Anglia (Wielka Brytania) w polskich podręcznikach historii Anglia... Anglia to kraj, który z tych czy innych względów (o których redakcja nie wspomni, aby nie posądzano nas o sympatie i antypatie polityczne the rest is silence) staje się nam Polakom coraz bliższy. Jaką wiedzę o tym kraju wynosi z podręczników polski licealista? It is a question! Postaramy się na nie odpowiedzieć. ANNA PANER, ARNOLD KŁONCZYŃSKI (GDAŃSK) Dzieje Anglii (a następnie Wielkiej Brytanii) w polskich podręcznikach historii średniowiecznej i nowożytnej śledziliśmy w kilku kompendiach wiedzy przeznaczonych dla liceum i technikum. Wszystkie zawierają informację o najważniejszych wydarzeniach, jakie się tam dokonywały. Czynią to przeważnie w tym samym zakresie, różniąc się jedynie formą przekazu, zaś charakter treści jest prawie taki sam, jak w podręcznikach wydawanych przed rokiem 1989. Średniowiecze od pól Hastings do pól bitew wojny Dwóch Róż Narrację o dziejach średniowiecznej Anglii rozpoczyna zazwyczaj wzmianka o podboju państwa angielskiego przez Wilhelma Zdobywcę i ustanowieniu przezeń nowej organizacji administracyjnej i nałożeniu obciążeń fiskalnych. Prawie zawsze przy tej okazji dowiadujemy się o normandzkim (a także i nieślubnym) pochodzeniu Wilhelma, bitwie pod Hastings oraz o tkaninie z Bayeux, źródle ikonograficznym, upamiętniającym podbój Anglii. Znacznie więcej miejsca zajmuje historia Anglii w XII XIII wieku, kiedy to możni i duchowieństwo przystąpili do walki o emancypację spod władzy świeckiej, co po burzliwych zmaganiach doprowadziło do uprzywilejowania tych stanów kosztem króla. Wydarzenia te autorzy uznali za warte wyodrębnienia w osobne rozdziały zatytułowane Monarchia w Anglii lub Kształtowanie się reprezentacji stanowych, gdzie Anglia i Francja stanowi najlepszy przykład tego procesu. Kryzys wewnętrzny, zaostrzony nieudolnymi rządami braci Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi (bez wątpienia są to, oprócz Henryka VIII i jego córki Elżbiety, najlepiej znane postacie angielskiej historii) doprowadził do uszczuplenia władzy królewskiej i nadania stanom Wielkiej Karty Swobód. Podejmowane przez Henryka III próby ograniczenia przywilejów sądowniczych i podatkowych stały się przyczyną buntu baronów, popartego przez inne grupy społeczne. Walka zakończyła się przyznaniem mieszczanom oraz rycerzom prawa do udziału w organach władzy. Stąd też daty: 1258 i 1265 polskie podręczniki bardzo mocno podkreślają jako kluczowe dla narodzin angielskiego parlamentaryzmu. Na interesujący element angielskiej historii tego okresu zwróciła uwagę H. Manikowska w rozdziale Monarchie feudalne i początki monarchii narodowych pisząc, że zmiana myślenia o państwie miała swój początek właśnie w Anglii, gdzie już w XII wieku nowe idee i rozumienie państwa zawarte zostały w pojęciu korona królestwa. W następnym stuleciu władca przysięgał zachować nietknięte prawa korony, czyli niepodzielność ziem do niej należących. Koncepcje państwa i władzy królewskiej, 40
opracowane przez prawników i angielskich teologów były reakcją na napięcia, do jakich doprowadziła polityka Henryka II i jego spór z arcybiskupem. Oprócz podstawowych wiadomości, tworzących niejako kanon dziejów Anglii, w każdym z podręczników sporo informacji dodatkowych znajdujemy w części nazywanej obudową metodyczną, a pretekstem są zazwyczaj źródła ikonograficzne. T. Cegielski, W. Lengauer i M. Tymowski na marginesie rozważań o powstaniu reprezentacji stanowej w Anglii zamieszczają dwie ilustracje. Pierwsza to dyptyk z końca XIV wieku, przedstawiający króla Ryszarda II w otoczeniu świętych. Autorzy w komentarzu do źródła zwracają uwagę uczniów na rolę świętych patronów oraz na symbole dynastii Plantagenetów. Formują też szereg pytań, które mają na celu unaocznić związek władzy królewskiej ze sferą sakralną. Druga ilustracja (miniatura) przedstawia obrady parlamentu w czasach Edwarda I (1272 1307), z wyraźnym zaznaczeniem hierarchii stanowej, co też podkreślają autorzy poprzez dobór odpowiednich zadań. Autorzy M. Kamiński, G. Pańko i R. Śniegocki w rozdziale Monarchia stanowa w Anglii zamieszczają aż trzy ilustracje. Nie towarzyszą im pytania, lecz informacje, które jak się domyślamy mają na celu uzupełnienie i utrwalenie wiedzy, gdyż uczeń łatwiej zapamiętuje wiadomości skojarzone z plastycznym wyobrażeniem. I tak z podpisu pod miniaturą obrazującą śmierć Tomasza Becketa, dowiadujemy się o przyczynach i skutkach zatargu pomiędzy królem a arcybiskupem, choć o tym możemy przeczytać także w tekście zasadniczym. Natomiast H. Manikowska miniaturę przedstawiającą śmierć arcybiskupa Canterbury (wraz z komentarzem) wykorzystuje do sugestywnego zilustrowania konfliktu pomiędzy władcą a Kościołem i zamieszcza w rozdziale Spór o inwestyturę. Jeszcze inną rolę pełni miniatura przedstawiająca obradujące stany. Autorzy nie opowiadają obrazka, który dość wyraźnie obrazuje hierarchię stanową, lecz informują dlaczego parlament angielski w swoim zasadniczym kształcie mógł przetrwać, przetrwał do dnia dzisiejszego. O tak długim czasie funkcjonowania parlamentu zadecydował fakt, iż władcom nie udało się odebrać mu monopolu na ustanawianie podatków. We Francji piszą autorzy Stany Generalne nieopatrznie zgodziły się na pobieranie stałych świadczeń przez urzędników, co sprawiło, że parlament francuski przestał być potrzebny monarchom. H. Manikowska w podrozdziale Władza królewska i aparat państwowy, podkreśla rolę Domesday Book, nie tylko jako spisu powinności fiskalnych obywateli, ale też jako źródła będącego opisem XI-wiecznej Anglii i jej mieszkańców. Natomiast zarysowujące się już początkach XII wieku dysproporcje pomiędzy stanami, zdaniem autorki, dobrze obrazuje miniatura Trzy stany, gdzie Jan z Worcester, kronikarz Henryka I opisał lęk króla, przed układem, w którym chłopi, pozbawieni przywilejów, pracują na utrzymanie całego społeczeństwa. Obszerny pod względem treści, ale przejrzysty w formie wykład historii Anglii zatytułowany Od monarchii feudalnej do stanowej zamieszcza podręcznik wydawnictwa Operon. Narracja poprzedzona jest tezami, które autorzy rozwijają w podrozdziałach: Angielska monarchia feudalna w wiekach XI XIII; Anglia pod panowaniem Plantagenetów; Jan bez Ziemi i Magna Charta Libertatum oraz Powstanie parlamentu angielskiego. Autorzy usiłują wyjaśnić także etymologię słowa parlament, wywodzącą się prawdopodobnie z francuskiego (języka angielskiej arystokracji i dworu Plantagenetów), od parles-m en (mów mi o tym) lub parlez-m en (mówcie mi o tym). Oczywiście wszystkie wymienione podręczniki zamieszczają odpowiednio dobrane teksty źródłowe, wśród których dominują obszerne fragmenty Wielkiej Karty Swobód. Drugim filarem historii średniowiecznej Anglii w naszych podręcznikach jest wojna stuletnia. Znajduje ona swoje miejsce w każdym z opracowań, chociaż ukryta pod różnymi tytułami, np.: Kryzys społeczny, gospodarczy i polityczny Zachodniej Europy w XIV w. lub Kryzys 6/2006 41
i konflikty polityczne XIV XV w. Wojna stuletnia czy też Monarchie narodowe: Anglia i Francja w dobie wojny stuletniej. Uwaga autorów skupia się zasadniczo na przebiegu działań wojennych, zwłaszcza na opisie bitwy pod Crecy i Azincourt i charakterystyce ówczesnych sposobów walki, w których sukcesy odnosili Anglicy. Do przyczyn wojny zalicza się konflikt o Flandrię, spór dynastyczny z Kapetyngami, trudności społeczne (powstanie Wata Tylera). Jako skutek wojny najczęściej wymieniany jest kryzys wewnętrzny w Anglii, który doprowadził do Wojny Dwóch Róż i objęcia władzy przez Tudorów. Lektura tekstów o wojnie stuletniej przekonuje, że sympatia autorów jest jednak po stronie Francji, której bohaterów: Karola VII, Joannę d Arc przedstawia się obszerniej i z większym zaangażowaniem, podobnie jak skutki wojny, choć katastrofalne dla gospodarki, uznawane są jako doniosłe dla dziejów Francji. Aby przekonać się, jaki jest obraz Anglii w czasach nowożytnych, poddaliśmy ocenie podręczniki tych samych wydawnictw, chociaż nie zawsze napisane przez taki sam zespół autorski, jaki prezentowaliśmy wyżej. Wśród tej edycji podręczników największy zasób wiadomości, w przejrzystym, chronologiczno-problemowym ujęciu podają M. Kamiński i R. Śniegocki oraz spółka autorska wydawnictwa Operon. Historia nowożytna czyli Anglia a sprawa polska po raz pierwszy Ciekawą formę wykładu tego okresu prezentuje podręcznik T. Cegielskiego i M. Kurkowskiej, gdzie na wydarzenia polityczne przeznaczono zaledwie 70 stron na 435 zasadniczego tekstu, resztę poświęcając gospodarce, kulturze, problemom społecznym, wojskowym, ustrojowym i religijnym. Choć niekiedy wyczuwa się pośpiech autorów pragnących szybko sprzedać jak najwięcej informacji, to jednak w tej mozaice Anglia zajmuje ważne miejsce, a jej dzieje zasygnalizowano w licznych podrozdziałach: Anglia epoki Tudorów, Anglia początki mocarstwa, Bunt kolonii brytyjskich i powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki, Rewolucja agrarna w Anglii w XVIII wieku i jej oddziaływanie, Monarchia konstytucyjna w Anglii, Reformacja w Anglii. Kościół anglikański. Rządy Tudorów, konflikt Henryka VIII z papiestwem, zerwanie z Rzymem, ustanowienie i zasady funkcjonowania kościoła anglikańskiego postrzegane są jako wydarzenia pozytywne, korzystne dla państwa i jak piszą wspomniani wyżej autorzy: sekularyzacja i sprzedaż dóbr kościelnych przyniosły wielkie dochody skarbowi państwa Dzięki posunięciom Henryka VIII Anglia weszła na drogę gospodarki rynkowej (kapitalistycznej), której podstawy tworzyły wolny obrót ziemią, eksploatacja bogactw mineralnych oraz produkcja miejska.( ) Polityka zagraniczna państwa stawała się stopniowo wykładnią interesów gospodarczych Anglii. Wojny z Hiszpanią i poparcie udzielone Niderlandom, zbuntowanym przeciw Habsburgom, wiązały się z walką z hiszpańskim i portugalskim monopolem w handlu z koloniami. Kolejne ważne wydarzenie i chyba najważniejsze w ujęciu polskich podręczników do historii nowożytnej, to rewolucja XVII wieku, która doprowadziła do ukształtowania się nowoczesnego systemu parlamentarnego, a także sukcesów w polityce międzynarodowej. Wszyscy autorzy po scharakteryzowaniu przyczyn i zasadniczych etapów rewolucji sporo uwagi poświęcają kluczowej postaci tej epoki Olivierowi Cromwellowi niekwestionowanemu przywódcy burżuazji i państwa. Dokonania Cromwella: akty nawigacyjne, uzależnienie Irlandii i Szkocji, stworzenie Armii Nowego Wzoru są postrzegane jako kamienie milowe na drodze do mocarstwowej pozycji Anglii. Pozytywnie oceniane są także przemiany ustrojowe tego okresu: ustawa o prawach z 1689 r., ustawa o kadencji parlamentu oraz Akt o sukcesji z 1701r., które zaowocowały ukształtowaniem się Anglii jako pierwszego na świecie państwa demokracji parlamentarnej, z dominującą rolą burżuazji i nowej szlachty. Dzięki temu Anglia, wykorzystując rywalizację pomiędzy Habsburgami a Burbonami mogła przystąpić 42
do skutecznej walki o kolonie. We wszystkich podręcznikach narrację uzupełniają ilustracje i teksty źródłowe: między innymi fragment ustawy z 1653 roku i ustawy o prawach z 13 lutego 1689 oraz opinie historyków o Cromwellu i jego dokonaniach. Podobnie obszernie przedstawione są przemiany gospodarcze i ich społeczne konsekwencje nazywane dotąd w polskiej historiografii rewolucją przemysłową; dziś zaś ewolucją. Niezależnie od terminologii autorzy szczegółowo charakteryzują sytuację demograficzno-społeczną na początku XVIII wieku, podkreślają skutki dualizmu w rozwoju gospodarczym Europy, napływ surowców z kolonii. Te ostatnie, a zwłaszcza bawełna stały się przyczyną rozwoju przemysłu włókienniczego w Anglii, impulsem do licznych wynalazków i udoskonaleń technicznych, a w konsekwencji bodźcem rozwoju rodzimego przemysłu wydobywczego i energetycznego. W sferze politycznej zmiany te doprowadziły do reform ustrojowych: zmalała rola monarchii i Izby Lordów, wzrosła Izby Gmin. Władzę wykonawczą sprawował gabinet ministrów z premierem na czele, przywódcą zwycięskiej partii, a system ów nazywany jest parlamentarno-gabinetowym. Rozwój gospodarczy, reforma systemu politycznego szły w parze ze wzrostem międzynarodowego znaczenia Anglii, która wykorzystując klęskę Francji w wojnie o sukcesję hiszpańską, nie tylko ugruntowała swoją pozycję arbitra w Europie, ale też przejęła kolonie francuskie i hiszpańskie ważne punkty strategiczne: Gibraltar i Minorkę. Jednocześnie antyfrancuski sojusz angielsko-pruski w czasie wojen śląskich oraz wojny siedmioletniej, przyniósł Anglii kolejne zdobycze kolonialne w Ameryce Północnej, Azji i Afryce. To wszystko powodowało, że niektóre podręczniki nie wahają się stwierdzić, iż na przełomie XVIII i XIX wieku Anglia stała się największą potęgą przemysłową świata. Jako lekturę uzupełniającą, z uwagi na znaczenie tych wydarzeń, tak dla historii Wielkiej Brytanii jak i Europy, autorzy polecają prace wybitnego historyka G. M. Trevelyana: Historia Anglii i Historia społeczna Anglii: od Chaucera do Wiktorii. Sympatię polskich podręczników osłabia także udział Anglii w koalicjach antynapoleńskich, jakkolwiek stosunek autorów do Napoleona i jego polityki (zwłaszcza wobec sprawy polskiej) jest ambiwalentny i zdecydowanie mniej przychylny niż dawniej. Chwali się więc admirała Nelsona za pokonanie floty francuskiej pod Trafalgarem, uznaje się za uzasadniony sojusz angielsko-rosyjski przeciwko blokadzie kontynentalnej, jako zabójczej dla gospodarki europejskiej, choć wcześniej angielskie akty nawigacyjne, godzące w interesy Holandii czy Hiszpanii nie były oceniane negatywnie. Jednocześnie dyplomację angielską czyni się odpowiedzialną za lansowanie polityki równowagi w Europie, która doprowadziła do ponownego podziału ziem polskich i wzmocnienia pozycji roli Prus. Angielskie sukcesy w ekspansywnej polityce zagranicznej zakłóciła wojna z koloniami w Ameryce Północnej. Wydarzenia te w polskich podręcznikach przedstawiane są przeważnie z punktu widzenia amerykańskiej racji stanu i charakteryzuje je niechętny stosunek do Anglii i jej posunięć wobec byłych kolonii. Jest to zapewne skutkiem naszego zafascynowania Stanami Zjednoczonymi, a przede wszystkim wspieraniem wojny o niepodległość przez Tadeusza Kościuszkę i Kazimierza Pułaskiego amerykańskich i polskich bohaterów narodowych. Pochwala się też stanowisko Francji, która wspomagała zbrojnie Amerykanów przeciwko Anglikom. Wojna o niepodległość USA i polityka kolonialna Wielkiej Brytanii w XIX w. zmieniają nieco przychylny stosunek polskich autorów do Wielkiej Brytanii, zwłaszcza, że w krytycznym dla dziejów Polski czasie II i III rozbioru Anglia pozostawała w sojuszu z Prusami. (Większość autorów wspomina o przymierzu angielsko-pruskim, traktując go jako element gry politycznej skierowanej przeciwko Austrii i Francji.) 6/2006 43
Podsumowując: choć z konieczności dzieje średniowiecznej i nowożytnej Anglii przedstawione zostały w formie epizodycznej, to jednak ich obraz w polskich podręcznikach jest pozytywny: szybkie ukształtowanie szerokiej reprezentacji stanowej, strzegącej nie tylko przywilejów, ale też interesów państwa jest wyraźnie i mocno podkreślane, zwłaszcza, że w tej dziedzinie Anglia wyprzedzała Polskę o ponad 200 lat. Wilhelm Zdobywca traktowany jest jako bohater i założyciel, Henryk VIII, mimo atmosfery skandalów, jakie towarzyszyły jego życiu rodzinnemu, to budowniczy nowoczesnego państwa, dokonanego kosztem konfliktu z Kościołem i papieżem. Szczególnie wysoką ocenę zyskuje jego córka Elżbieta kontynuatorka polityki religijnej i zagranicznej Tudorów. W czasach nowożytnych ewolucja systemu politycznego w kierunku demokracji parlamentarnej, osiągnięcia techniczne i postęp gospodarczy oraz pozyskiwanie kolonii wzbudzają zdecydowany podziw polskich historyków. Wiek XIX i XX chwała imperium W podręcznikach następnych epok, obraz XIX i XX-wiecznej Wielkiej Brytanii jest także uproszczony i wynika przede wszystkim z fragmentarycznego charakteru narracji. Informacje dotyczące rozwoju tego kraju dotyczą na ogół kilku sfer jej funkcjonowania, a dobór omawianych zagadnień ma charakter stały. Wyróżnić można kilka grup zagadnień za pomocą których autorzy przedstawiają wizerunek Wielkiej Brytanii, są to na ogół przemiany ekonomiczne i społeczne, polityczno-ustrojowe, miejsce w polityce międzynarodowej, związki z Polską. Niemal wszystkie podejmują kwestię pionierskiego rozwoju naukowo-technicznego i jego wpływu na kontynentalną Europę oraz udział w polityce międzynarodowej XIX wieku z podkreśleniem stosowania zasady splendid isolation. Dostrzega się także znaczenie takich zagadnień jak: kolonializm, aktywność polityczna w przededniu wybuchu I wojny światowej, działania proniemieckie podczas konferencji wersalskiej, prace w ramach Ligi Narodów, appeasement i późniejsze stanowisko Wielkiej Brytanii w rozmowach Wielkiej Trójki. Autorzy stosują na ogół właściwą nazwę Wielka Brytania, jednakże bez rozwinięcia i podania jej znaczenia (z wyjątkiem podręczników Nowej Ery i PWN, objaśniających jej wprowadzenie w 1801). Trudno wyjaśnić stanowisko autorów podręcznika OPERON, którzy dla całego XIX i XX wieku używają terminów Anglia, Anglicy wymiennie z Wielka Brytania i Brytyjczycy, co należy uznać za poważny błąd. Konsekwencje angielskiej rewolucji przemysłowej dla zmian gospodarczych, społecznych i politycznych Wysp Brytyjskich oraz dla rozwoju dziewiętnastowiecznej Europy kontynentalnej mają charakter fundamentalny. Ich poznanie warunkuje zrozumienie procesów, które zmieniły oblicze Starego Kontynentu. Podstawowe informacje o konsekwencjach rewolucji przemysłowej znajdują się tradycyjnie we wszystkich podręcznikach, nie oznacza to jednak, że skomplikowane procesy i wzajemne zależności pomiędzy sferami życia państwa zostały tam jasno przedstawione. Pozytywnie wyróżniają się tu podręczniki WSiP, Nowej Ery i PWN, w których odnaleźć można zarówno omówienie wymienionych procesów, jak również próbę ich powiązania. Dostrzeżone zostały przemiany społeczne, zmieniająca się rola szlachty i jej stosunek do zachodzących zmian i wyrastającej konkurencji ekonomicznej w postaci zamożnej burżuazji (WSiP1). Brakuje odpowiedzi na frapujące pytanie: jak to się stało, że arystokracja brytyjska przetrwała ten trudny moment i nadal ogrywa ważną rolę w życiu publicznym swojego kraju? Autorzy podkreślają trudności, jakie dotknęły Wielką Brytanię w związku z wojnami napoleońskimi i blokadą kontynentalną, która wywołała poważny kryzys. Jego konsekwencje, jak również program i losy tzw. ruchu czartystów są często wzmiankowane w podręcznikach. Najwięcej miejsca poświęcili temu zagadnieniu autorzy podręczników obu serii WSiP, uzupełniając wykład tekstami obu petycji czartystów. Pozostaje obraz Wielkiej Brytanii jako państwa ekonomicznie silnego, odgrywają- 44
cego pionierską role w dziedzinie rozwoju technologii i organizacji pracy. Do końca XIX wieku Wielka Brytania pozostawała pierwszą potęgą gospodarczą świata, dopiero w 1893 roku Niemcy uzyskały lepsze wyniki w produkcji stali (WSiP1). Ukazuje się również modelowe rozwiązywanie problemów społecznych, wskazując, że wraz z poprawą stopy życiowej robotnicy rezygnowali z krwawych form walki, wybierając legalne możliwości realizacji postulatów w ramach działalności związków zawodowych. Poprawa warunków życia nie była gwałtowna i nie dotyczyła wszystkich, na co wskazują interesująco dobrane fragmenty tekstów Kay-Shuttleworth a, Bureta i de Tocqueville a w podręcznikach Nowej Ery. Obok przemian gospodarczych eksponuje się brytyjskie dokonania w dziedzinie prawno-ustrojowej. Wielka Brytania stanowi kontrapunkt dla dziejów parlamentaryzmu na kontynencie europejskim. Niemal wszystkie podręczniki eksponują znaczenie brytyjskiego wzorca parlamentarnego dla całej Europy. WSiP zamieszcza szczegółowy schemat brytyjskiego modelu monarchii parlamentarnej. Dużo uwagi poświęcono również kształtowaniu się systemów ideologicznych wskazując na to, że Wielka Brytania była kolebką liberalizmu ekonomicznego, tam wypracowany został model państwa konserwatywnego (E. Burke), również Brytyjczycy, L. Hobhouse, J. M. Keynes, dali podstawy dla koncepcji państwa opiekuńczego welfare state (WSiP2). Autorzy wskazują na kierunki zmian w życiu politycznym Wielkiej Brytanii z końcem XIX i w pierwszej połowie XX wieku. Z czasem, kobiety aktywnie rozpoczęły walkę o prawo do współdecydowania o zmianach prawnoustrojowych swojego kraju, posuwały się nawet do działań terrorystycznych przecinając kable telegraficzne, niszcząc obrazy w galeriach itp. (WSiP1). Gwałtowne zmiany społeczno gospodarcze zachodzące w Wielkiej Brytanii ukazane są nierównomiernie, znacznie mniej, lub w ogóle nie wspomina się o Wielkim Kryzysie z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku i jego konsekwencjach. Jednym z dramatyczniejszych wydarzeń, które rozegrały się na terenie ówczesnej Wielkiej Brytanii była walka Irlandczyków o niepodległość. Głód i restrykcyjna polityka władz spowodowały wzmożoną emigrację do Stanów Zjednoczonych i zaostrzenie form walki na rzecz równouprawnienia. Najszerzej problem przedstawiony został w podręczniku WSiP1, który poświęcił temu zagadnieniu osobny podrozdział, uzupełniony fragmentami tekstów B. Disraelego i T. Macaulay a. O powstaniu wielkanocnym i proklamowaniu niepodległości przez Irlandię informują także inne podręczniki (PWN, Operon). Szkoda, że temu zagadnieniu poświęcono tak mało miejsca, jest ono obecne we współczesnej świadomości między innymi dzięki tekstom piosenek znanych dzisiejszej młodzieży, która nie zawsze trafnie rozumie ich historyczny kontekst (piękną balladę o wydarzeniach 1846 1849 śpiewa Shinead O Connor). Stosunkowo dużo miejsca zajmuje omówienie przyczyn, zasięgu i konsekwencji polityki kolonialnej Wielkiej Brytanii. Autorzy, obok jednoznacznie negatywnych konsekwencji polityki kolonialnej, jak hamowanie miejscowego przemysłu, aby utrzymać tam rynki zbytu, próbują dostrzec także pozytywne efekty kolonializmu sugerując, że wprowadzały zmiany w duchu europejskim, np. koleje (Nowa Era) i w związku z tym przyczyniły się np. do integracji subkontynentu indyjskiego (WSiP2). Natomiast wzmiankując o problemie dekolonizacji najczęściej wspomina się o zmniejszonej kontroli nad koloniami w związku z działaniami militarnymi II wojny światowej (Operon) i trudności w zarządzaniu ogromnymi obszarami przez metropolię wyczerpaną długotrwałą wojną (PWN). Autorzy podkreślają, że dialog i negocjacje cechowały brytyjski model dekolonizacyjny, odmienny od francuskiego (Operon), ale ambicje kolonialne nie wygasły, czego dowodem jest konflikt o Falklandy na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Punktem wyjścia dla omówienia roli Wielkiej Brytanii w polityce międzynarodowej w XIX wieku słuszne stało się stanowisko wobec zasad nowego ładu europejskiego wprowadzonego na kongresie wiedeńskim. Wielka Brytania zaproponowała 6/2006 45
i skutecznie wprowadziła zasadę równowagi sił, która miała ograniczać możliwość narzucenia nowej hegemonii przez jedno z państw. Zasada ta miała umocnić znaczenie tego, kto dysponował największą flotą (Nowa Era). To właśnie Wielka Brytania uważana jest za państwo, które odniosło największe korzyści ze zwycięstwa nad Francją. Od tej pory politykę zagraniczną Londynu cechowała tzw. splendid isolation, nieangażowanie się w konflikty, które nie zagrażały interesom tego kraju. Z tego względu nie wstąpiła do św. Przymierza (WSiP2), gdyż Wielka Brytania nie ma trwałych sojuszy, ma tylko trwałe interesy (Nowa Era, s. 17). Za koniec tej polityki autorzy zgodnie uważają końcowe dekady XIX wieku, kiedy rozwój floty niemieckiej zaczął zagrażać interesom brytyjskim (Nowa Era), rozpoczęło się poszukiwanie nowych sojuszników, zakończone podpisaniem porozumienia z Francją w 1904 roku i Rosją. Natomiast rywalizacja brytyjsko-niemiecka rozpoczęta w 1906 roku od budowy pierwszego pancernika typu dreadnought (WSiP1,2) doprowadziła do wybuchu I wojny światowej. Wydarzenie to różnie przedstawiane jest w podręcznikach, autorzy zwracają uwagę na przebieg działań militarnych, wysiłek państw uczestniczących w zmaganiach militarnych, ale także na aktywizację polityki wschodniej Wielkiej Brytanii. Żaden z podręczników nie wyjaśnia miejsca, jakie zajmuje I wojna światowa we współczesnej tradycji i świadomości brytyjskiej, gdzie określana jest jako Great War (Wielka Wojna). Kończąca wojnę konferencja wersalska podjęła trud ustanowienia zasad nowego ładu. Premier brytyjski Lloyd George nadal reprezentował pogląd utrzymania konieczności zachowania równowagi sił na kontynencie (Operon) z tego powodu próbowano odbudować powiązania handlowe z Niemcami, co z kolei oznaczało ograniczenie strat terytorialnych i obciążeń finansowych wobec tego kraju, które wysuwała Francja (PWN, Nowa Era). Autorzy na różne sposoby próbują wyjaśnić źródła różnic w stanowiskach obu sojuszników wobec Niemiec. Powstał obraz państwa, które jeszcze współdecyduje o losach świata, ale powoli zaczyna tracić dotychczasową pozycję. Już na konferencji waszyngtońskiej Brytyjczycy zrezygnowali ze standardu dwóch potęg, czyli utrzymywania floty o tonażu większym niż połączone floty wojenne dwóch następnych państw (Nowa Era). Przemiany społeczne i polityczne w Wielkiej Brytanii w okresie międzywojennym zajmują w podręcznikach znacznie mniej miejsca. Autorzy wspominają o zmieniającej się roli kobiet w ówczesnym społeczeństwie, już od 1917 roku przejęły profesje, dotąd zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn w komunikacji publicznej, bankowości, nawet w policji (WSiP1). Analizując treści dotyczące Wielkiego Kryzysu Ekonomicznego można odnieść wrażenie, że dokonał się on głównie w Stanach Zjednoczonych. Szersze omówienie procesów ekonomicznych i społecznych znalazło się tylko w podręczniku WSiP1, gdzie obok przedstawienia problemu pojawiły się także ciekawostki, jak to, że już od 1936 roku BBC nadawała regularne audycje telewizyjne. Wielka Brytania była zatem zamożna i nowoczesna, mimo konieczności borykania się z konsekwencjami kryzysu. Druga wojna światowa Wielka Brytania a sprawa polska Była również państwem, które starało się utrzymać swoją mocarstwową pozycję w związku z obawami wobec rosnącej siły Japonii i Niemiec. Oznaczało to konieczność odbudowy armii i floty, rozbrojonych po 1918 roku (Nowa Era). W przypadku polityki appeasementu obraz polityki brytyjskiej jest bardziej zróżnicowany. PWN wskazując na nietrafne rachuby N. Chamberlaina w 1938 roku, stwierdza, że mógł on się poczuć ośmieszony przez Hitlera, a następnie, że Wielka Brytania nie przystępując do działań militarnych we wrześniu 1939 roku wykorzystała czas na przygotowania. Podręcznik Operonu informuje o tym, ze Brytyjczycy nie podjęli czynnej walki, co odciążyłoby front polski, skoncentrowali się na działaniach dyplomatycznych. Według Nowej Ery, Rząd Chamberlaina nie chciał się wikłać w konflikt 46
na kilku frontach, w 1939 roku Wielka Brytania nie była przygotowana do wojny i świadoma własnej niemożności realnego wsparcia Polski. Polityka appeasementu poniosła, zdaniem autorów, klęskę. WSiP2 stwierdza natomiast, że w Londynie obawiano się, że konflikt z III Rzeszą mógł doprowadzić do rozpadu ich imperium kolonialnego, dlatego skłonni byli realizować politykę ustępstw. Żaden z podręczników nie podaje szerokiego tła zarówno uwarunkowań agresji hitlerowskich, jak i polityki ustępstw realizowanej przez rząd brytyjski. Każdy prezentuje własne, subiektywne stanowisko w tej sprawie. Problem ten angażuje historyków od lat, jego owocem są rozliczne publikacje, odmienne spojrzenia. Szkoda, że autorzy polskich podręczników nie ufają kompetencjom ucznia do zbudowania własnej opinii. Należałoby przedstawić faktografię oraz odmienne interpretacje badaczy, ocenę pozostawiając uczniowi. Udział Wielkiej Brytanii w działaniach militarnych II wojny światowej w powszechnym odbiorze, uznawany jest za znaczący, ale pozostający w cieniu Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego, natomiast dostrzega się pierwszoplanową pozycję premiera W. Churchilla zarówno w podejmowaniu decyzji dotyczących działań militarnych, jak i konstruowania zasad ładu powojennego. Zyskał on opinię wybitnego polityka, który stał się partnerem w trudnych negocjacjach ze Stalinem. Wytworzył się obraz premiera, który próbuje ratować np. Bałkany przed rosnącymi wpływami komunizmu (Nowa Era). Opinia ta nie jest jednobrzmiąca, PWN widzi w działaniach Wielkiej Brytanii przede wszystkim chęć obrony pozycji mocarstwowej i posiadłości kolonialnych. Po raz kolejny objawia się stronniczość opinii prezentowanych w podręcznikach. Wiele miejsca zajmuje sprawa polska w polityce brytyjskiej okresu wojny i pierwszej dekady powojennej. Rola rządu brytyjskiego w nawiązaniu stosunków polsko radzieckich oraz relacje pomiędzy Wielką Brytanią a polskim rządem z siedzibą w Londynie omawiane są przede wszystkim w kontekście zbrodni katyńskiej. Autorzy podręcznika wydawnictwa Operon uważają, że władze brytyjskie i amerykańskie, mimo pełnej wiedzy o zbrodni, ze względu na własne cele polityczne nie popierały starań Polaków o ujawnienie prawdziwych winowajców. Znacznie ostrzej wypowiada się autor podręcznika Nowa Era, który stwierdza, że Brytyjczycy naciskali na W. Sikorskiego, aby odpowiedzialnością za Katyń obciążył Hitlera. Gdy ten się nie zgodził uznali, że rząd polski jest nieodpowiedzialny i ulega propagandzie goebbelsowskiej. Bardziej wyważone opinie prezentuje podręcznik PWN. W tym przypadku, analogicznie, jak przy prezentowaniu problemu appeasementu, autorzy proponują własne, dalece subiektywne opinie, nie wskazując na materiał źródłowy, który ich do tego upoważnia. Na obraz Wielkiej Brytanii składa się także jej stanowisko wobec powstania warszawskiego. Pomoc powstańcom w postaci samolotów z ładunkami i spadochroniarzami, które planowano wysłać na Warszawę była, zdaniem autorów, niemożliwa ze względu na silną, niemiecką obronę przeciwlotniczą. Jednocześnie podkreśla się pomoc, którą alianci faktycznie walczącej Warszawie wysłali (Nowa Era). A. Radziwiłł i J. Roszkowski krytyczniej oceniają skalę i zakres zaangażowania rządu brytyjskiego w akcje pomocy powstańcom. Uważają, że przez cały miesiąc nie zdobyli się na żadne oświadczenie i twierdzili, że nie mogli przygotować działań wspierających, gdyż plany powstańcze nie były im znane ani wcześniej uzgadniane. Znacznie mniej miejsca poświęcono brytyjskiemu stanowisku wobec sprawy polskiej na konferencji jałtańskiej i ich realizacji w okresie powojennym. Są to tylko pojedyncze informacje o tym, że w Jałcie odrzucono propozycję Churchilla, aby Polsce dać Lwów (Nowa Era), a jednocześnie Brytyj- 6/2006 47
David Beckham. Fot. Peter Kreffel. Winston Churchill. Co łączy premiera z piłkarzem? Sa najbardziej zanymi Anglikami wśród polskich licealistów. Fot. nieznany czycy naciskali, aby Mikołajczyk przyjął linię Curzona (PWN). Okres powojenny czyli na co warto zwrócić uwagę Rola Wielkiej Brytanii w stosunkach międzynarodowych w okresie powojennym i jej problemy wewnętrzne potraktowane zostały bardzo różnie. Autorzy podręcznika Operonu informują o przełomowym znaczeniu przemówienia Winstona Churchilla w Fulton w 1946 roku oraz o roli Wielkiej Brytanii w konflikcie zimnowojennym, między innymi o udziale w kryzysie sueskim. Zwraca się uwagę na charakter polityki dekolonizacyjnej, funkcjonowanie Wspólnoty Brytyjskiej. Umieszczone zostały biogramy W. Churchilla, M. Thatcher i królowej Elżbiety II. Autorzy stwierdzają, że Wielka Brytania pozostawała w cieniu Stanów Zjednoczonych jednocześnie uczestnicząc wraz z tym mocarstwem w rozwiązywaniu współczesnych konfliktów, na przykład wysyłając wojska do Iraku. Równie szeroko o roli Wielkiej Brytanii informuje podręcznik PWN akcentując bolesne koszty wojny dla społeczeństwa brytyjskiego i podjęte przez Partię Pracy reformy, głównie socjalne, które miały przezwyciężyć trudności i pomóc w powojennej odbudowie kraju. Przywołano także opinię M. Thatcher, która krytykując społeczeństwo kolektywistyczne stwierdziła, że ludzie zapomnieli o społeczeństwie osób (s. 234). Przegląd kilku podręczników pozwala stwierdzić, że zawierają stosunkowo dużo informacji o Wielkiej Brytanii, jej roli politycznej i nowatorstwie podejmowanych w tym kraju reform. Autorzy często podkreślają znaczenie zmian dokonujących się w tym kraju dla całej Europy. Utrwalany jest obraz Wielkiej Brytanii jako kraju silnego, zamożnego mocarstwa współdecydującego o losach świata. Autorzy koncentrują się na dziejach politycznych z wyjątkiem propozycji WSiPu i częściowo PWN, ukazujących procesy społeczno ekonomiczne i ich konsekwencje. Szkoda, że obok wielkiej polityki zabrakło tych elementów, które charakterystyczne dla brytyjskiej kultury masowej stały się już powszechnie rozpoznawalne: Kuba Rozpruwacz, małżeństwo Edwarda VIII, śmierć ks. Diany, Beatlesi, ruch punk itd. Podręczniki różnią się prezentując obraz Wielkiej Brytanii, ponieważ są to propozycje autorskie. Autorzy próbując wzmiankować każdy, ważny ich zdaniem problem, ograniczają się do podania podstawowej faktografii, często bez powiązań, komentarzy i ocen. Może się zdarzyć, że uczniowie realizujący program WSiP, Operonu lub PWN mogą mieć nieco odmienny wizerunek roli Wielkiej Brytanii w polityce międzynarodowej i jej wpływu na sytuację Polski i Polaków w XIX i XX wieku. 48