Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na spadkobierców z chwilą jego śmierci. Tak więc już

Transkrypt

1 kwiecień 2013

2 Odpowiedzialn Prawa i obowiązki majątkowe zmar w tym momencie spadkobiercy staj dawcy, ale również od tej chwili od Spadkobiercy mają jednak możliwość zajęcia stanowiska co do swojego powołania do spadku, mogą bowiem: przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe (przyjęcie proste), przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), odrzucić spadek. Przyjęcie spadku w sposób prosty (wprost) oznacza, że spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczenia. Przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza odpowiedzialność za długi spadkowe ogranicza się do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Wartość czynna spadku to ogół aktywów wchodzących do spadku. Jeżeli w skład spadku wchodzą przedmioty majątkowe stanowiące współwłasność małżeńską, wówczas do wartości stanu czynnego spadku wlicza się połowę wartości tych przedmiotów (chyba że zostały ustalone nierówne udziały w majątku wspólnym). Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza odniesie skutek w postaci ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe tylko w przypadku, gdy długi te przekraczają wartość spadku, natomiast gdy długi te nie przekraczają wartości spadku spadkobiercy (niezależnie od tego w jaki sposób przyjęli spadek) mogą być zmuszeni do spłacenia ich w całości. Przykładowo: aktywa spadku mają wartość zł (wartość udziału w prawie własności mieszkania, wartość samochodu itp.), zaś pasywa spadku mają wartość zł (niespłacony kredyt) spadkobierca, który przyjął spadek w sposób prosty odpowiada za długi spadkowe do wysokości zł, zaś spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpowiada za długi spadkowe do wysokości zł, aktywa spadku mają wartość zł, zaś pasywa spadku mają wartość zł zarówno spadkobierca, który przyjął spadek w sposób prosty, jak i ten, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpowiadają za długi spadkowe w pełnej wysokości, tj. do kwoty zł. Przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza można również w sytuacji, kiedy spadkobiercy nie są pewni co do stanu zadłużenia spadku czy też zbyt skomplikowana jest prosta kalkulacja, czy aktywa spadku przewyższają jego pasywa. W razie złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza sąd z urzędu nakazuje sporządzenie spisu inwentarza komornikowi sądowemu lub urzędowi skarbowemu. Należy pamiętać, iż ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe związane z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie nastąpi mimo złożenia takiego oświadczenia, jeżeli spadkobierca podstępnie nie poda do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo poda do inwentarza nie istniejące długi. Ocena skutków nie podania do spisu inwentarza np. składników spadku o znikomej wartości czy też długów, których istnienie było problematyczne (np. spornych co do wysokości czy takich, które wydawały się przedawnione) wymaga ustalenia czy działania spadkobierców były podstępne. Kryterium podstępności ma jednak charakter obiektywny, tj. może mieć miejsce sytuacja, że zatajenie przedmiotu spadkowego będzie w oczy-

3 łego przechodzą na spadkobierców z chwilą jego śmierci. Tak więc już ą się np. właścicielami nieruchomości stanowiącej własność spadkopowiadają za długi spadkowe. ość za długi spadkowe wisty sposób podlegało uznaniu za podstępne, zaś spadkobierca wadliwie ocenił, że pominięty przez niego składnik spadku jest niewielkiej wartości. Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza i sporządzenie spisu inwentarza nie wystarczą jednak do ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Jeżeli wierzyciel wytoczy spadkobiercom proces o zapłatę z tytułu zobowiązań zaciągniętych przez spadkodawcę, to aby ograniczenie odpowiedzialności było skuteczne, sąd w wyroku uwzględniającym powództwo musi zastrzec pozwanemu (czyli spadkobiercy) prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Zastrzeżenie takie może też zostać uczynione w postanowieniu o nadaniu klauzuli wykonalności. Sporządzenie spisu inwentarza i spłacenie długów spadkowych w granicach masy czynnej spadku nie będzie miało znaczenia dla egzekucji zobowiązania stwierdzonego wyrokiem przeciwko spadkobiercy, w którym zabraknie zastrzeżenia o prawie do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Złożone przez spadkobiercę oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wywołuje skutek prawny w postaci faktycznego ograniczenia jego odpowiedzialności za długi spadkowe spadkodawcy, ale tylko w stosunku do tych wierzycieli, wobec których spadkobierca skutecznie procesowo powołał się na to ograniczenie na etapie postępowania rozpoznawczego lub klauzulowego. W konsekwencji spadkobierca, który złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza każdorazowo musi powołać się na takie ograniczenie odpowiedzialności w każdym procesie skierowanym przeciwko niemu przez wierzycieli spadkodawcy. Ustalenie do jakiej wysokości nastąpi zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej wyrokiem następuje zatem na etapie postępowania egzekucyjnego. Wobec takiej konstrukcji powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności przy przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza należy uznać, iż nawet brak jakiegokolwiek majątku spadkowego nie daje sądowi podstaw do oddalenia powództwa wierzyciela spadkodawcy przeciwko spadkobiercy, gdyż jak wyżej wskazano dopiero na etapie postępowania egzekucyjnego następuje badanie wysokości stanu czynnego spadku. Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe związane z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza dotyczy tylko zobowiązań wchodzących w skład spadku, a zatem zobowiązań związanych z osobą zmarłego. Natomiast ograniczenie to nie dotyczy kosztów postępowania wszczętego przeciwko spadkobiercy, którego przedmiotem są długi spadkowe. Przykładowo: wierzyciel dochodzi kwoty zł i uzyskuje wyrok, w którym od spadkobiercy zasądzono powyższą kwotę i zastrzeżono prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, ponadto w wyroku zasądzono od spadkobiercy na rzecz wierzyciela kwotę zł tytułem kosztów postępowania. Stan czynny spadku jest zerowy i spadkobierca nie zapłaci nic z tytułu długu spadkowego, ale zapłaci w pełnej wysokości koszty postępowania. Odrzucenie spadku skutkuje tym, że osobę, która spadek odrzuciła traktujemy tak jakby nie dożyła daty otwarcia spadku. W konsekwencji w jej miejsce wstępują kolejni spadkobiercy. Przykładowo: spadkodawca nie sporządził testamentu, pozostawił małżonka i jedno dziecko jeżeli dziecko odrzuci spadek, to w jego miejsce wchodzą

4 jego dzieci czyli wnuki spadkodawcy, natomiast jeżeli jedyne dziecko spadkodawcy nie miało dzieci i odrzuci spadek, to do dziedziczenia obok małżonka zostaną powołani rodzice (lub jedno z rodziców i rodzeństwo) spadkodawcy. Należy pamiętać, iż od dnia 28 czerwca 2009 r. znacznie rozszerzył się krąg spadkobierców ustawowych i konieczność odrzucenia spadku w celu uniknięcia przez krewnych odpowiedzialności za długi spadkowe może dotyczyć bardzo wielu osób. Przykładowo: spadkodawca był wdowcem i miał dwoje dzieci, z których każde miało również po dwoje dzieci. Po odrzuceniu spadku przez te osoby do spadku powołani są rodzice i rodzeństwo spadkodawcy, a w następnej kolejności dzieci i dalsi zstępni rodzeństwa. Po odrzuceniu przez nich spadku przypada on dziadkom spadkodawcy, a w razie gdyby zmarli oni przed spadkodawcą w dalszej kolejności do spadku powołane jest rodzeństwo rodziców spadkodawcy i ich zstępni. Dopiero po odrzuceniu spadku przez wszystkie wymienione osoby przypadnie on gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarbowi Państwa. Sądowe stwierdzenie nabycia spadku i notarialne poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożą oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Oświadczenia takie można złożyć: przed sądem rejonowym, w którego okręgu mieszka lub przebywa osoba zamierzająca złożyć oświadczenie, przed dowolnym notariuszem. Sąd lub notariusz przesyłają takie oświadczenie do sądu spadku, którym jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone także przed sądem spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Oświadczenie przed sądem można złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym (np. notarialnie). Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Musi to być pełnomocnictwo szczególne, ze wskazaniem, że zostało udzielone do złożenia oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku po określonym spadkodawcy. Warunkiem skuteczności oświadczenia jest złożenie go w terminie 6 miesięcy od daty dowiedzenia się o swoim tytule powołaniu do spadku (w przypadku dziedziczenia ustawowego jest to data uzyskania informacji o zgonie spadkodawcy; w przypadku dziedziczenia testamentowego jest to data uzyskania informacji o treści testamentu, jeżeli jest późniejsza niż data uzyskania informacji o zgonie spadkodawcy; w przypadku odrzucenia spadku przez spadkobiercę powołanego do spadku w dalszej kolejności jest to data dowiedzenia się o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę wcześniej powołanego do spadku). Przykładowo: spadkodawca nie sporządził testamentu, zaś syn dowiedział się o jego śmierci po upływie tygodnia początek biegu terminu do złożenia oświadczenia liczymy od daty dowiedzenia się o śmierci ojca; spadkodawca sporządził testament i zapoznał z jego treścią spadkobiercę za swojego życia początek biegu terminu do złożenia oświadczenia liczymy od daty dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy; spadkodawca sporządził testament, który został odnaleziony pół roku po jego śmierci początek biegu terminu do złożenia oświadczenia liczymy od daty odnalezienia testamentu. Brak oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania do spadku jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku, chyba że spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych (np. małoletnia lub ubezwłasnowolniona) albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna wtedy brak oświadczenia

5 Równi wobec prawa gdyński program poradnictwa obywatelskiego i prawnego Ulotka jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Odmiennie jest jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza poprzez złożenie oświadczenia wtedy uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Natomiast jeżeli jeden ze spadkobierców nabył spadek z dobrodziejstwem inwentarza wskutek braku oświadczenia we wskazanym wyżej 6-miesięcznym terminie (np. dlatego, że był małoletni), to skutek takiego przyjęcia spadku nie rozciąga się na pozostałych spadkobierców. Przykładowo: do spadku powołanych jest dwoje pełnoletnich dzieci spadkodawcy i małżonek. Jedno z dzieci składa oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, zaś drugie dziecko i małżonek nie składają żadnego oświadczenia; w takiej sytuacji wszyscy spadkobiercy nabywają spadek z dobrodziejstwem inwentarza, do spadku powołani są: małoletnie dziecko spadkodawcy, pełnoletnie dziecko spadkodawcy i małżonek. W ciągu 6 miesięcy od daty dowiedzenia się o tytule powołaniu do spadku nie zostały złożone oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku; w takiej sytuacji małoletnie dziecko spadkodawcy nabywa spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ale pełnoletnie dziecko i małżonek nabywają spadek w sposób prosty. Podkreślenia wymaga, iż w przypadku osób pełnoletnich w chwili śmierci spadkodawcy (i jednocześnie nie ubezwłasnowolnionych i co do których nie istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia) brak oświadczenia we wskazanym wyżej 6-miesięcznym terminie skutkuje nabyciem spadku w sposób prosty. Zatem wiedza o istnieniu długów spadkowych przekraczających wartość spadku lub wątpliwości w tym zakresie winny skłaniać do aktywności w pierwszej kolejności do ustalenia wysokości aktywów i pasywów spadku, a w drugiej do złożenia stosownego oświadczenia. Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wymaga zezwolenia sądu rodzinnego, tak samo jak i przyjęcie spadku w sposób prosty w imieniu małoletniego. Bez zezwolenia sądu rodzinnego można złożyć w imieniu małoletniego wyłącznie oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przez małoletniego biegnie od dnia gdy jego rodzice dowiedzieli się o tytule powołania małoletniego do spadku. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza wskutek braku oświadczenia następuje gdy spadkobierca był małoletni w chwili śmierci spadkodawcy, zatem jeżeli później uzyskał pełnoletniość, to i tak sąd stwierdzi nabycie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. W praktyce nie nakazuje się sporządzenia spisu inwentarza w przypadku przyjęcia spadku przez małoletniego z dobrodziejstwem inwentarza wskutek nie złożenia oświadczenia. Gdy wierzyciel dochodzi od spadkobiercy zapłaty z tytułu wierzytelności spadkowej ma obowiązek wykazać, że pozwany nabył spadek po zmarłym dłużniku. Najpewniejszym sposobem wykazania tego faktu jest uzyskanie przez wierzyciela postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku czy też notarialnego poświadczenia dziedziczenia, gdyż w ten sposób zostanie definitywnie wskazany dłużnik, od którego można domagać się spełnienia świadczenia. Wierzyciel może jednak okoliczność dziedziczenia danej osoby po spadkodawcy udowadniać wszelkimi dostępnymi środkami dowodowymi (np. wykazać, że dla osoby wskazanej jako spadkobierca minął termin do odrzucenia spadku i jest ona członkiem rodziny spadkodawcy, docho-

6 dzącym do dziedziczenia w pierwszej kolejności). Jeżeli wierzyciel wykaże, iż pozwany jest spadkobiercą innymi dowodami niż poprzez przedstawienie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku czy też notarialnego poświadczenia dziedziczenia, to na pozwanym spoczywa ciężar wykazania, że nie jest spadkobiercą (np. wskutek złożenia oświadczenia o odrzucenia spadku) lub, że oprócz niego za długi spadkowe odpowiadają jeszcze inni spadkobiercy. Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu (np. co do istnienia długów obciążających spadek) lub groźby, to osoba, która złożyła takie oświadczenie może uchylić się od skutków prawnych takiego oświadczenia przed sądem i jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Również spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści czyli na błąd istotny. Niewiedza spadkobiercy o stanie spadku pomimo podjętych odpowiednich, możliwych działań, może być uznana za błąd istotny. Przykładowo można wskazać, iż wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem sprawia, że nie można postawić spadkobiercy zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności. Do chwili przyjęcia spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Od chwili przyjęcia spadku ponoszą odpowiedzialność za te długi z całego swego majątku. Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe czyli od każdego z nich można zażądać spłaty całości tych długów. Od chwili działu spadku ustaje odpowiedzialność solidarna spadkobierców za długi spadkowe, każdy z nich od tego momentu odpowiada w stosunku do wielkości swojego udziału. Przedmiotem działu spadku są wyłącznie prawa majątkowe należące do spadku. Podział długów, prowadzący w rezultacie do wskazania podmiotów za nie odpowiedzialnych, następuje zawsze z mocy prawa z chwilą zawarcia umowy działowej lub uprawomocnienia się orzeczenia sądowego dzielącego spadek. Takie rozwiązanie wyłącza możliwość odmiennego określenia przez strony umowy o dział spadku reguł odpowiedzialności za długi spadkowe ze skutkiem wobec osób trzecich (np. wskazania konkretnego spadkobiercy, który odpowiada za dany dług spadkowy). Każda zainteresowana osoba może skorzystać z bezpłatnych porad prawnych i obywatelskich w Biurze Porad Obywatelskich (BPO) prowadzonym przez Stowarzyszenie Ovum. Adres Biura Porad Obywatelskich ul. Traugutta 2, Gdynia Godziny pracy BPO poniedziałek, wtorek, środa w godzinach czwartek i piątek w godzinach Dyżur telefoniczny w godzinach pracy biura pod nr tel można umówić się na wizytę oraz uzyskać krótką poradę prawną lub obywatelską. Można zgłosić problem również za pomocą formularza zgłoszeniowego na stronie