Obserwacje ornitologiczne cz. 3

Obserwacje ornitologiczne cz. 2 Obserwacje ornitologiczne cz. 3 Przebieg zajęć przedszkola i klasy IIII SP przedszkola klasy IIII szkoły podstawowej 1. Prowadzący prezentuje grupę zwierząt ptaki. Przedstawia 5 rysunków różnych zwierząt (zał. nr 1), a uczniowie mają wskazać, które z nich to ptaki. Następnie w formie burzy mózgów uczniowie podają cechy charakterystyczne dla ptaków. skrzydła, dziób pomocny przy obróbce i chwytaniu pokarmu, pióra, dwunożna postawa. 2. Prowadzący wprowadza pojęcie ornitologia nauka o ptakach. 3. Prowadzący zwraca uwagę uczniów, że najistotniejszą cechą ptaków jest zdolność do lotu, co umożliwiają skrzydła i ogon pokryte piórami. Prowadzący pokazuje okazy naturalne piór, np. pawia, bażanta, wrony, dzięcioła, sowy, gołębia, inne. Prowadzący wskazuje uczniom, że pióra pomagają w locie ptaka (długie, twarde z dutką) oraz ogrzewają ptaka (pióra puchowe, krótkie, miękkie). 4. Prowadzący zwraca uwagę na ubarwienie różnych gatunków ptaków na przykładzie kaczki krzyżówki: samice zwykle mają niepozorne ubarwienie w kolorach zbliżonych do otoczenia barwy maskujące, samce często posiadają jaskrawe, wyróżniające się ubarwienie barwy godowe. Prowadzący pokazuje załącznik nr 2. Prosi uczniów o podanie innych przykładów. 5. Prowadzący pokazuje załącznik nr 4 z typami dziobów i nóg, wyjaśniając, że w ten sposób ptaki przystosowały się do zdobywania określonego pokarmu. 6. Wykorzystując załączniki nr 2 i 3, charakteryzuje wybrane gatunki ptaków 5 gatunków. 7. Wykorzystując załączniki nr 2 i 3 Klucz do rozpoznawania ptaków leśnych i wodnych, charakteryzuje wybrane gatunki ptaków 57 gatunków: a) Ptaki wodne: polujące na ryby mewy, czaple, kormorany, rybitwy posiadają ostre dzioby i szpony, niektóre z nich świetnie nurkują, np. kormorany, kaczki, gęsi, łabędzie połączenie trzech przednich palców nóg błoną pławną, dziób zwykle spłaszczony, na końcu zrogowaciały, zakończony paznokciem, wewnętrzne krawędzie dzioba zaopatrzone w podwójny rząd blaszek rogowych (do odcedzania pokarmu). b) Szponiaste (polujące na ptaki i inne zwierzęta), np. orły, myszołowy, pustułki, charakteryzujące się hakowato zagiętymi dziobami, silnymi nogami uzbrojonymi w ostre, zakrzywione szpony. Posiadają znakomity wzrok. c) Ptaki śpiewające, np. rudzik, zięba, strzyżyk, pierwiosnek ich przedstawiciele różnią się między sobą wielkością, ubarwieniem i trybem życia. Wszystkie ptaki śpiewające mają jednak specyficzną budowę krtani z wieloma mięśniami głosowymi, umożliwiającą im wydawanie głosów godowych zwanych śpiewem. 8. Prowadzący przygotowuje tablicę z magnesami, na której przyczepia nazwy ptaków i ich korpusy: bielik, łabędź, bażant oraz rozsypankę z różnymi kształtami dziobów i nóg z załącznika nr 4 Cechy ptaków. Zaprasza chętnych uczniów do ułożenia rozsypanki dopasowania nóg i dziobów do korpusu. 9. Prowadzący prosi uczniów o podanie przyczyn wyboru określonych nóg i dziobów. 10. Prowadzący prowadzi pogadankę na temat, co ułatwia rozpoznawanie gatunków ptaków w terenie. Wykorzystując tablicę, prowadzący prosi o zapisanie pomysłów uczniów. Oprócz wyglądu (kolor, wielkość, kształt dzioba i nóg) powinno pojawić się stwierdzenie, że ptaki rozpoznajemy po śpiewie. 11. Prowadzący wyjaśnia, dlaczego ptaki śpiewają i dlaczego najczęściej robią to wiosną. Śpiew jest zwykle związany z początkiem okresu lęgowego. Wiosna to pora wyznaczania terytoriów, poszukiwania partnerów, zakładania gniazd i wychowywania piskląt. Ptaki głośno śpiewając, wyznaczają swoje rewiry i odstraszają w ten sposób swoich rywali. Samica z reguły wybiera ptaka, który śpiewa najgłośniej, bo ma największy rewir lęgowy. 12. Prowadzący wyjaśnia pojęcie migracja i terytorializm ptaków. 13. Prowadzący przygotowuje do odsłuchania od 3 do 5 głosów ptaków z załącznika nr 6. Podaje nazwę ptaka z jednoczesnym wskazaniem rysunku ptaka z Klucza (załącznik nr 3). 14. Prowadzący proponuje zabawę edukacyjną utrwalającą rozpoznawanie ptaków po śpiewie. Dzieli grupę na 5 zespołów, nadając im nazwę ptaka. W momencie włączenia śpiewu ptaka uczniowie odgrywający role tego ptaka powinni się poruszać latają. 15. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren w celu obserwacji ptaków. Podaje zasady dobrej obserwacji ptaków. Na podstawie naturalnych okazów lub załącznika nr 5 pokazuje uczniom, jakie ślady w środowisku wskazują na obecność ptaków. Działanie to można również zrealizować po wyjściu w teren. 16. Prowadzący rozdaje lornetki, klucze, terenowe karty pracy. 17. Prowadzący na spacerze edukacyjnym, wykorzystując charakterystyczne cech gatunkowe ptaków, prezentuje uczniom co najmniej siedem gatunków ptaków. 18. Podczas spaceru prowadzący zwraca uwagę na konieczność ochrony ptaków. W Polsce większość ptaków jest pod ochroną. Prowadzący uświadamia uczniom, że głównym sposobem na ochronę ptaków jest ochrona miejsc, w których żyją. Podsumowanie: Po wykonanych obserwacjach w klasie prowadzący rozdaje Kolorowanka Ptaki z zadań aktywizujących dzieci i młodzież dla pojedynczego ucznia. Po wykonanych obserwacjach i uzupełnieniu kart pracy, w przypadku uczniów potrafiących czytać, prowadzący może przeprowadzić grę dydaktyczną Ptaki z załącznika nr 7. 16

Obserwacje ornitologiczne cz. 4 Obserwacje ornitologiczne cz. 5 Przebieg zajęć klasy IVVI SP, szkoły ponadpodstawowe klasy IVVI szkoły podstawowej szkoły ponadpodstawowe 1. Prowadzący prezentuje grupę zwierząt ptaki. W formie burzy mózgów uczniowie podają cechy charakterystyczne dla ptaków. Prowadzący prosi uczniów o zapisanie informacji na tablicy. 2. Prowadzący przedstawia podstawowe informacje dotyczące ilości ptaków występujących w Polsce gniazduje ok. 360 gatunków, w lasach podmiejskich, np. na Barbarce ok. 30 gatunków, w lasach dominują ptaki małe, głównie pokrzewkowate i sikory, śpiewające latem i owadożerne. przeciętna długość życia ptaków w warunkach naturalnych to od 9 miesięcy do ok. 2 lat wynika to z dużej śmiertelności w okresie młodzieńczym, maksymalny wiek ptaków śpiewających wynosi 520 lat, kukułek 15 lat, grzywaczy 17 lat; duże ptaki żyją znacznie dłużej (nawet do 70 lat). 3. Prowadzący, wykorzystując załączniki nr 2, 3, 4, prezentuje różnorodność biologiczną ptaków, ich zróżnicowanie w wyglądzie, zdobywaniu pokarmu i strategii rozrodu. 4. Prowadzący prowadzi pogadankę z uczniami nt. najbardziej pospolitych gatunków ptaków występujących w Toruniu. Prowadzący uzmysławia uczniom różnorodność gatunków ptaków występujących w mieście. 5. Prowadzący, wykorzystując załącznik nr 6, prezentuje 12 wybranych głosów ptaków. 6. Prowadzący przygotowuje uczniów do wyjścia w teren w celu obserwacji ptaków. Prowadzący rozdaje lornetki i klucze, karty pracy. 7. Prowadzący podaje zasady dobrej obserwacji ptaków. Wykorzystując naturalne okazy, pokazuje uczniom, jakie ślady w środowisku wskazują na obecność ptaków. 8. Prowadzący na spacerze edukacyjnym, wykorzystując charakterystyczne cechy gatunkowe ptaków oraz ślady obecności ptaków, jakie możemy zaobserwować w terenie, prezentuje uczniom 1012 gatunków ptaków. W zależności od pory roku prowadzący omawia aktywność ptaków w danej porze. 9. W przypadku odnalezienia gniazda, prowadzący wraz z uczniami starają się ustalić, jaki ptak je zamieszkuje w oparciu o klucz (załącznik nr 5). 10. Prowadzący w trakcie spaceru podaje informacje dotyczące podziału ptaków ze względu na miejsce życia oraz podziału ptaków ze względu na miejsce gniazdowania. 11. W trakcie spaceru prowadzący dzieli uczestników zajęć na grupy 24 osobowe i przydziela im stanowiska badawcze, grupy przez 15 minut obserwują, słuchają i rozpoznają gatunki ptaków, obserwacje notują w kartach pracy. 12. Podczas spaceru prowadzący zwraca uwagę na konieczność ochrony ptaków. W Polsce większość ptaków jest pod ochroną. Prowadzący uświadamia uczniom, że głównym sposobem na ochronę ptaków jest ochrona miejsc, w których żyją. Podsumowanie: Uczniowie przygotowują prelekcje wystąpienia zawierające informacje nt. jednego wybranego ptaka występującego na terenie Torunia. Informacje, pojęcia, definicje Terytorializm forma instynktownych zachowań zwierzęcia, polegająca na utrzymaniu i obronie swojego terytorium, czyli miejsca, które zapewnia mu schronienie, dostateczną ilość pokarmu oraz wszystkie elementy niezbędne do wychowywania potomstwa. Ptaki oznaczają swoje terytorium sygnałem dźwiękowym, czyli śpiewem. Zwierzę broni swojego terytorium głównie przed innymi osobnikami tego samego gatunku lub innych gatunków. Wielkość terytorium zależy od zapotrzebowań pokarmowych zwierzęcia, w przypadku drapieżników jest zwykle większa niż pozostałych gatunków. Migracje wędrówki, czyli przemieszczanie się ptaków między dwoma obszarami powodowane poszukiwaniem terenów o odpowiednim klimacie, a co za tym idzie o odpowiednich warunkach pokarmowych i lęgowych. Z reguły ptaki przemieszczają się między zimowiskami a terenami lęgowymi. Odległości pokonywane w czasie takich wędrówek mogą być różne, np. szczygły zależnie od pory roku zmieniają miejsce bytowania, ale obszary zamieszkiwane przez nie latem i zimą częściowo się pokrywają lub ze sobą graniczą. Podobnie jest w przypadku gila, ptaki te możemy obserwować przez cały rok, jednak w chłodnej porze roku widzimy liczne ptaki przybyłe z północy na zimowisko, a latem nieliczne w naszym kraju ptaki lęgowe. Wiele ptaków podejmuje jednak dłuższe wędrówki, np. bocian, jaskółka. Wędrówki większości gatunków z terenu Europy odbywają się w kierunku północpołudnie. W przypadku dalekich wędrówek trasa przelotu pokonywana jest etapami, które mogą liczyć od 100 km (mniejsze ptaki) do nawet 500 km u większych gatunków. Wędrówki podejmuje większość ptaków. Tylko nieliczne są osiadłe, np. wróbel czy niektóre gatunki tropikalne. Budowa pióra Pióro składa się z elastycznej osi oraz dwu chorągiewek: zewnętrznej i wewnętrznej. Górna część osi pióra, o przekroju czworokątnym, nosi nazwę stosiny, dolna o przekroju owalnym, znajdująca się poniżej chorągiewki, nazywa się dutką. Wewnętrzna część dutki zbudowana z delikatnych łuseczek rogowych nosi nazwę duszy. Chorągiewki pióra składają się z promieni wyrastających z obydwu stron stosiny. Od promieni tych wyrastają z kolei na dwie strony promyki, które łączą się ze sobą delikatnymi haczykami. Pióra sów posiadają specjalną warstwę poślizgową oraz piłkowaną krawędź, która wygładza zawirowania powietrza, co umożliwia tym ptakom bezgłośny lot. Rola różnych rodzajów piór a) Pióra puchowe są małe, delikatne, lekkie i puszyste. Rosną przy samym ciele, stanowiąc warstwę izolacyjną. Z wierzchu są praktycznie niewidoczne. b) Pióra konturowe są sztywniejsze, bardziej gładkie od puchowych, często kolorowe, nadają ptakom ich wygląd i opływowy kształt i chronią przed opadami atmosferycznymi. c) Lotki i sterówki są ułożone dachówkowato, aby powietrze mogło je swobodnie opływać: sterówki stabilizują lot, kierują nim, a szeroko rozsunięte i skierowane w dół hamują go, lotki podczas ruchu skrzydła w górę powietrze przechodzi swobodnie, przy ruchu w dół lotki uszczelniają się i stawiają opór dający siłę nośną. 17

Obserwacje ornitologiczne cz. 6 Obserwacje ornitologiczne cz. 7 Krótka charakterystyka wybranych grup ptaków: a) Ptaki śpiewające najbardziej zróżnicowana grupa ptaków. Zwykle są to gatunki niewielkie. Mają specyficzną budowę krtani z wieloma mięśniami głosowymi, umożliwiającą im wydawanie głosów godowych zwanych śpiewem, np. jemiołuszki, strzyżyki. Pokarmem są owady i nasiona. b) Kukułki należą tu głównie owadożerne pasożyty lęgowe. W Polsce występuje tylko jeden gatunek kukułka. c) Gołębie są ptakami o średniej wielkości, ich pióra są sztywne, głowa niewielka, dziób miękki z woskówką, nogi krótkie. Obie płcie ubarwione są zwykle podobnie. Żyją w parach na skrajach lasów i w parkach, gruchają lub pohukują, chodzą sprawnie po ziemi, szybko latają. Ich pokarmem są nasiona, czasem ślimaki. Budują płaskie gniazda, są gniazdownikami, odbywają wędrówki. d) Dzięcioły ptaki ruchliwe i zwykle pstro ubarwione. Posiadają dłutowaty dziób i długi, lepki język zaopatrzony w haczyki. Nogi są silne, o dwóch palcach skierowanych do przodu i dwóch do tyłu. Ogon jest sztywny i klinowaty. Samce najczęściej posiadają czerwoną plamę na głowie. Żyją w lasach i różnego rodzaju zadrzewieniach. Co rok wykuwają nowe dziuple. Żywią się owadami i ich larwami, nasionami oraz orzechami. e) Kraskowe to stara ewolucyjnie grupa ptaków. Należą do niej niezwykle kolorowe ptaki o silnym dziobie i krótkich, słabych nogach. Gniazda budują w dziuplach lub norkach ziemnych. Do grupy tej należą m.in. dudki, kraski i zimorodki. f) Ptaki drapieżne posiadają ostry, hakowaty dziób i silne nogi zaopatrzone w ostre pazury. U wielu gatunków występują tzw. nogawice długie, gęste pióra na skokach. Polują na ptaki, ssaki, ryby, owady. Budują duże, otwarte gniazda na drzewach lub w załomach skalnych. g) Sowy są nocnymi ptakami drapieżnymi o obfitym, puszystym ubarwieniu. Oczy skierowane są do przodu, a pióra wokół nich układają się w tzw. szlarę. Głowa jest niezwykle ruchliwa. Dziób jest krótki, haczykowaty, skrzydła szerokie i okrągłe, nogi opatrzone ostrymi pazurami. Sowy widzą i słyszą doskonale, ich lot jest bezszelestny i stosunkowo powolny. Pokarmem sów są zwykle gryzonie i małe ptaki. h) Ptaki wodne: polujące na ryby mewy, czaple, kormorany, rybitwy posiadają ostre dzioby i szpony, niektóre świetnie nurkują, np. kormorany. kaczki, gęsi, łabędzie połączenie trzech przednich palców nóg błoną pławną, dziób zwykle spłaszczony, na końcu zrogowaciały, zakończony paznokciem, wewnętrzne krawędzie dzioba zaopatrzone w podwójny rząd blaszek rogowych (do odcedzania pokarmu). Zachowania ptaków. a) Zachowania terytorialne i godowe ptaki wyznaczają swoje rewiry, głośno śpiewając i odstraszając w ten sposób swoich rywali, samica z reguły wybiera ptaka, który śpiewa najgłośniej, bo ma największy rewir lęgowy. U niektórych ptaków (grzywaczy, skowronków, dzwońców) obserwować można loty tokowe, kiedy samce, głośno klaszcząc skrzydłami, wzbijają się w górę, a później opadają z rozpostartymi skrzydłami i ogonem. W rozmnażaniu ptaków wyróżniamy: poszukiwanie partnerów, zaloty, łączenie się w pary, budowę gniazda, złożenie i wysiadywanie jaj, wykluwanie się piskląt i opieka nad potomstwem. b) Pielęgnacja upierzenia ptaki czyszczą je, przeciągając dziobem po pojedynczych piórach na całej ich długości. Ptaki zażywają również kąpieli wodnych, słonecznych, w piasku lub pyle, w kwasie mrówkowym. c) Migracje ptaki są bardzo odporne na warunki atmosferyczne, przyczyną podejmowania wędrówek jest zazwyczaj brak pokarmu, różne gatunki ptaków podejmują wędrówki i powracają z nich w różnych terminach, np. rudzik, pierwiosnek przylatuje do Polski już w marcu, słowik kulczyk, zaganiacz w maju. Przykładowe zależności pomiędzy budową ptaka a środowiskiem jego życia i rodzajem zdobywanego pokarmu. a) Owadożerne, np. strzyżyk posiadają długi cienki dziób, czasem zagięty do dołu (pełzacz), u jaskółek i jeżyków dziób jest krótki, ale szeroki, co umożliwia im łapanie owadów w powietrzu. b) Ziarnojady posiadają krótki, mocny dziób do rozgniatania nasion, np. szczygieł, grubodziób. c) Mięsożerne na górnej szczęce posiadają tzw. ząb dziób ostro zakończony. Posiadają również ostre szpony. Podział ptaków ze względu na miejsce gniazdowania: ptaki zakładające gniazda na wysokości poniżej 1,5 m (w gałęziach krzewów) strzyżyk, pokrzewki, ptaki zakładające gniazda powyżej 1,5 m drozdy, kos, śpiewak, wrona siwa, ptaki zakładające gniazda w dziuplach dudek, muchołówki, dzięcioły, sikory. Podział ptaków ze względu na miejsce życia: ptaki wnętrza lasu muchołówka, ptaki obrzeży lasu kapturka, ptaki granicy lasu trznadel, strzyżyk. Ślady obecności ptaków, jakie możemy zaobserwować w terenie: dziuple, gniazda otwarte, kuźnie, odchody, pióra, tropy, wypluwki, ślady skrzydeł, miejsca kąpieli. Aktywności ptaków w zależności od pory roku a) Wiosna: powrót ptaków z dalekich zimowisk (jaskółki, kapturki, jerzyki), lęgi (od marca kos dzwoniec, sierpówka), śpiew (szczyt aktywności w maju o świcie), dobra pora na obserwacje ze względu na niewielką ilość liści. b) Lato: obserwacje coraz trudniejsze ze względu na rosnące liście, szczyt okresu lęgowego, wychowywanie piskląt, niektóre gatunki odbywają drugi lęg, spada aktywność śpiewających samców, młode szpaki zbierają się w duże stada, ptaki wróblowate odbywają pierzenie, w sierpniu zaczynają się pierwsze odloty, trwają przygotowania do odlotów objadanie. c) Jesień: wędrówki, słychać głosy przelatujących ptaków (drozdów, rudzika), przylatują ptaki z północnego wschodu na zimowiska (gawrony, kwiczoły, jemiołuszki), gromadzenie zapasów zimowych (sójka i orzechówka). 18

Obserwacje ornitologiczne cz. 8 d) Zima: ptaki licznie odwiedzają karmniki, ptaki górskie przenoszą się na niżej położone tereny (orzechówki), pierwsze śpiewy bogatki, dzwońca, kosa, strzyżyka, pod koniec zimy powrót ptaków z bliskich zimowisk (szpaka, kopciuszka, pierwiosnka). Sposoby ochrony ptaków: zachowanie istniejących i stwarzanie nowych środowisk dla ptaków, ochrona dzięciołów, zawieszanie budek lęgowych, pozostawianie w lasach podszytu i sadzenie nowego, w przypadku gatunków bardzo zagrożonych wyszukiwanie gniazd i wytyczanie stref ochronnych wokół nich, budowa sztucznych gniazd, ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin, ochrona starych drzew, zaniechanie zrębów zupełnych, zabezpieczanie linii energetycznych. 19

Imię i nazwisko... Data... Obserwacje ornitologiczne 1. Uzupełnij tabelę podczas obserwacji w lesie lub parku. W kolumnie B wpisz nazwę ptaka. W kolumnie C każdą kolejną obserwację zaznacz kreską. Wpisz porę roku obserwacji:... Obserwacje ornitologiczne cz. 1 klasy I III szkoły podstawowej Lp. 1. 2. 3. 4. 5. A B Nazwa ptaka C Liczba stwierdzeń D E Nazwa ptaka F Liczba stwierdzeń INNE 6. 2. Otocz pętlą nazwę najczęściej oberwowanego ptaka spośród wymienionych. Ptaki leśne podkreśl na zielono. Jeśli wśród innych wymieniłeś ptaki wodne, podkreśl je na niebiesko. a) sikora d) wrona g) dzięcioł j) sójka b) kowalik e) szpak h) grzywacz k) zięba c) dudek f) kos i) kawka 20

3. Wpisz nazwy gatunkowe ptaków pod ich wizerunkami. a)... b)... c)... d)... e)... 4. Z poznanych na zajęciach ptaków wybierz tego, który najbardziej Ci się spodobał. Dorysuj brakujące elementy i pokoloruj ptaka używając właściwych kolorów. Wpisz nazwę gatunkową ptaka. Nazwa ptaka... Obserwacje ornitologiczne cz. 2 klasy I III szkoły podstawowej 21

Imię i nazwisko... Data... Obserwacje ornitologiczne Obserwacje ornitologiczne cz. 1 klasy IV VI szkoły podstawowej 1. Uzupełnij tabelę. Krzyżykiem zaznacz w tabeli gatunki ptaków, które zaobserwowałeś lub usłyszałeś podczas obserwacji w lesie (kolumna 2). W kolumnie 3 opisz cechy charakterystyczne usłyszanego głosu. W kolumnie 4 zapisz zaobserwowane ślady (np. dziupla, kuźnia, gniazdo otwarte, pióro, odchody, tropy, wypluwki lub inne). Liczbę stwierdzeń określ, stawiając za każdym razem krzyżyk w kolumnie nr 6. Wpisz porę roku obserwacji:... 1 2 3 4 5 6 Gatunek ptaka Drozd śpiewak Dzięciołek Dzięcioł czarny Dzięcioł duży Dzięcioł średni Dzięcioł zielony Kos Kowalik Kwiczoł Usłyszany głos Cechy głosu Rodzaj śladu Cechy wyglądu Liczba stwierdzeń Mysikrólik Piecuszek Pierwiosnek Rudzik Sikora bogatka Sikora modra Sikora uboga 22

1 2 3 4 5 6 Gatunek ptaka Sójka Usłyszany głos Cechy głosu Rodzaj śladu Cechy wyglądu Liczba stwierdzeń Strzyżyk Wilga Zaganiacz Zięba WNIOSEK: Najliczniejszym obserwowanym gatunkiem ptaka jest... 2. Otocz pętlą właściwe sposoby ochrony ptaków a) tworzenie stref ochronnych wokół gniazd gatunków zagrożonych wyginięciem, b) dokarmianie ptaków, c) wieszanie budek lęgowych, d) usuwanie martwych drzew z lasu, e) przenoszenie gniazd bocianich, f) zapewnienie ptakom spokoju w okresie lęgowym, g) zagospodarowywania nieużytków (łąk, bagien, torfowisk), h) stosowanie w leśnictwie zrębów zupełnych i stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, i) wykaszanie łąk i pól w okresie od początku lutego do końca sierpnia. 23 Obserwacje ornitologiczne cz. 2 klasy IV VI szkoły podstawowej

Imię i nazwisko... Data... Obserwacje ornitologiczne Obserwacje ornitologiczne cz. 1 szkoły gimnazjalne i ponadgimnazjalne 1. Uzupełnij tabelę. Krzyżykiem zaznacz w tabeli gatunki ptaków, które zaobserwowałeś lub usłyszałeś podczas obserwacji w lesie (kolumna 2). W kolumnie 3 opisz cechy charakterystyczne usłyszanego głosu. W kolumnie 4 zapisz zaobserwowane ślady (np. dziupla, kuźnia, gniazdo otwarte, pióro, odchody, tropy, wypluwki lub inne). Liczbę stwierdzeń określ, stawiając za każdym razem krzyżyk w kolumnie nr 6. Wpisz porę roku obserwacji:... 1 2 3 4 5 6 Gatunek ptaka Drozd śpiewak Dzięciołek Dzięcioł czarny Dzięcioł duży Dzięcioł średni Dzięcioł zielony Kos Kowalik Kwiczoł Usłyszany głos Cechy głosu Rodzaj śladu Cechy wyglądu Liczba stwierdzeń Mysikrólik Piecuszek Pierwiosnek Rudzik Sikora bogatka Sikora modra Sikora uboga 24

1 2 3 4 5 6 Gatunek ptaka Sójka Usłyszany głos Cechy głosu Rodzaj śladu Cechy wyglądu Liczba stwierdzeń Strzyżyk Wilga Zaganiacz Zięba WNIOSEK: Najliczniejszym obserwowanym gatunkiem ptaka jest... 2. Rozpoznaj poszczególne gatunki dzięciołów. Wybierz z ramki i wpisz nazwy w odpowiednie miejsca. dzięcioł czarny, dzięcioł pstry duży, dzięcioł pstry średni, dzięciołek, dzięcioł zielony Obserwacje ornitologiczne cz. 2 szkoły gimnazjalne i ponadgimnazjalne a)... b)... c)... d)... e).................. 25

Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 1 Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 2 Rozpoznawanie drzew i krzewów przedszkola klasy IVVI szkoły podstawowej klasy IIII szkoły podstawowej szkoły ponadpodstawowe Cel główny Rozpoznawanie podstawowych gatunków drzew i krzewów. Uczeń: Cele operacyjne potrafi wyróżnić w krajobrazie drzewa, krzewy, rośliny zielne, rozróżnia pień, konary, gałęzie, pąki, liście, kwiaty i owoce opisuje różnicę między drzewem a krzewem, rozpoznaje od 5 od 17 gatunków, wyjaśnia pojęcia: drzewo, krzew, roślina zielna, roślina jednoroczna, dwuletnia, bylina, krzewinka, potrafi opisać pień, konary, gałęzie, pąki, liście, kwiaty i owoce, wyjaśnia podstawowe pojęcia dotyczące morfologii liści (kształt blaszki liściowej, brzeg liścia, ogonek liściowy), porównuje ze sobą gatunki drzew iglastych: sosnę zwyczajną i świerk zwyczajny, wyjaśnia rolę drzew, zna przyczyny różnic składu gatunkowego na kuli ziemskiej, wie, dlaczego lasy liściaste łęgi i grądy charakteryzują się największą różnorodnością gatunkową, zna i potrafi podać przykłady: las antropogeniczny, las naturalny, monokultura. Czas trwania zajęć 90 minut Miejsce klasa, las, park, zadrzewienia Pora roku wiosna, lato, jesień Środki dydaktyczne Załącznik nr 8 Charakterystyka roślin, załącznik nr 9 Gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych, załącznik nr 10 Budowa liścia, załącznik nr 11 Przewodnik do rozpoznawania drzew i krzewów, załącznik nr 12 Klucz do rozpoznania drzew i krzewów, załącznik nr 13 Rozmieszczanie geograficzne ekosystemów leśnych, naturalne lub zasuszone okazy liści z różnych gatunków drzew, materiały biurowe (brystol, kredki, papier, plastelina), karty pracy, aparat fotograficzny Metody pogadanka, burza mózgów, obserwacja Przebieg zajęć przedszkola i klasy IIII SP przedszkola klasy IIII szkoły podstawowej 1. Prowadzący na podstawie załącznika nr 8 rozmawia z uczniami nt. świata roślin i jego różnorodności. Pokazuje uczniom rysunki z załącznika nr 9 drzewa, krzewy i rośliny zielne. Prowadzący rozmawia z uczniami nt. różnic jakie obserwują na obrazkach i czym charakteryzują się drzewa. 2. Prowadzący rysuje na tablicy tabelę z trzema kolumnami drzewa, krzewy, rośliny zielne. Wykorzystując załącznik nr 9, przygotowuje rozsypankę. Rozdaje uczniom po jednym obrazku, będą to gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych. Uczniowie przyporządkowują i przyklejają obrazki w odpowiednie kolumny na tablicy. 3. Prowadzący prowadzi rozmowę z uczniami nt. cech/elementów, dzięki którym możemy rozpoznać gatunki drzew i krzewów. Możliwe odpowiedzi pojawiające się to: kora drzew, kwiaty, pokrój, pąki liściowe, owoce i liście. 4. Prowadzący pokazuje załącznik nr 10, przedstawia budowę liścia i wskazuje elementy: blaszka liściowa, brzeg liścia, ogonek liściowy, nerwacja. 5. Prowadzący pokazuje uczniom liście z 5 gatunków drzew (okazy naturalne lub zasuszone) podaje nazwy gatunkowe drzew, z jakich pochodzą. 6. Prowadzący przygotowuje wyjście w teren wokół szkoły, do pobliskiego lasu lub parku. Rozdaje uczniom przewodniki (załącznik nr 11). 7. Prowadzący w terenie prezentuje wybrane gatunki drzew na podstawie cech diagnostycznych. Zależnie od pory roku, mamy do dyspozycji szereg cech umożliwiających rozpoznanie drzewa. Liście, które w przypadku rodzimych gatunków są najlepszą cechą diagnostyczną, pojawiają się w kwietniu (poza roślinami iglastymi), czasem również warto szukać opadłych zeszłorocznych. W razie braku liści lub innych trudności możemy próbować zidentyfikować drzewo na podstawie innych cech. W ciągu całego roku możemy obserwować korę i pokrój drzewa. Jesienią znajdujemy na drzewach i pod nimi owoce, po których również możemy rozpoznać drzewo lub krzew. Warto zaznaczyć, że szyszki drzew iglastych nie są owocami, lecz kwiatostanami żeńskimi, te rośliny owoców nie wytwarzają. 8. W trakcie spaceru uczniowie poznają 5 gatunków drzew. Jesienią zbierają liście poznanych drzew i krzewów. 9. W trakcie spaceru uczniowie poznają do 10 gatunków drzew. Jesienią zbierają liście poznanych drzew i krzewów. Podsumowanie: Po powrocie do sali dydaktycznej uczniowie wykonują pracę plastyczną. Prowadzący rozdaje uczniom kartki papieru, kredki, plastelinę. Uczniowie odrysowują kontur blaszki liściowej i kolorują rysunek lub wylepiają. W przypadku wylepiania należy zwrócić uwagę na różnice w grubości samej blaszki a grubości nerwu. Prowadzący może również dać uczniom wcześniej przygotowany rysunek z konturem liścia. Uczniowie uzupełniają karty pracy. 26

Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 3 Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 4 Przebieg zajęć klasy IVVI SP, szkoły ponadpodstawowe klasy IVVI szkoły podstawowej szkoły ponadpodstawowe 1. Prowadzący prowadzi pogadankę, burzę mózgów dotyczącą wyjaśnienia pojęć: drzewo, krzew, roślina zielna, roślina jednoroczna, dwuletnia, bylina, pień, konary, gałęzie, paki, liście, kwiaty i owoce z wykorzystaniem załącznika nr 8. 2. Prowadzący prowadzi rozmowę z uczniami nt. cech/elementów, dzięki którym możemy rozpoznać gatunki drzew i krzewów. Możliwe odpowiedzi pojawiające się to: kora drzew, kwiaty, pokrój, pąki liściowe, owoce i liście. 3. Prowadzący wyjaśnia podstawowe pojęcia dotyczące morfologii liści (kształt blaszki liściowej, brzeg liścia, ogonek liściowy) z użyciem załącznika nr 10. 4. Prowadzący prowadzi pogadankę na temat roli roślin, a szczególnie drzew w ekosystemie. Propozycje uczniów są zapisywane na tablicy/flipczarcie w dwóch kolumnach: znaczenie drzew dla człowieka i znaczenie ekologiczne (dla innych organizmów, planety). 5. Prowadzący prezentuje różnice w składzie gatunkowych w różnych typach lasów w zależności od szerokości geograficznej (załącznik nr 13). 6. Prowadzący przygotowuje wyjście w teren do lasu. Najlepiej spacer edukacyjny poprowadzić tak, aby przejść z uczniami przez typową monokulturę sosnową i las liściasty/mieszany. 7. Prowadzący rozdaje uczniom załączniki nr 11 i 12. 8. Prowadzący rozdaje uczniom karty pracy, załączniki nr 11 i 12. 9. Prowadzący prezentuje wybrane gatunki drzew na podstawie cech diagnostycznych. Zależnie od pory roku mamy do dyspozycji szereg cech umożliwiających rozpoznanie drzewa. Liście, które w przypadku rodzimych gatunków są najlepszą cechą diagnostyczną, pojawiają się w kwietniu (poza roślinami iglastymi), czasem również warto szukać opadłych zeszłorocznych. W razie braku liści lub innych trudności możemy próbować zidentyfikować drzewo na podstawie innych cech. W ciągu całego roku możemy obserwować korę i pokrój drzewa. Jesienią znajdujemy na drzewach i pod nimi owoce, po których również możemy rozpoznać drzewo lub krzew. Warto zaznaczyć, że szyszki drzew iglastych nie są owocami, lecz kwiatostanami żeńskimi, rośliny te owoców nie wytwarzają. 10. W trakcie spaceru uczniowie rozpoznają 10 12 gatunków drzew i krzewów. 11. W trakcie spaceru uczniowie rozpoznają do 17 gatunków drzew i krzewów. Uczniowie posiadający cyfrowe aparaty fotograficzne mogą wykonywać zdjęcia. 12. Prowadzący w trakcie spaceru wyjaśnia pojęcia: monokultura, lasy antropogeniczne (gospodarcze), lasy naturalne. Podczas spaceru zwraca uczniom uwagę na różnorodność gatunkową w monokulturze sosnowej i w lasach liściastych/ mieszanych. Podsumowanie: Uczniowie uzupełniają karty pracy. Uczniowie przygotowują prezentację nt. gatunków drzew i krzewów występujących w najbliższej okolicy. Informacje, pojęcia, definicje Pojęcia Morfologia liścia wygląd/budowa zewnętrzna liścia. Drzewo roślina wieloletnia, wysoka, z jednym głównym zdrewniałym pędem pniem. Szczyt drzewa określamy jako koronę. Krzew roślina wieloletnia o zdrewniałej łodydze, czasem także korzeniach, przekraczająca 0,5 m wysokości. Posiada kilka zdrewniałych pędów głównych i na ogół jest znacznie niższy od drzewa, w przeciwieństwie do drzew, u krzewów brak osi głównej, która u drzew przechodzi przez system pędowy. Roślina zielna roślina o delikatnej, niezdrewniałej łodydze rozwijającej się nad ziemią, w klimacie umiarkowanym okres wegetacyjny roślin zielnych kończy się z chwilą nadejścia mrozów. Ze względu na czas życia, rośliny zielne dzieli się na jednoroczne, dwuletnie i byliny. Roślina jednoroczna przechodząca cały cykl rozwojowy (od wykiełkowania z nasienia do wydania własnych nasion) w ciągu jednego okresu wegetacyjnego, później ginąca, obumierają zarówno nadziemne pędy, jak i części podziemne, niesprzyjającą wegetacji porę roku przetrwają tylko nasiona. Roślina dwuletnia potrzebująca do odbycia cyklu rozwojowego dwóch okresów wegetacyjnych. Podczas pierwszego roku wytwarzana jest rozeta liści asymilujących oraz organy spichrzowe (zmodyfikowane korzenie i pędy). W drugim roku wydawane są pędy kwiatowe i nasiona, po czym roślina zamiera. Bylina roślina zielna żyjąca więcej niż dwa lata i zwykle wielokrotnie w tym czasie wydająca nasiona, byliny realizują różne strategie umożliwiające im przetrwanie niekorzystnego czasu wegetacyjnego, tzn. zimy. Ze względu na położenie pąków w okresie niekorzystnym dla rozwoju względem powierzchni ziemi, wśród bylin wyróżnić można kryptofity, hemikryptofity i rzadko spotykane w naszej florze chamefity. U kryptofitów części nadziemne bylin corocznie obumierają zimą. Wiosną z pąków znajdujących się na podziemnych (lub podwodnych u hydrofitów) organach przetrwalnikowych (kłączach, bulwach, cebulach), zapasonośnych korzeniach, wyrastają młode pędy, które zakwitają i wydają nasiona (u roślin nasiennych) bądź zarodniki (u pozostałych). Hemikryptofity zachowują pąki w czasie zimy ukryte w przyziemnej różyczce liściowej. Z kolei chamefity zachowują pąki na pędach tuż nad powierzchnią gruntu i zimę spędzają często pod śniegiem, mogą być chronione przed przemarznięciem przez warstwę ściółki, obumarłych i żywych liści. Krzewinka niska (do 50 cm) roślina wieloletnia o rozgałęzionych zdrewniałych pędach, bez wyraźnego pnia głównego. Krzewinki mogą występować pojedynczo, kępami lub tworzyć całe łany, jak np. borówka, wrzos zwyczajny. Wśród krzewinek występują zarówno gatunki o liściach zimotrwałych, jak i o liściach opadających na zimę, większość krzewinek to chamefity. Blaszka liściowa zasadnicza część liścia, zwykle płaska, o różnych kształtach: igiełkowaty, szydlasty, szczeciniasty, szpilkowaty, równowąski, lancetowaty, klinowaty, łopatkowaty, jajowaty, odwrotnie jajowaty, eliptyczny, nerkowaty, kolisty, tarczowaty, sercowaty, strzałkowaty, oszczepowaty, lirowaty. Liść pojedynczy i złożony : pojedynczy z jedną blaszką liściową, blaszka ta może być jednak wcinana, lecz wcięcia zwykle nie sięgają centralnej wiązki przewodzącej (nerwu głównego). Liście sieczne, u których wcięcia sięgają nerwu głównego, odróżnić można od złożonych po tym, że odpadają w całości, złożone mają wiele blaszek liściowych (listków) osadzonych na wspólnej osi, czyli osadce. Listki opadają osobno. Są charakterystyczne dla niektórych rodzin roślin naczyniowych (np. dla bobowatych) oraz podklasy paproci. Wśród liści złożonych 27

Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 5 Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 6 wyróżnia się: dłoniasto złożone, pierzasto złożone (listki umieszczone są wzdłuż pojedynczej osadki), wielokrotnie złożone. Brzeg liścia dzielimy je na: całobrzegi, piłkowany, ząbkowany, karbowany, falistowycięty. Ogonek liściowy część liścia łącząca blaszkę liściową z nasadą liścia. Blaszka zwykle przechodzi w ogonek u swej podstawy, ale w niektórych przypadkach ogonek wyrasta ze środka płaskiej blaszki liściowej (np. u nasturcji) taki liść nazywamy tarczowym. W przypadku, gdy liście są bezogonkowe i blaszka łączy się wprost z nasadą liścia, mamy do czynienia z liśćmi siedzącymi. Nasada liścia zwykle rozszerzona część liścia, w którym ogonek liściowy łączy się z łodygą. U liści bezogonkowych jest to podstawa liścia. Nerwacja (żyłkowanie, unerwienie) układ nerwów (żyłek, wiązek przewodzących) w liściach, działkach i płatkach kwiatu. Głównym zadaniem wiązek przewodzących w liściu jest dostarczenie do jego tkanek wody i odprowadzenie asymilatów, a także usztywnienie blaszki liściowej. Typy nerwacji: dłoniasta z nasady liścia wybiega kilka nerwów pierwszego rzędu, które rozchodzą się promieniście ku obwodowi liścia (np. przywrotnik), pierzasta z nasady liścia wybiega, jako pewnego rodzaju przedłużenie ogonka liściowego, nerw główny, od którego w lewo i w prawo odgałęziają się nerwy boczne (np. grab), siateczkowata pierzasta lub dłoniasta z wyraźnymi, poprzecznymi nerwami, równoległa z nasady liścia wybiega kilka nerwów ustawionych równolegle (np. trawy) lub łukowato (np. konwalia), przy czym w tym drugim przypadku nerwy zbiegają się ku sobie na szczycie liścia, wachlarzowata (dychotomiczna, widełkowa) z nasady liścia wybiegają liczne nerwy rozchodzące się wachlarzowato i rozgałęziające się widlasto (np. miłorząb). Monokultura system rolniczy lub leśny polegający na wieloletnim uprawianiu na tym samym obszarze roślin jednego gatunku bądź o podobnych wymaganiach glebowych, np. bawełny, trzciny cukrowej, sosny. Powoduje to szybkie wyjałowienie gleb nawet bardzo żyznych oraz zmianę ich struktury. Negatywne skutki monokultury: jednostronne wyczerpanie składników pokarmowych z gleby, ciągłe pobieranie wody z tych samych warstw, nadmierny rozwój szkodników. Lasy gospodarcze (antropogeniczne) stanowią główne zaplecze surowca drzewnego dla przemysłu budowlanego i meblarskiego. Hodowla lasu pielęgnacja gleby w uprawach leśnych (usuwanie chwastów, odsłanianie drzewek), czyszczenie wczesne w uprawach starszych i późne w młodnikach (znaczenie drzewek chorych i obumarłych oraz ich usuwanie), trzebierze wczesne między 25 a 45 i późne między 35 a 50 rokiem życia drzewostanu (znaczone są drzewa najdorodniejsze, w równych odległościach od siebie, pozostałe są usuwane). Gospodarowanie w lesie oparte na zasadach ekologii: rębnie częściowe, gniazdowe zamiast zupełnych, pozostawienie w drzewostanach pojedynczych lub rosnących w kępach starych drzew, odnowienia naturalne dojrzałe drzewa pozostają, a leśnicy przygotowują glebę tak, aby mogły kiełkować nasiona, pozostawienie w lesie martwych drzew dziuplastych, nieusuwanie z lasu wszystkich martwych pni i gałęzi (są doskonałym pożywieniem i kryjówką), wprowadzenie wielogatunkowości w nowych uprawach zabezpiecza to przed gradacją szkodników, uprawy prowadzone na jednym obszarze są w różnym wieku (dosadzanie warstwy podszytu), remizy ptasie. Lasy naturalne lasy, które wyrosły bez udziału człowieka i w dużym stopniu przypominają las pierwotny. Rola drzew w ekosystemie Drzewa są miejscem życia wielu organizmów (zwierząt, roślin, grzybów), dostarczają im schronienia i pokarmu, produkują tlen, chronią glebę i zasoby wód gruntowych. Typy lasów Świat roślin, mimo swej ogromnej różnorodności, wykazuje w rozmieszczeniu na kuli ziemskiej znaczne prawidłowości, tworząc tzw. formacje roślinne. Rozmieszczenie lasów na powierzchni lądów również jest nieprzypadkowe i zależy od wielu czynników: klimatu temperatury, opadów, rodzaju podłoża (gleby), stosunków wodnych, rzeźby terenu. a) tajga lasy iglaste występują w strefie klimatu umiarkowanego, istnieją dwa typy tajgi: tajga ciemna zbudowana z drzew zimozielonych oraz jasna z drzew zrzucających igliwie (modrzew), drzewa smukłe (lepiej znoszą obciążenie śniegiem), mniejsze niż w innych lasach. b) wilgotne lasy równikowe występują w strefie klimatów równikowych, łączna powierzchnia to 440 mln ha (ok. 10,6% ogółu lasów), brak krzewów i roślin runa leśnego, ciekawe formy roślinne: liany, epifity, najbogatsza w gatunki formacja roślinna, nawet 60100 gatunków na 1ha. c) lasy strefy umiarkowanej występują w strefie klimatu umiarkowanego, lasy te spotykamy w Ameryce Północnej, w Azji (lasy z gatunkami drobnolistnymi i lasy wielkolistne zrzucające liście na zimę), w Europie, gleby brunatne, zawierają dużo miogenów, drzewa są często wiatropylne, iglaste bory (sosna, świerk, jodła), liściaste buczyny (buk), olsy (olsza, jesion, topola), gądy (grab, dąb), dąbrowy (dąb). d) suche lasy podrównikowe występują w klimacie o niskich opadach, drzewa mają grubą korę i zwięzłe albo, przeciwnie, gąbczaste drewno, oraz drobne liście, kolce, ciernie, w Afryce w klimacie bardziej suchym lasy suche przechodzą w sawannę, w południowowschodniej Azji pod wpływem monsunów tworzą się lasy monsunowe, wilgotne i suche. e) wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne występują w strefie podzwrotnikowej, w warunkach klimatu śródziemnomorskiego, rośliny kolczaste o skórzanych liściach i bardzo grubej korze, rosną na glebach brązowych (cynamonowych). 28

Imię i nazwisko... Data... Rozpoznawanie drzew i krzewów 1. Uzupełnij tabelę, wykorzystując informacje zdobyte podczas zajęć w terenie. Lp. Nazwa drzewa/krzewu Opis liścia Rysunek owocu 1. 2. 3. 4. 5. Klon jawor liść dłoniasty, liść złożony, 57 listków jajowatych, liście opadające na zimę liść pojedynczy, brzeg gładki, orzęsiony, z wierzchu błyszczący, Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 1 klasy IIII szkoły podstawowej 6. Dąb bezszypułkowy 7. 29

2. Przyjrzyj się liściom, które zebrałeś na zajęciach. Wrysuj w kontur elementy blaszki liściowej. a) Klon b) Brzoza Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 2 klasy IIII szkoły podstawowej c) Buk 3. Rozwiąż rebus. Hasło wpisz poniżej w kratki. d) Jarząb KA + REK D 30

Imię i nazwisko... Data... Rozpoznawanie drzew i krzewów 1. Podpisz elementy liścia. a)... b)... c)... d)... e)... Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 1 klasy IV VI szkoły podstawowej 2. Wymień trzy przykłady gatunków drzew i krzewów, które charakteryzują się tym, że ich liście są pojedyncze z blaszką niepodzieloną i wyraźnym ogonkiem. 1)... 2)... 3)... 31

3. Uzupełnij krzyżówkę, wpisując w odpowiednie miejsca nazwy drzew przedstawionych na rysunkach. W puste miejsce wpisz hasło i wyjaśnij je. 1. 2. 3. F 4. 5. Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 2 klasy IV VI szkoły podstawowej 6. 7. 8. 9. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. HASŁO... Wyjaśnienie...... 32

Imię i nazwisko... Data... Rozpoznawanie drzew i krzewów 1. Uzupełnij tabelę, wpisując informacje na temat poznanych gatunków drzew. Lp. Nazwa gatunku Opis liścia Cechy charakterystyczne 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 1 szkoły ponadpodstawowe 8. 9. 10. 33

Lp. Nazwa gatunku Opis liścia Cechy charakterystyczne 11. 12. 13. Rozpoznawanie drzew i krzewów cz. 2 sszkoły ponadpodstawowe 14. 15. 2. Porównaj pod względem podanych cech dwa pospolite gatunki drzew iglastych: sosnę zwyczajną i świerk zwyczajny. A) Pokrój drzewa B) Kora Cecha Sosna zwyczajna Świerk zwyczajny C) Szyszki D) Igły 34