Równi wobec prawa gdyński program poradnictwa obywatelskiego i prawnego

Transkrypt

1 sierpień 2012 Spadek kwiecień 2012

2 Gdy został sporządzony testament, to w nim zawarta jest decyzja spadkodawcy, kto po nim dziedziczy. Jeśli testament nie został sporządzony, to dziedziczenie odbywa się według reguł ustawowych. Zatem dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Dziedziczenie testamentowe Podstawowe cechy wszystkich testamentów są następujące: testament jest jedynym dokumentem, w którym można zawrzeć decyzje co do losu majątku po śmierci; nawet jeżeli w treści takiego dokumentu zabraknie słowa testament, ale będzie z niego wynikać zamiar rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci, dokument ten będzie podlegał ocenie czy jest zgodny z przepisami regulującymi sporządzenie testamentu, testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy (obowiązuje zakaz testamentów wspólnych, np. małżonkowie nie mogą zawrzeć swojej ostatniej woli w jednym testamencie), spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia, odwołanie testamentu może nastąpić wskutek jego zniszczenia przez spadkodawcę lub poprzez sporządzenie nowego testamentu, sporządzenie nowego testamentu bez wyraźnego odwołania testamentu wcześniejszego powoduje odwołanie tego wcześniejszego, chyba że można pogodzić treść tych testamentów, sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, tzn. pełnoletnia i nie ubezwłasnowolniona, testamentu można sporządzić i odwołać tylko osobiście, nie można tego uczynić np. przez pełnomocnika. Rodzaje testamentów Najczęściej spotykane formy testamentów to testament własnoręczny (tzw. holograficzny) i notarialny. Przepisy przewidują także testament allograficzny, który spadkodawca może sporządzić w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, jednakże testament sporządzony w tej formie w praktyce w zasadzie nie występuje. Testament własnoręczny wymaga napisania go przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym, podpisania przez spadkodawcę i wskazania w treści testamentu daty jego sporządzenia. Niedochowanie dwóch pierwszych warunków powoduje nieważność testamentu (np. sporządzonego na komputerze i tylko podpisanego przez spadkodawcę). Brak daty nie skutkuje od razu nieważnością, np. w sytuacji gdy spadkodawca pozostawił tylko jeden testament, ale może prowadzić do uznania testamentu za nieważny, np. w sytuacji pozostawienia kilka testamentów o wzajemnie wykluczającej się treści i bez wskazania dat ich sporządzenia lub w nawet w wypadku sporządzenia tylko jednego testamentu, jeżeli spadkodawca został ubezwłasnowolniony i nie można stwierdzić czy ubezwłasnowolnienie nastąpiło przed czy po sporządzeniu testamentu. Treść zaginionego testamentu własnoręcznego (co do zasady takiego, który zaginął już po śmierci spadkodawcy; w każdym razie, gdy jest pewność, że nie został przez spadkodawcę zniszczony czyli odwołany) może zostać ustalona w postępowaniu sądowym za pomocą wszelkich dozwolonych środków dowodowych, np. w oparciu o zeznania świadków.

3 Testament notarialny ma formę aktu notarialnego, zatem to notariusz dba o prawidłową formę jego sporządzenia. Od 5 października 2011 r. działa Notarialny Rejestr Testamentów, w którym można zarejestrować testament notarialny lub oddany notariuszowi na przechowanie testament własnoręczny. Dostęp do Notarialnego Rejestru Testamentów mają wyłącznie notariusze; za ich pośrednictwem można uzyskać, po przedstawieniu dowodu śmierci testatora, listę testamentów sporządzonych przez zmarłego albo stwierdzenie, że żaden jego testament nie został zarejestrowany. W praktyce spotkać się można także z testamentem ustnym, który może być sporządzony tylko w wyjątkowych okolicznościach wtedy, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu (czyli np. własnoręcznego lub notarialnego) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Wówczas spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego stwierdza się poprzez spisanie przez jednego ze świadków lub osobę trzecią oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia lub przez zgodne zeznania wszystkich świadków złożone przed sądem w ciągu 6 miesięcy od daty śmierci spadkodawcy. Aby testament ustny był ważny spadkodawca musi oświadczyć swoją wolę ustnie przy jednoczesnej obecności przynajmniej trzech świadków. Testator nie może więc składać swojego oświadczenia każdemu świadkowi osobno. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba (ani jej krewny lub powinowaty), dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Podważenie testamentu W razie sporządzenia testamentu istnieje możliwość podważenia jego ważności. Można podnieść zarzut nieważności testamentu, jeżeli został sporządzony przez osobę, której stan psychiczny wyłącza świadome albo swobodne powzięcie przez nią decyzji i wyrażenie woli. W razie sporu na tym tle co do zasady decydujące jest sporządzenie w postępowaniu przed sądem opinii psychiatrycznej, głównie w oparciu o dokumentację lekarską dotyczącą spadkodawcy. Należy przy tym pamiętać, iż testament sporządzony przez osobę ubezwłasnowolnioną jest nieważny, nawet gdy nie został podniesiony zarzut nieważności bada to sąd z urzędu, natomiast przy zaburzeniach psychicznych, które nie spowodowały ubezwłasnowolnienia stwierdzenie nieważności testamentu może nastąpić tylko w oparciu o zarzut nieważności zgłoszony i udowodniony przed sądem przez któregokolwiek z potencjalnych spadkobierców. Zarzut nieważności można zgłosić również, gdy testament został sporządzony pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści lub gdy został sporządzony pod wpływem groźby. Przy testamencie własnoręcznym podnoszony bywa zarzut, iż testament nie został sporządzony przez spadkodawcę. W takiej sytuacji rozstrzygająca jest opinia grafologiczna wykonana na zlecenie sądu, po uprzednim zebraniu próbek pisma spadkodawcy. Powołanie spadkobiercy Powołanie spadkobiercy może dotyczyć tylko całości lub ułamkowej części spadku, a nie poszczególnych praw czy przedmiotów majątkowych, tzn. stwierdzając nabycie spadku przez więcej niż jednego spadkobiercę wskazuje się ułamki w jakich spadkobiercy nabyli spadek, a nie poszczególne przedmioty majątkowe, które im przypadły. W sytuacji, gdy spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Analogicznie jest w sytuacji, gdy określone przedmioty majątkowe zostały przeznaczone dwóm lub więcej osobom. Dokonując oceny takiego testamentu

4 konieczne jest ustalenie, czy w skład spadku wchodzą, poza wymienionymi przez spadkodawcę, inne przedmioty majątkowe mające znaczniejszą wartość w razie gdy takich przedmiotów nie ma osoba wymieniona w testamencie uważana jest za powołaną do całego spadku, natomiast gdy takich osób jest więcej uznaje się, iż osoby te są powołane do całego spadku w udziałach proporcjonalnych do wartości przedmiotów majątkowych, które przeznaczył im spadkodawca. Jedyną możliwością przekazania z chwilą śmierci spadkodawcy określonej osobie określonego przedmiotu majątkowego, nie czyniąc tej osoby jednocześnie spadkobiercą całości spadku, jest skorzystanie z tzw. zapisu windykacyjnego, który pojawił się w polskim prawie z dniem 23 października 2011 r. Zapis taki może być dokonany pod warunkiem, iż konkretny przedmiot majątkowy znajduje się w majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci i spadkodawca nie jest zobowiązany do jego zbycia. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być rzecz oznaczona co do tożsamości (np. mieszkanie), zbywalne prawo majątkowe (np. roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniędzy), przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności (np. służebności polegającej na prawie do korzystania w oznaczonym zakresie z mieszkania spadkodawcy, którego własność w ramach dziedziczenia przypadła innej osobie). Zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty majątkowe należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej. Zapis windykacyjny można zamieścić wyłącznie w testamencie sporządzonym przez notariusza. Warto dodać, iż można dokonać w testamencie podstawienia, tzn. wskazać spadkobiercę, który będzie powołany do spadku wtedy, gdy inna osoba powołana jako spadkobierca w pierwszej kolejności nie chciała (np. odrzuciła spadek) lub nie mogła (np. zmarła przed spadkodawcą) być spadkobiercą, np. mąż powołuje w pierwszej kolejności do spadku żonę, ale na wypadek gdyby nie chciała lub nie mogła ona dziedziczyć jedno z dzieci. Jeżeli obydwoje małżonkowie sporządzą w taki sposób testamenty, to po śmierci pierwszego z nich spadek przechodzi na drugiego z małżonków, a dopiero po śmierci tego drugiego na podstawionego spadkobiercę. Dziedziczenie ustawowe W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek - dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy), udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Zasada ta znajduje zastosowanie również do dalszych zstępnych (tj. wnuków, prawnuków itd.). W sytuacji, gdy co do spadkodawcy i jego małżonka została orzeczona separacja prawna, to pozostały przy życiu małżonek nie dziedziczy. Dzieci przysposobione (adoptowane) co do zasady dziedziczą tak jak dzieci biologiczne spadkodawcy, zaś przysposabiający dziedziczy po nich. Przykładowo: gdy spadkodawca pozostawił żonę i dwójkę dzieci, to dziedziczą oni po 1/3 spadku, zaś gdy pozostawił żonę i czwórkę dzieci, to żona będzie dziedziczyć 1/4 spadku, zaś dzieci po 3/16 spadku, gdy spadkodawca był rozwiedziony lub jego małżonek zmarł przed nim, to dziedziczyć będą tylko dzieci, gdy w chwili śmierci rozwiedzionego spadkodawcy z trojga jego dzieci jedno już nie żyło, to obok dwojga żyjących dzieci będą dziedziczyć dzieci tego zmarłego dziecka czyli wnuki łącznie przypadnie im taki udział w spadku jaki przysługiwałby ich rodzicowi, tj. zmarłemu dziecku spadkodawcy, zatem gdyby zmarłe dziecko spadkodawcy pozostawiło

5 Równi wobec prawa gdyński program poradnictwa obywatelskiego i prawnego Ulotka jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego troje dzieci, to każdemu z nich, w wyżej opisanej sytuacji, przysługiwałby udział w wysokości 1/9. Co do osób dziedziczących w braku zstępnych (tj. dzieci, wnuków itd.) obowiązują różne reguły w zależności od daty zgonu spadkodawcy. Jeżeli spadkodawca zmarł do dnia 27 czerwca 2009 r. to w przypadku braku zstępnych do dziedziczenia powołani są: małżonek, rodzice i rodzeństwo spadkodawcy (a także zstępni rodzeństwa). W każdym wypadku udział spadkowy małżonka wynosi połowę spadku. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. W ostatniej kolejności, w przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Przykładowo: gdy spadkodawca nie miał dzieci, jego rodzice zmarli przed nim, pozostawił małżonka i miał rodzeństwo, to spadek po połowie dziedziczy małżonek i rodzeństwo, zatem gdyby spadkodawca miał dwie siostry, to małżonkowi przypadnie 1/2 spadku, zaś siostrom po 1/4, przy czym gdyby którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy zmarło przed nim, to dziedziczą także dzieci tego rodzeństwa, według takich samych reguł jak dalsi zstępni, czyli gdyby w powołanym wyżej przykładzie jedna z sióstr spadkodawcy zmarła przed nim i pozostawiła troje dzieci, to małżonkowi przypadłaby 1/2 spadku, żyjącej siostrze 1/4 spadku, zaś dzieciom nieżyjącej siostry po 1/12 spadku, gdy spadkodawca nie miał dzieci i małżonka, a jego rodzice przeżyli go, a ponadto miał troje rodzeństwa, to spadkobiercami będą rodzice po 1/4 i rodzeństwo po 1/6, gdy spadkodawca nie miał dzieci, pozostawił małżonka, jego ojciec zmarł przed nim i miał troje rodzeństwa, to małżonek dziedziczy 1/2, matka 3/16, zaś rodzeństwo po 5/32, gdy spadkodawca nie miał dzieci, pozostawił małżonka, jego rodzice zmarli przed nim i był jedynakiem, to całość spadku przypada małżonkowi, gdy spadkodawca nie miał dzieci, był stanu wolnego, jego rodzice zmarli przed nim i był jedynakiem, zaś jego ostatnie miejsce zamieszkania było w Gdyni, to całość spadku dziedziczy Gmina Miasta Gdynia. Odnośnie spadków otwartych od dnia 28 czerwca 2009 r. w braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym, przy czym podział tego udziału następuje według zasad, które

6 dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. W każdym wypadku udział spadkowy małżonka wynosi połowę spadku. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy. Natomiast w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada nie gminie ostatniego miejsca zamieszkania, lecz dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą w częściach równych. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. W obecnej regulacji może zatem dziedziczyć także kuzynostwo, co wcześniej nie było możliwe. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Dopiero w razie braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Różnice w stosunku do poprzedniego stanu prawnego najwyraźniej widać na następujących przykładach: gdy spadkodawca nie miał dzieci i małżonka, jego rodzice przeżyli go i miał rodzeństwo, to spadkobiercami będą wyłącznie rodzice po 1/2, gdy spadkodawca nie miał dzieci, pozostawił małżonka, jego ojciec zmarł przed nim i miał troje rodzeństwa, to małżonek dziedziczy 1/2, matka 1/4 i rodzeństwo po 1/12, gdy spadkodawca nie miał dzieci, był stanu wolnego, jego rodzice i dziadkowie zmarli przed nim, był jedynakiem, ale dziadkowie mieli jeszcze inne dzieci, tj. brata jego ojca i dwie siostry jego matki, to brat ojca dziedziczy 1/2, zaś siostry matki po 1/4 spadku, zaś gdy brat ojca zmarł przed spadkodawcą, ale pozostawił trójkę dzieci, to w wyżej opisanej sytuacji będą one dziedziczyć po 1/6 spadku. Każda zainteresowana osoba może skorzystać z bezpłatnych porad prawnych i obywatelskich w Biurze Porad Obywatelskich (BPO) prowadzonym przez Stowarzyszenie Ovum. Adres Biura Porad Obywatelskich ul. Traugutta 2, Gdynia Godziny pracy BPO poniedziałek, wtorek, środa w godzinach czwartek i piątek w godzinach Dyżur telefoniczny w godzinach pracy biura pod nr tel można umówić się na wizytę oraz uzyskać krótką poradę prawną lub obywatelską. Można zgłosić problem również za pomocą formularza zgłoszeniowego na stronie