wprowadzenie 7 Wprowadzenie Oddajemy do rąk czytelników trzeci tom serii wydawniczej Studia Iberoamerykańskie UMCS. Autorzy książki dokonali refleksji nad zachodzącymi w XXI wieku w Ameryce Łacińskiej procesami, które towarzyszą transformacji latynoamerykańskich systemów państwowych oraz nad przemianami dokonującymi się w obszarze międzynarodowych stosunków politycznych i gospodarczych państw regionu. W dekadzie lat 90. XX wieku państwa Ameryki Łacińskiej cechowała homogeniczność realizowanych projektów politycznych i gospodarczych, które podporządkowane były założeniom neoliberalnym. W XXI wieku w Ameryce Łacińskiej dokonują się procesy nowego definiowania przestrzeni geopolitycznej i geoekonomicznej, dla których podstawę stanowi wspólnota historyczna i kulturowa 33 niepodległych państw latynoamerykańskich. Formułują one i realizują własne, partykularne projekty rozwoju politycznego i gospodarczego, ukierunkowane przede wszystkim na rozwiązanie problemów społecznych i dysproporcji rozwojowych regionu. Unilateralny charakter przywództwa politycznego USA na półkuli zachodniej ustąpił miejsca stosunkom o charakterze wielostronnym z udziałem nowych liczących się podmiotów regionalnych jak Brazylia, Chile i Meksyk, a także spoza regionu, jak Chiny, Indie i Rosja. Pierwsza dekada XXI wieku przyniosła zasadnicze zmiany na mapie politycznej Ameryki Łacińskiej. W odróżnieniu od lat 90. XX wieku, gdy dominowały rządy neoliberalne i zjawiska nowego przywództwa populistycznego utożsamiającego się z liberalizmem, kolejny wiek i nowy cykl wyborczy wyniósł do władzy przywódców o proweniencji lewicowej. W Argentynie zwyciężyli socjaldemokraci, a wraz z objęciem władzy przez Nestora Kirchnera, a następnie przez Cristinę Fernandez de Kirchner, utrwalił się lewicowy populizm. W Brazylii doszła do władzy lewicowa koalicja, pod przywództwem działacza związkowego Inácio Luli da Silvy oraz Dilmy Rousseff, która dwukrotnie wygrała wybory prezydenckie i obecnie sprawuje władzę. W Chile rządy chrześcijańsko-demokratyczne zostały zastąpione przez socjalistyczny rząd Ricardo Lagosa, a następnie Michele Bachelet, która po raz drugi powróciła na urząd prezydenta w 2014 roku. W Boliwii Evo Morales, przywódca związkowy i przedstawiciel ludności tubylczej, został po raz trzeci prezydentem państwa. W Ekwadorze Rafael Correa już trzecią kadencję realizuje partykularny program rozwoju w duchu boliwariańskiej rewolucji. W Nikaragui władzę sprawuje Daniel Ortega Saavedra wybrany ponownie na stanowisko prezydenta w 2012 roku. Tak ukształtowaną mapę polityczną Ameryki Łacińskiej cechuje pluralizm ideologiczny oraz dominacja tendencji lewicowych i narodowych.
8 wprowadzenie W rezultacie dynamicznych zmian politycznych i społecznych kształtuje się społeczeństwo obywatelskie i następuje odnowienie elit politycznych. Rządy centrolewicowe wybrane demokratycznie w okresie cyklu wyborczego lat 2005 20071, podjęły działania w celu umocnienia społecznej roli państwa poprzez rozwój polityki publicznej w zakresie transportu, budownictwa mieszkaniowego, w obszarze edukacji i ochrony zdrowia. Niewątpliwie sprzyjał temu procesowi wyraźny wzrost ekonomiczny w większości państw regionu notowany od 2003 roku przez blisko dekadę, będący rezultatem dobrej koniunktury międzynarodowej. Wprowadzanie reform społecznych wpłynęło na zmniejszenie wskaźnika ubóstwa i nędzy prawie o połowę w porównaniu z początkiem lat 90. Można zatem stwierdzić, że Ameryka Łacińska zmierza do zrealizowania celów milenijnych, przyjętych w 2000 roku przez ONZ. Zachodzące zmiany o charakterze społeczno-ekonomicznym powodują stopniowy wzrost siły nabywczej społeczeństw latynoamerykańskich, a tym samym ulega wzmocnieniu klasa średnia, co niewątpliwie jest zjawiskiem wpływającym na konsolidację demokratycznych systemów państwowych. Oczywiście w każdym państwie regionu procesy transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej przebiegają w odmienny sposób, począwszy od Brazylii i Chile poprzez Urugwaj, Peru i Kolumbię, po Ekwador, Boliwię i Wenezuelę, nie zapominając o Argentynie i Meksyku. Rządy wielu państw nie zdołały osiągnąć pozytywnych rezultatów polityki społecznej i gospodarczej, wywołując rozczarowanie wyborców. Brakowi satysfakcjonujących obywateli działań administracji publicznej w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa w ramach państwa prawa towarzyszy debata na temat koncepcji demokracji i konieczności szukania alternatywnych form organizacji życia politycznego. Państwa latynoamerykańskie podejmują działania w celu zdefiniowania własnego modelu gospodarki, zawierają nowe sojusze, dywersyfikując stosunki handlowe w celu zapewnienia sobie większego udziału w rozwoju i kształtowaniu gospodarki światowej. Po raz pierwszy w swojej historii państwa regionu podejmują globalną ekspansję rynkową i dokonują tak zaawansowanego rozwoju gospodarczego. Atutem państw latynoamerykańskich są obfite zasoby surowców, w tym biorąc pod uwagę odkrycia z ostatnich lat, ogromny i rosnący potencjał surowców energetycznych w postaci węglowodorów, ale także energetyczne zasoby wodne. Rządy państw latynoamerykańskich rozwijają aktywną politykę przemysłową, której sprzyja stabilność makroekonomiczna i relatywnie niskie zadłużenie. Jednak pomimo dobrych wskaźników makroekonomicznych w ostatnich latach pozycja Ameryki Łacińskiej na światowym rynku uległa pogorszeniu, jeżeli weźmiemy pod uwagę kilka ostatnich dekad. Zmniejszył się o połowę eksport państw regionu w porównaniu do lat 60., gdy wynosił 10% światowego eksportu. Niska jest także konkurencyjność państw regionu, które znajdują się, według danych Global Competitiveness Index publikowanych 1 Szerzej zob.: K. Krzywicka, Między autorytaryzmem a demokracją. Refleksje na temat tranzycji politycznej państw Ameryki Łacińskiej, w: Oblicza Ameryki Łacińskiej, K. Krzywicka, J. Kaczyńska (red.), Lublin 2010, s. 63 81.
wprowadzenie 9 przez World Economic Forum, poza pięćdziesięcioma najbardziej konkurencyjnymi gospodarkami, z wyjątkiem Chile i Panamy. Stopniowo zwiększają swój udział w gospodarce światowej Brazylia, Chile, Meksyk, Kolumbia i Peru, niemniej większość gospodarek latynoamerykańskich nie posiada potencjału konkurencyjnego, a ich rozwój jest w dużym stopniu uzależniony od cen surowców. Raport Komisji Gospodarczej dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów wskazuje, że zależność ta wzrosła w ostatnich dekadach z 27% do 39%. W XXI wieku Amerykę Łacińską charakteryzują co najmniej trzy wyraziste tendencje. Po pierwsze, demokratyczny charakter zdecydowanej większości państw regionu. Systemy polityczne państw latynoamerykańskich cechuje wprawdzie zróżnicowanie w zakresie realizowanych modeli demokracji, niemniej większość z nich spełnia kryteria demokracji elektoralnych. Po drugie, pokojowy charakter stosunków międzypaństwowych w regionie. Ameryka Łacińska i Karaiby są na mocy Traktatu z Tlatelolco obszarem zdenuklearyzowanym, wolnym także od broni chemicznej, biologicznej i masowego rażenia. Powstała Południowoamerykanska Strefa Pokoju, a nieliczne napięcia międzypaństwowe, głównie spory graniczne, rozwiązywane są na drodze negocjacji oraz zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego. Po trzecie, heterogeniczny charakter projektów współpracy i integracji politycznej oraz gospodarczej. Zainaugurowane w XX wieku procesy i formy integracji straciły na znaczeniu. Zostały podjęte nowe inicjatywy wpisujące się w strategię polityczną wschodzących potęg regionalnych jak Brazylia i Meksyk oraz drugoplanowych aktorów jak Chile, Kolumbia, Peru i Wenezuela począwszy od Unii Narodów Południowoamerykańskich, Boliwariańskiej Alternatywy dla Ludów Naszej Ameryki, Wspólnoty Państw Latynoamerykańskich i Karaibów po przekształcenie Planu Puebla Panamá w projekt Integracji Mezoameryki oraz utworzenie Sojuszu Pacyfiku. Region cechuje duże zróżnicowanie form, często konkurencyjnych, podejmowanej współpracy wielostronnej, a przy tym dążenie do integracji i współdziałania w obszarze wspólnych wyzwań i zagrożeń. Należą do nich przede wszystkim dysproporcje rozwojowe i wysokie wskaźniki nierówności społecznej, które generują różnego typu zagrożenia, rozwój przestępczości i korupcji, obniżają poczucie bezpieczeństwa obywateli, a w rezultacie wpływają na osłabienie instytucji państwa, stanowiąc wyzwanie dla młodych demokracji latynoamerykańskich. Autorzy książki podjęli rozważania nad problemami, wyzwaniami i zagrożeniami, które towarzyszą procesom transformacji systemów politycznych państw latynoamerykańskich, wpływają na kształtowanie nowej geopolityki i geoekonomiki, definiowanie nowych koncepcji i form współpracy regionalnej i subregionalnej oraz roli regionu w globalnych stosunkach międzynarodowych. Paweł Trefler zajął się tematem południowoamerykańskiej współpracy w zakresie bezpieczeństwa i obrony. Autor analizuje i wyjaśnia przyczyny niepowodzeń w realizacji projektu zbiorowego bezpieczeństwa hemisferycznego i przedstawia alternatywne rozwiązania w zakresie budowy systemu bezpieczeństwa międzynarodowego w Ameryce Południowej, bez udziału USA.
10 wprowadzenie Anita Oberda Monkiewicz w artykule Brazylia Wenezuela: rywalizacja czy współpraca? Implikacje dla regionu analizuje stosunki wzajemne obu państw, zasadzające się na odmiennych i wyrazistych wizjach rozwoju Ameryki Łacińskiej. Autorka rozważa wpływ tych koncepcji na kształtowanie stosunków wielostronnych w regionie, jak również ich znaczenie dla strategii globalnej tych państw. Wskazuje przy tym na pragmatyzm i komplementarny charakter obu strategii, pomimo ich skrajnej odmienności w wielu założeniach oraz potencjalnej rywalizacji Brazylii i Wenezueli o wpływy w regionie. Radosław Sajna podjął temat roli mediów w procesach transformacji demokratycznych w państwach latynoamerykańskich. Autor dokonał analizy wpływu transformacji systemów politycznych na zmianę systemów medialnych wybranych państw. Podjął także kwestię wykorzystania środków masowego przekazu do celów politycznych i geopolitycznych, koncentrując szczególną uwagę na przypadku Meksyku oraz Brazylii i Wenezueli. Marcin Komosa w artykule Generał Pinochet i Arabska Wiosna. Czy doświadczenia latynoamerykańskiej sprawiedliwości okresu transformacji są dzisiaj komuś potrzebne? analizuje sposoby rozliczania przeszłości przez sądownictwo karne i komisje prawdy w Argentynie i Chile w okresie transformacji demokratycznych. Autor rozważa także możliwość wykorzystywania tych doświadczeń przez inne państwa, dokonujące przekształceń systemowych w różnych regionach świata. W artykule Ollanta Humala na scenie politycznej Peru transformacja programu politycznego, społeczeństwa czy państwa? Joanna Pietraszczyk-Sękowska podjęła temat nowych elit i przywództwa, dokonując analizy aktywności politycznej obecnego prezydenta Peru. Autorka skoncentrowała szczególną uwagę na znaczeniu dorobku politycznego i działalności militarnej rodziny Humala. Ukazała przy tym specyfikę nowej peruwiańskiej sceny politycznej, której strukturę nadal wyraźnie warunkują postkolonialne podziały społeczno-kulturowe. Artykuł Norberta Nowakowskiego wpisuje się w aktualną debatę na temat demokracji i obecności populizmu w procesach transformacji politycznych w Ameryce Łacińskiej. Autor podjął analizę dwóch nurtów populizmu, a mianowicie neoliberalnego, odwołując się do aktywności politycznej prezydenta Argentyny Carlosa Menema oraz radykalnego, określanego mianem nowego populizmu lewicowego, na przykładzie działalności prezydenta Wenezueli Hugo Chaveza Friasa. Karol Derwich w artykule Dysfunkcyjność państwa jako główna przeszkoda na drodze rozwoju kazus Meksyku przeanalizował trudności i zagrożenia w obszarze funkcjonowania instytucji państwa w okresie kadencji prezydenta Felipe Calderona. Artykuł jest rezultatem badań, które autor przeprowadził w ramach projektu naukowego Państwa upadłe i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe w skali globalnej i regionalnej. Stanisław Kosmynka, autor artykułu Echa terroryzmu islamistycznego w Ameryce Łacińskiej, zajął się problemem aktywności radykalnych ruchów i organizacji islamskich w obszarze określanym mianem Triple Frontera na pograniczu Argentyny,
wprowadzenie 11 Brazylii i Paragwaju, koncentrując uwagę na związkach tych ugrupowań z przestępczością zorganizowaną. Autor przedstawił potencjalne zagrożenia dla bezpieczeństwa regionu związane z obecnością radykalnych ruchów islamskich w Wenezueli i na obszarze innych państw latynoamerykańskich. Renata Siuda-Ambroziak w artykule Polityka kościołów neopentekostalnych w okresie transformacji ustrojowej w Brazylii podjęła analizę strategii budowania wpływów politycznych przez kościół neozielonoświątkowy Igreja Universal do Reino de Deus (IURD). Autorka, odwołując się do teorii bezpieczeństwa egzystencjalnego, podjęła dwa problemy badawcze. Po pierwsze, przeanalizowała powody dużego zapotrzebowania społecznego na religię i religijność w okresie transformacji ustrojowej w Brazylii. Po drugie zaś, zbadała uwarunkowania efektywności strategii działania IURD, która zapewniła kościołowi wpływ na kształtowanie współczesnej sceny politycznej w tym państwie. Jędrzej Kotarski w artykule Handel ludźmi w cieniu brazylijskiej polityki sukcesu skoncentrował uwagę na jednym z najpoważniejszych problemów globalnych, który obok handlu bronią i narkotykami przynosi największe zyski organizacjom przestępczym, a mianowicie na problemie współczesnego handlu ludźmi. Autor analizuje sytuację w Brazylii, państwie, które przoduje w rankingach pozyskiwania ofiar oraz ich sprzedaży, a zarazem wyróżnia się w podejmowaniu działań ukierunkowanych na zwalczanie tego procederu. Joanna Gocłowska-Bolek podjęła rozważania na temat koncepcji rozwoju gospodarczego Brazylii i nowej roli tego państwa w regionie oraz w systemie globalnym. Autorka analizuje potencjał ekonomiczny, wskazując na innowacyjność brazylijskiej gospodarki i uzasadnia, że obecna rola tego kraju w gospodarce światowej jest rezultatem konsekwentnej, perspektywicznej i długoterminowej polityki. Dominik Smyrgała omawia wpływ przemian demograficznych na wzrost pozycji Meksyku i Brazylii we współczesnych stosunkach międzynarodowych. W artykule Demografia a potencjał geoekonomiczny państw Ameryki Łacińskiej. Przykład Meksyku i Brazylii autor uzasadnia tezę, że bez gwałtownego przyrostu populacji w XX wieku, który przyczynił się do wzrostu ludności aktywnej zawodowo, państwa te nie osiągnęłyby poziomu rozwoju pozwalającego na aktywny udział w polityce światowej. Małgorzata Rzeszutko-Piotrowska w artykule Ameryka Łacińska, Unia Europejska i Polska stosunki polityczne i gospodarcze poddała analizie rozwój strategicznego partnerstwa UE z państwami latynoamerykańskimi, koncentrując szczególną uwagę na uwarunkowaniach i przebiegu dialogu politycznego, stosunkach gospodarczych oraz realizowanych programach pomocowo-rozwojowych. Edyta Chwiej w artykule Szanse i zagrożenia rozwoju stosunków między państwami Ameryki Łacińskiej a Azji Południowej i Wschodniej skupiła uwagę na wzroście dynamiki stosunków gospodarczych państw latynoamerykańskich i azjatyckich w pierwszej dekadzie XXI wieku. Autorka podjęła analizę zawartych porozumień, wartości wymiany handlowej i inwestycji kapitałowych. Dokonała refleksji nad pozytywnymi
12 wprowadzenie i negatywnymi skutkami tych zjawisk dla Ameryki Łacińskiej, wskazując także sposoby przeciwdziałania zagrożeniom. Tom zamyka artykuł Andrzeja Pietrzaka Metoda widzieć-ocenić-działać a demokratyzacja Ameryki Łacińskiej, w którym autor uzasadnia tezę, że w procesach demokratyzacji Ameryki Łacińskiej ważną rolę odegrała, popularna od ponad pół wieku w środowiskach zainteresowanych aktywną obecnością w życiu społecznym, metoda wiedzieć-ocenić-działać, propagowana przez środowiska związane z Kościołem katolickim. Ogląd Ameryki Łacińskiej przez pryzmat tej metody pozwala zidentyfikować aktorów społecznych, określić ich specyfikę, spektrum kwestii, którymi są zainteresowani oraz ustalić cele i metodologię działań. Metoda widzieć-ocenić- -działać wpłynęła na uformowanie w Ameryce Łacińskiej świadomych, krytycznych i społecznie zaangażowanych obywateli, a także ruchów poszukujących alternatywnych modeli organizacji życia społecznego, która opierałaby się na godności i prawach człowieka. Wydanie książki zostało zainspirowane debatą, w której wzięli udział przedstawiciele polskiego środowiska latynoamerykanistów. Miała ona miejsce podczas panelu na temat transformacji demokratycznych i nowej geopolityki w Ameryce Łacińskiej, który miałam przyjemność zorganizować i moderować w ramach II Ogólnopolskiego Kongresu Politologii w Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, w 2012 roku. Dziękuję wszystkim autorom tomu, koleżankom i kolegom, reprezentującym wiodące ośrodki naukowe, które prowadzą badania latynoamerykanistyczne, za owocną współpracę oraz stale okazywaną niesłabnącą wolę i potrzebę badania zjawisk oraz analizowania problemów, które towarzyszą procesom przekształceń politycznych, gospodarczych i społecznych w regionie Ameryki Łacińskiej. W imieniu własnym oraz współautorów tomu składam podziękowanie Panu Dziekanowi Wydziału Politologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej za dostrzeganie i rozumienie potrzeby rozwijania studiów i badań latynoamerykanistycznych oraz konsekwentne ich wspieranie. Katarzyna Krzywicka Lublin, 14 października 2014 roku