 373 Pierwsza definicja................................................................ 374 Warstwa międzyklasowo położona............................................ 377 Ambiwalencja wzorów. Część 2.................................................. 381 Ambiwalencja wzorów cd. Postszlacheckie dziedzictwo..................... 383 W stronę przełomu.............................................................. 385 Przełom XIX i XX wieku, czyli w stronę wewnętrznego pęknięcia........... 386 Podziały w obrębie inteligencji................................................... 391 Warstwa średnia............................................................ 392 Zadania elity............................................................... 393 Inteligentni proletariusze.................................................. 394 Antyinteligenckość......................................................... 395 Polityczne podziały.............................................................. 396 Dodatek Metodologiczne aspekty badania inteligencji............................ 401 Dyspozycje do wywiadu z młodymi inteligentami...................... 410 Bibliografia..................................................................... 413 Summary. Intelligentsia denied. Ethos and identity of young Polish intellectuals elites.................................................... 435 O autorze........................................................................ 439 Indeks nazwisk................................................................. 441 12