Sprawiedliwość idzie za prawem - bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna ZASADY DZIEDZICZENIA PO NOWELIZACJI PRZEPISÓW PRAWA CYWILNEGO Rzeszów 2009 1
Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.yoyo.pl Broszura opracowana przez Kingę Bieniasz Broszura sfinansowana przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2
SPADKI Śmierć bliskiej osoby, to dla każdego bardzo trudna sytuacja. Smutek, żal, osamotnienie to główne uczucia, z jakimi trzeba się zmierzyć. Niewiele osób, jest wówczas wstanie myśleć o uregulowaniu spraw majątkowych po zmarłym. Zazwyczaj drobne przedmioty trafiają do rąk różnych osób krewnych, przyjaciół czy sąsiadów jako pamiątki po zmarłym. Załatwienie reszty pozostawia się najczęściej na później. Zazwyczaj przychodzi jednak taki moment, kiedy np.: konieczne jest uregulowanie prawa własności nieruchomości. Wówczas okazuję się, że aby to zrobić najpierw trzeba podzielić schedę. Dlatego warto przeprowadzić postępowanie spadkowe jak najwcześniej, aby w przyszłości załatwienie formalności tj. przeprowadzenie stwierdzenia nabycia spadku po zmarłym lub podział spadku nie odbywało się w pośpiechu, a także w oparciu o trudne do przeprowadzenia dowody. Pierwszy krok, jaki powinien wykonać spadkobierca, to ustalić czy zmarły pozostawił testament. 3
JEST TESTAMENT Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, należy zwrócić się do sądu rejonowego (wydział cywilny) o otwarcie i ogłoszenie spadku (wzór nr 1). Do złożenie testamentu (odpowiednio: testamentów lub pism stwierdzających treść testamentu) zobowiązany jest każdy, kto jest w jego posiadaniu. Sąd na posiedzeniu niejawnym, (na które nikt nie jest wzywany) sporządza protokół z otwarcia i ogłoszenia testamentu, po czym zawiadamia o tym fakcie wszystkie osoby wskazane w testamencie. Sąd ogłasza tyle testamentów ile zmarły sporządził. Na tym etapie postępowania nie bada czy jest on ważny, ponieważ jego celem jest jedynie poznanie ostatnie woli zmarłego. NIE MA TESTAMENTU Jeśli spadkodawca nie pozostawił testamentu, wówczas którykolwiek ze spadkobierców ustawowych (małżonek, dziecko, rodzice lub rodzeństwo) powinno złożyć wniosek do sądu o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym z mocy ustawy (wzór nr 2). Sądem właściwy jest sąd rejonowy, w okręgu, którego zmarły miał ostatnie miejsce zamieszkania. 4
KTO I KIEDY DZIEDZICZY Z USTAWY? Powołanie do spadku może wynikać z testamentu lub z ustawy. Dziedziczenie z ustawy następuje, kiedy spadkodawca: 1. Nie pozostawił testamentu, 2. Napisany testament okazał się nieważny, 3. Wskazany spadkobierca nie chce lub nie może dziedziczyć (np.: zmarł wcześniej). Jeżeli zaistnieje jeden z wyżej podanych przypadków, wówczas dochodzi do dziedziczenia ustawowego, którego reguły obowiązują automatycznie. Po nowelizacji Kodeksu cywilnego z dnia 2.04.2009 r., zostały one zmienione głównie w zakresie kręgu osób uprawnionych do dziedziczenia albowiem ustawodawca, uznał wcześniejsze rozwiązania za zbyt restrykcyjne. Obecnie w pierwszej kolejności uprawnionymi są: małżonek oraz dzieci spadkodawcy. Jeżeli małżonek nie dożył otwarcia spadku, to powołanymi z ustawy są wówczas tylko dzieci (jeżeli nie żyją to wnuki). 5
W przypadku kiedy testator zmarł bezpotomnie, to dziedziczy po nim małżonek (1/2 masy spadkowej) wraz z jego rodzicami (w częściach równych tj. po ¼). Jeśli jednak ojcostwo rodzica testatora nie było ustalone to matka wraz z jego małżonkiem dziedziczą po połowie. Zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego całą schedę odziedziczy małżonek tylko w przypadku, kiedy zmarły nie miałby żadnych krewnych. Jeśli zaś zmarłym jest osoba stanu wolnego, nie posiadająca żadnych dzieci to wówczas w pierwszej kolejności cały spadek przypada rodzicom w częściach równych. Rodzeństwo zmarłego będzie zaś powołane dopiero wówczas, gdy któryś z rodziców spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku. Wtedy jego część będzie przypadać w równych częściach pozostałemu przy życiu rodzeństwu zmarłego. Jeśli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyłoby otwarcia spadku, to udział spadkowy przypadnie jego zstępnym (tzn. że od tej pory bratanek/siostrzenica mogą dziedziczyć po wujku/ciotce). Nowelizacja Kodeksu cywilnego rozszerzyła również krąg osób uprawnionych do dziedziczenia o dziadków zmarłego. Będą oni 6
dziedziczyć w przypadku braku należących do wcześniejszych kategorii spadkobierców. Spadkobiercami staną się zaś zarówno dziadkowie ze strony matki jak i ojca. Jeśli któryś z dziadków nie dożyje otwarcia spadku, udział spadkowy przypadnie zstępnym dziadka (czyli de facto wujostwu zmarłego) a jeśliby i oni by nie żyli, pozostałym dziadkom przypada masa spadkowo po równo. Po nowelizacji zmieniła się także sytuacja pasierba jako spadkobiercy ustawowego. Jest ona bardzo słaba, ponieważ zgodnie z art. 934¹ dziedziczy on w ostatniej kolejności tj. dopiero wtedy, kiedy spadkodawca zmarł nie pozostawiając spadkobierców (małżonka, zstępnych czyli własnych dzieci lub wnuków, rodziców, rodzeństwa, dziadków i ich zstępnych). Ponadto pasierb może dziedziczyć jedynie wtedy kiedy nie żyje oboje jego rodziców biologicznych. Jeśli rodzic biologiczny pasierba żyłby w momencie otwarcia spadku po macosze (ojczymie), a nie ma innych spadkobierców ustawowych lub jeżeli w ogóle nie ma żadnych osób uprawnionych spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (lub Skarbowi Państwa jeśli miejsca tego nie można ustalić lub było położone za granicą). 7
Te zmiany dotyczą jednak spadków otwartych po 28 czerwca 2009 r. Do tej daty obowiązują stare zasady tj.: 1. W pierwszej kolejności powołani do spadku są dzieci spadkodawcy (zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie) oraz małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyłoby otwarcia spadku, to wtedy część, która mu przypada dziedziczą jego dzieci. 2. Jeżeli zmarły nie miał dzieci lub po nim nie dziedziczą (np.: odrzucono spadek, spadkobierca zrzekło się dziedziczenia w drodze umowy lub został uznany za niegodne dziedziczenia) to wtedy do spadku są powołani do dziedziczenia z mocy prawa: małżonek, rodzice i rodzeństwo. SPADKODAWCA POZOSTAWIA DŁUGI Zanim złożymy jednak oświadczenie o przyjęciu spadku, należy zawsze sprawdzić czy w skład masy spadkowej wchodzą długi. W sytuacji, 8
kiedy okaże się, że taka możliwość istniej, należy rozważyć trzy możliwości: 1. Przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe (przyjęcie proste). Spadkobierca ponosi wówczas nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem 2. Przyjąć spadek z ograniczoną odpowiedzialnością za długi spadkowe (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza). Spadkobierca odpowiada w dalszym ciągu całym swoim majtkiem, ale tylko do wysokości aktywów spadku ustalonych w inwentarzu. Powyższy spis jest sporządzany u komornika, po uzyskaniu postanowienia wydanego przez sąd o stwierdzenia nabycia spadku. 3. Odrzucić spadek. Termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu (przyjęciu) spadku wynosi 6 miesięcy od chwili dowiedzenia o powołaniu do spadku, czyli nie koniecznie od chwili śmierci spadkodawcy. Aby takie oświadczenie było ważne, należy złożyć je albo przed sądem albo przed notariuszem - ustnie lub z podpisem urzędowo poświadczonym. 9
Jeżeli spadkobierca nie złoży oświadczenia w wymaganym terminie i formie, to jest to równoznaczne z prostym przyjęciem spadku. Jeśli natomiast, chociaż jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, to uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie sześciu miesięcy żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z ograniczoną odpowiedzialnością za długi. Należy jednak pamiętać, że do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. ZRZECZENIE SIĘ SPADKU Zrzeczenie się spadku może nastąpić tylko w drodze umowy zawartej pomiędzy osobami będącymi w przyszłości spadkodawcą i spadkobiercą. Umowa taka winna mieć formę aktu notarialnego. Poprzez umowę spadkobierca zrzeka się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy. Skutki takiej umowy dotykają również zstępnych spadkobiercy, ponieważ co do zasady zostają oni wyłączeni od dziedziczenia. 10
TESTAMENT Testament jest rozporządzeniem majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzenie go, to prosta i niedroga czynność. Możemy w nim wskazać osobę lub osoby, którym przypadnie majątek po naszej śmierci, będący często dorobkiem całego naszego życia. Dzięki sporządzeniu testamentu, można również zapowiedz nie jednej kłótni w rodzinie. Aby testament był ważnie sporządzony, muszą być zachowane następujące warunki: 1. Wyrażona w nim wola musi być świadoma i swobodnie podjęta, 2. Wolna od błędu (zakłada się, że jeśli spadkodawca nie działał pod wpływem błędy, nie sporządziłby testamentu tej treści), 3. Nie może być sporządzony pod wpływem groźby. 4. Osoba w chwili sporządzania testament musi być pełnoletnia i posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. 5. Jeden testament może zawierać wolę tylko jednej osoby (np.: małżonkowie nie mogą wspólnie spisać testamentu). 11
FORMY TESTAMENTU Najpopularniejszą oraz najprostszą formą wyrażenia swojej ostatniej woli jest tzw. testament holograficzny, tzn.: 1) napisany własnoręcznie 2) opatrzony datą 3) podpisany. Przy sporządzaniu testamentu w tej formie należy pamiętać o tych trzech bardzo istotnych warunkach (w przypadku braku jednego z nich, testament może zostać uznany za nieważny). Równie łatwo jest go również odwołać czyli zmienić swoja wolę - wystarczy napisać nowy, zachowując trzy ww. warunki. W przypadku kiedy istnieje kilka testamentów, za ważny uznaje się ten, który został sporządzony najpóźniej. Kolejny sposób na spisania testamentu, to wizyta u notariusza - który zatroszczy się już o poprawną formę zwłaszcza, jeżeli testatorem jest osoba głucha albo niewidoma. Ten rodzaj testamentu jest zalecany również w przypadku, kiedy testator chce wykluczyć (wydziedziczyć) kogoś z kręgu spadkobierców. Możemy mieć bowiem wtedy pewność, że zostanie on napisany precyzyjnie, co znacznie utrudni próby jego obalenia. Niestety za spisanie testamentu notariusz pobiera opłatę w wysokości ok. 50 zł 12
Istnieje również możliwość sporządzenia testamentu w obecności urzędnika (wójt, burmistrz, prezydent miasta, sekretarz gminy lub kierownik stanu cywilnego) oraz dwóch świadków. W takim przypadku spadkodawca oświadcza ustnie swoją ostatnią wolę, która jest spisywana w formie protokołu. Następnie jest on odczytany spadkodawcy wobecności świadków i podpisany przez spadkodawcę, urzędnika oraz świadków. Ta forma testamentu nie może być stosowana przez osoby głuche lub nieme. Plusem takiego sposobu sporządzania testamentu jest brak jakichkolwiek opłat. ZACHOWEK Spadkodawca, ma prawo rozporządzić swoim majątkiem wg własnego uznania, może np.: powołać do całości spadku osobę nienależącą do rodziny (konkubinę lub przyjaciela). W takiej sytuacji spadkobiercy, którym przysługiwałby spadek na podstawie ustawy (dzieci, wnuki, małżonek oraz rodzice) mogą zażądać określonego świadczenia pieniężnego od rzeczywistego spadkobiercy, czyli zachowku. Uprawnionym należy się połowa wartości udziału spadkowego, jaki by otrzymali przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony 13
jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny (dziecko, wnuk) uprawniony jest małoletni, należy mu się tytułem zachowku dwie trzecie takiego udziału spadkowego (art. 991 1 k.c.). UZNANIE ZA NIEGODNEGO DZIEDZICZENIA Osoba uprawniona do spadku, na żądanie każdej osoby, która ma w tym interes (np.: innego spadkobiercy, wierzyciel spadkodawcy lub spadkobiercy) może zostać uznana przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Przyczyny takiego uznania są wymienione w Kodeksie Cywilnym (art. 928) i należą do nich: 1) dopuszczenie się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, 2) za pomocą podstępu lub groźby nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności, 14
3) umyślne ukrycie lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testament albo świadomie skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. Żadne inne przyczyny, poza wskazanymi powyżej, nie mogą być podstawą uznania spadkobiercy za niegodnego. WYDZIEDZICZENIE Wydziedziczenie to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców spadkodawcy prawa do zachowku. Może ono być dokonane wyłącznie z przyczyn wskazanych przez ustawodawcę w art. 1008 k.c., tzn. kiedy: 1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np.: nadużywanie alkoholu, niepodejmowanie pracy zarobkowej, zażywanie narkotyków przez dłuższy okres czasu, wbrew woli i pomimo napomnień spadkodawcy) 2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, (ustawodawca nie definiuje kim jest osoba 15
najbliższa, może być to członek rodziny jak również konkubent, przestępstwo natomiast musi być popełnione umyślenie) 3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych, (np.: nie udziela spadkodawcy pomocy w czasie choroby, opieki w związku ze starością, a także gdy nie dopełnia obowiązku alimentacyjnego). Żadne inne przyczyny nie mogą stanowić podstawy wydziedziczenia. Istotną rzeczą jest jednak, aby spadkodawca wskazał a nawet uzasadnił w testamencie przyczynę wydziedziczenia, w przeciwnym przypadku będzie ono nieważne. Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. PODATEK Opodatkowanie spadków reguluje ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. z 11.08.1983, Nr 45, poz. 207.) Podstawę opodatkowania stanowi wartość opodatkowanych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. 16
Wzór nr 1 Rzeszów, 15.04.2007 r. Do Sądu Rejonowego w Rzeszowie Wydział Cywilny Wnioskodawca: Marek Wojciechowski zam. Rzeszów, ul. XXX 1/2 Uczestnicy postępowania: 1) Zofia Kusibab, zam. Rzeszów, ul. YYY 55 2) Dorota Dziedzicka, zam. Rzeszów, ul. ZZZ 2/5 Wniosek o otwarcie i ogłoszenie testamentu Wnoszę: o otwarcie i ogłoszenie testamentu własnoręcznego z dnia 23.04.2005, sporządzonego przez zmarłego Jana Wojciechowskiego Uzasadnienie Jan Wojciechowski ostatnio stale zamieszkały w Rzeszowie, zmarł 5.12.2005 roku w Rzeszowie. (dowód: akt zgonu). Zmarły pozostawił testament własnoręczny z dnia 23.04.2005. (dowód: oryginał testamentu własnoręcznego z dnia 23.04.2005 roku). W testamencie zmarły powołał do spadku wnioskodawcę i uczestników postępowania w częściach równych. W związku z powyższym wniosek jest uzasadniony. Andrzej Malinowski 17
Załączniki: 1) akt zgonu Jana Wojciechowskiego, 2) testament własnoręczny Jana Wojciechowskiego z 23.04.2005roku, 3) dwa odpisy wniosku. 18
Wzór nr 2 Rzeszów,15.04.2007 r. Do Sądu Rejonowego w Rzeszowie Wydział Cywilny Wnioskodawca: Marek Wojciechowski zam. Rzeszów, ul. XXX 1/2 Uczestnicy postępowania: 1) Zofia Kusibab, zam. Rzeszów, ul. YYY 55 2) Dorota Dziedzicka, zam. Rzeszów, ul. ZZZ 2/5 Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku Wnoszę: 4. o stwierdzenie, że spadek po, Janie Wojciechowskim zmarłym 6.05.2004 5. w Rzeszowie, ostatnio stale zamieszkałym w Rzeszowie, na podstawie ustawy nabyli - żona Zofia Wojciechowska i dzieci Dorota Dziedzicka oraz Mark Wojciechowski 2) o ustalenie, że każdy uczestnik ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie. 19
Uzasadnienie Jan Wojciechowski, ostatnio stale zamieszkały w Rzeszowie, zmarł w dniu 6.05.2004 roku w Rzeszowie.(dowód: akt zgonu) W chwili śmierci pozostawał w ważnym związku małżeńskim z wnioskodawczynią, Zofią Wojciechowską (dowód: akt małżeństwa) Zmarły miał dwoje dzieci, tj. uczestników postępowania. (dowód: akty urodzeń) Innych dzieci nie miał. Testamentu nie pozostawił. Żaden z uczestników nie odrzucił spadku i nie zrzekł się dziedziczenia po zmarłym. (dowód: zapewnienie spadkowe, które zostanie złożone na rozprawie). Uwzględniając powyższe, wniosek jest zasadny. Marek Wojciechowski Załączniki: 1) akt zgonu, 2) akt małżeństwa Jana i Zofii Wojciechowskich, 3) akty urodzeń Sabiny Dziedzickiej i Marka Wojciechowskiego, 4) dwa odpisy wniosku. 20