Typy fizjonomiczne miast w Polsce Osadnictwo wiejskie w Polsce Współcześnie istniejące wsie mają bardzo różne formy przestrzenne, będące wyrazem zachodzących na danym terenie procesów ekonomicznych i społecznych, ewolucji stosunków agrarnych, i procesów urbanizacji zawodowej, społeczno-kulturowej i morfologicznej. Niemniej jednak w większości wsi osnowę ich obecnej przetworzonej struktury przestrzennej stanowią historyczne typy wsi. Są to na ogół formy przestrzenne sięgające okresu feudalnego, a nawet przedfeudalnego. Najstarszym, dającym się obecnie jeszcze zauważyć w strukturze przestrzennej wsi, zwłaszcza przy zachodniej granicy państwa, typem morfologicznym jest okolnica. Historia tych wsi sięga wspólnoty rodowej. Są to nieduże wsie uformowane dookoła wewnętrznego planu ze studnią lub stawem, z rozpościerającą się na zewnątrz szachownicą pól. Wsie te pełniły funkcje obronne, stąd też mają na ogół jeden wjazd. W późniejszym okresie podobne funkcje spełniały wsie, zwane owalnicami. Ich przetworzone relikty spotykamy w Wielkopolsce, na Śląsku i na Pomorzu. Z początków okresu feudalnego pochodzą także Matura- skuteczne kursy w SGGW www.kursar.pl
wsie budowane na planie układu dróg, a więc wielodrożnice, widlice i wreszcie pochodzące z okresu komasacji dóbr królewskich (XIV w.), wprowadzania gospodarki trójpolowej i kolonizacji na prawie niemieckim ulicówki. O ile ulicówki są typem zabudowy zwartej, o tyle pochodzące na ogół z XIII XV w. łańcuchówki są typem zabudowy luźnej, ciągnącej się wzdłuż drogi prowadzącej przez całą szerokość należących do danej wsi gruntów. Wiele tego typu wsi występuje na Wyżynie Lubelskiej, na Śląsku, w okolicach Rawicza, w Małopolsce i Karpatach. Jest to typ wsi powstający w krajobrazie pofałdowanym o wyraźnie zarysowanych dolinach. Pewną odmianą tego typu wsi są, pochodzące z kolonizacji na prawie niemieckim w XV w. rzędówki. Są to również wsie o luźnej zabudowie wzdłuż drogi, ale siedliska znajdują się tylko po jednej stronie tej drogi, a po drugiej rozciągają się przynależące do nich pola. Wiele tego typu wsi powstało w Polsce zachodniej i środkowej. Pewną odmianą tej formy wsi jest spotykana na Podlasiu szeregówka, w której stojące naprzeciw siebie domy tworzą uliczki wybiegające z drogi głównej. Ten typ wsi jest wyrazem procesów rozdrobnienia, zachodzących na wsi począwszy od XVI w. Proces ten pogłębiał się wraz z uwłaszczeniem chłopów, regulacjami i komasacjami oraz działami spadkowymi. Zaowocowało to powstaniem przeróżnych przysiółków, kolonii i wsi samotniczych. Kształty wsi w Polsce Okolnica Owalnica Widlica Wielodrożnica Matura- skuteczne kursy w SGGW www.kursar.pl
Ulicówka łańcuchówka Rzędówka Szeregówka Matura- skuteczne kursy w SGGW www.kursar.pl
PRAWIDŁOWOŚCI OSADNICZE I. Sieć osadnicza Wraz ze wzrostem gospodarczego i kulturowego poziomu społeczeństwa lokalizacja poszczególnych jednostek osadniczych stopniowo uniezależnia się od warunków środowiska przyrodniczego Gęstość sieci osadniczej wzrasta wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia Gęstość sieci osadniczej zmniejsza się wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza i urozmaiceniem rzeźby terenu Gęstość sieci osadniczej zwiększa się wraz z zasobnością terenu w bogactwa mineralne i żyznością gleb Im dłużej trwał proces zagospodarowywania terenu przez człowieka, w obrębie jednej kultury, tym gęstość sieci osadniczej jest większa Gęstość sieci osadniczej wzrasta wraz z rozwojem handlu, uprzemysłowienia terenu i wzrostem gęstości sieci komunikacyjnej Rozwój gospodarczy i kulturowy ludności prowadzi do ciągłych przekształceń poszczególnych jednostek osadniczych Zróżnicowanie jednostek osadniczych na wsie i miasta rozpoczęło się w momencie wystąpienia geograficznego podziału pracy Proces urbanizacji powoduje ciągłe zmiany w strukturze sieci osadniczej Powstanie, rozwój i rozmieszczenie jednostek osadniczych jest wypadkową warunków naturalnych i kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru II. Wsie Kształt wsi i jej wygląd zależą od okresu powstania,. topografii terenu i typu gospodarki rolnej Zmiany fizjonomii i układu przestrzennego wsi zachodzą na skutek zmian typu gospodarki rolnej Proces urbanizacji prowadzi do zaniku granic między miastem i wsią III. Miasto Miasta powstawały we wszystkich okresach historycznych, lecz w każdym z nich z innych powodów Układ przestrzenny miasta zależy od topografii terenu i okresu jego powstania Zmieniające się w różnych okresach główne czynniki miastotwórcze powodują zmiany w układach przestrzennych miast już istniejących Pierwotna funkcja miasta decyduje o jego powstaniu i miejscu położenia Im miasto jest starsze tym większe prawdopodobieństwo ewolucji jego funkcji Wraz z rozwojem ludnościowym miasta wzrasta liczba pełnionych przez nie funkcji Wskaźnik urbanizacji wzrasta wraz z poziomem rozwoju gospodarczego We wszystkich typach zespołów miejskich miasta są ze sobą ściśle powiązane funkcjonalnie i komunikacyjnie Rozwój przemysłu, komunikacji i usług decydując przechodzeniu miast w kolejne fazy urbanizacji Dynamika procesów urbanizacyjnych jest odwrotnie proporcjonalna do poziomu rozwoju gospodarczego W krajach wysoko rozwiniętych wszystkie wielkie miasta znajdują się w trzeciej lub czwartej fazie urbanizacji 4
Zadania: 1. Przyporządkuj odpowiednie definicje pojęciom. a) urbanizacja demograficzna b) urbanizacja formalna c) urbanizacja ekonomiczna d) urbanizacja przestrzenna e) urbanizacja społeczna A) Upowszechnianie miejskiego stylu życia.. B) Rozrost miast przez m.in. inkorporację terenów podmiejskich, wsi, miasteczek. C) Wzrost liczby ludności miejskiej wskutek zwiększonej migracji. D) Prawne uznanie danej jednostki za miasto... 2. Podaj definicję i dwa przykłady megalopolis. Megalopolis:...... Przykłady:... 3. Podaj genezę większości konurbacji na świecie i dwa przykłady konurbacji, używając nazw miast (minimum dwóch), wchodzących w ich skład:............ Przykłady:... 4. Dopisz do poszczególnych miast po 3 główne ich funkcje: a) Częstochowa b) Sopot. c) Łódź. d) Szczecin 5. Porównaj, podany w zestawieniu, rozwój liczby ludności (w mln) dla Hamburga i Meksyku. Wyjaśnij przyczyny zróżnicowanego tempa rozwoju ludności w tych miastach: 1950 1970 1990 2000 Hamburg 1,6 1,8 1,6 1,6 Meksyk 3,8 7,3 15,6 16,6 5
6. Zadanie 26. Na rysunkach A, B, C przedstawiono modele układów osadniczych, w których wielkość kół umownie oznacza wielkość ośrodków miejskich. A B C Podaj nazwy przedstawionych typów układów osadniczych. Przyporządkuj każdemu z nich dwa odpowiednie przykłady miast wybrane z podanych. Łódź, Nowy Orlean, Chorzów, Olsztyn, Boston, Kołobrzeg, Sosnowiec,Pabianice, Nowy Jork Model układu Nazwa układu Przykłady miast osadniczego osadniczego A 1. 2 B 1. 2 C 1. 2. 7. Zadanie 20. (2 pkt) Wypełnij tabelę, przyporządkowując typom zespołów miejskich opisy (A C) ich cech oraz przykłady miast tworzących te zespoły (1-3). Opis zespołu miejskiego: A. Typ zespołu miejskiego powstający w wyniku rozwoju dużych miast oraz łączenia się rozwijających się wokół nich podmiejskich stref zabudowy jednorodzinnej w jeden zwarty region miejski. B. W strukturze tego zespołu miejskiego wiodącą rolę odgrywa największe miasto. W zasięgu jego oddziaływania znajduje się wiele mniejszych miast i wsi, powiązanych funkcjonalnie i komunikacyjnie. C. Zespół miejski tworzą równorzędne pod względem liczby mieszkańców miasta, często o uzupełniających się wzajemnie funkcjach, powiązane komunikacyjnie. Głównym czynnikiem rozwoju miast jest przemysł rozwinięty zwykle na bazie eksploatowanych surowców mineralnych. Przykłady zespołów miejskich: 1. Duisburg, Bochum, Dortmund, Essen 2. Warszawa, Pruszków, Otwock 3. Tokio, Jokohama, Kawasaki Typ zespołu miejskiego Opis zespołu miejskiego Przykład zespołu miejskiego Konurbacja Aglomeracja Megalopolis 8. Zadanie 21. (1 pkt) Przyporządkuj podane w tabeli miasta do typu zespołu miejskiego, wybranego z następujących: aglomeracja monocentryczna, aglomeracja policentryczna, megalopolis. Miasta Typ zespołu miejskiego a) Łódź, Pabianice, Zgierz b) Boston, Waszyngton, Nowy Jork, Baltimore 6
9. Zadanie 29. (3 pkt) Dobierz region świata do opisu charakteryzującego typowe dla niego miasta. Europa, Ameryka Północna, Azja Wschodnia, Afryka. a) Miasta mają prostokątny układ ulic, które często nie mają nazw tylko kolejne numery. Centrum stanowi city z nagromadzeniem kilkusetmetrowych.drapaczy chmur., na obrzeżach dominuje budownictwo parterowe o funkcjach mieszkaniowych.... b) W fizjonomii miast widać zachowany średniowieczny układ urbanistyczny a na peryferiach dzielnice przemysłowe i mieszkaniowe... c) W miastach tradycja miesza się z nowoczesnością. Obok świątyń buddyjskich znajdują się wielokondygnacyjne bloki wznoszone z zastosowaniem zabezpieczeń przeciw trzęsieniom ziemi.... 10. Zadanie 30. (3 pkt) Skreśl błędne określenia tak, aby zdania opisujące procesy urbanizacyjne w Polsce były prawdziwe. W 2001 roku były w Polsce 884 miasta, w tym jedno/dwa liczące powyżej miliona mieszkańców. Liczba mieszkańców w największych miastach Polski w ostatnich latach wzrasta/maleje, na co wpływa głównie dodatni/ujemny przyrost naturalny. Największe skupisko miast występuje na Górnym/Dolnym Śląsku, tworząc aglomerację monocentryczną/policentryczną. 11. Zadanie 24. (2 pkt) (2005 r. próbna) Poniższy tekst opisuje różne typy zespołów miejskich. 1. Wielki układ osadniczy. Ten typ zespołu miejskiego powstaje w wyniku łączenia się peryferyjnych stref zabudowy jednorodzinnej i związanych z nią usług rozwijających się wokół poszczególnych metropolii i dużych miast. 2. Zespół powiązanych funkcjonalnie jednostek osadniczych, którego centrum stanowi dominujące wielkościowo i funkcjonalnie miasto. Na podstawie opisu rozpoznaj typy opisanych zespołów miejskich. 1.... 2.... 12. Zadanie 55. (2 pkt) Schemat przedstawia strukturę aglomeracji miejskiej w kraju wysoko rozwiniętym. b) napływ ludności zamożnej:... C. centrum miasta M. strefa mieszkaniowa. wielorodzinna P. strefa podmiejska. zabudowa jednorodzinna Przeprowadź analizę migracji ludności w obrębie aglomeracji. Wpisz w wykropkowane miejsca literę, oznaczającą strefę, w której obserwuje się: a) odpływ ludności zamożniejszej i napływ na jej miejsce ludności biednej:... 7
Klucz odpowiedzi Zajęcia 10 1) Ae, Bd, Ca, Db 2) Megalipolis to wielki zurbanizowany obszar, powstały na skutek połączenia położonych blisko siebie aglomeracji. Przykłady wschodnie wybrzeże USA, Kalifornia, kraje Benelux, Japonia 3) Geneza odkrycie złóż surowców naturalnych, rozwój przemysłu. Przykłady górnośląska (np. Katowice, Chorzów, Bytom, Zabrze, Sosnowiec), trójmiejska (np. Gdańsk, Gdynia, Sopot), Zagłębie Ruhry (np. Essen, Duisburg, Bochum, Dortmund) 4) Częstochowa np. pielgrzymkowa, przemysłowa, turystyczna, edukacyjna; Sopot- np. rekreacyjna, kulturalna, rozrywkowa; Łódź- np. przemysłowa, administracyjna, edukacyjna, kulturalna; Szczecin np. przemysłowa, komunikacyjna, administracyjna, edukacyjna 5) W latach 1950-2000 zmiany liczby ludności Hamburga były niewielkie i w 2000 r. liczba ludności tego miasta osiągnęła stan z roku 1950. Z kolei liczba ludności Meksyku na przestrzeni tych lat zwiększyła się ponad 4-krotnie. Przyczyną są różne etapy urbanizacji, na jakich te miasta się znajdują. W Niemczech mamy do czynienia z etapem dezurbanizacji, który cechuje się występowaniem w dużych miastach niewielkiego (a nawet często ujemnego) salda migracji. Meksyk przeżywa etap suburbanizacji, który z kolei odznacza się masowym napływem ludności z terenów wiejskich do miast 6) A megalopolis Boston, Nowy Jork; B konurbacja Chorzów, Sosnowiec; C- aglomeracja Łódź, Pabianice 7) Konurbacja C 1; aglomeracja B 2; megalopolis A 3 8) a) aglomeracja monocentryczna, b) megalopolis 9) a) Ameryka Północna, b) Europa, c) Azja Wschodnia 10) skreślone: dwa, wzrasta, dodatni, Dolnym, monocentryczną 11) 1 megalopolis, 2 aglomeracja monocentryczna 12) a) M, b) P 8