Tadeusz Biesaga SDB BIOETYKA WOBEC WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ 1. Biotechnologia a etyka W mijającym wieku to fizyka była królową nauk. Rozbicie atomu, produkcja broni atomowej, podbój Księżyca, wynalezienie laseru, to jej niektóre osiągnięcia. Wydaje się że obecnie zbliża się era biologii molekularnej i genetyki. Wchodzimy w czasy władania nauk biologicznych. Napięcia między moralnością a naukową i techniczną działalnością człowieka wzrastają szczególnie wtedy, gdy nauka czy technika przyspiesza i zaczyna dyktować etyce, co jest dobre. Ponieważ zarówno etyka jak i technika dotyczą praktycznej działalności człowieka, nic dziwnego, że zderzają się ze sobą. Wobec nowych możliwości nauk biomedycznych i biotechnologii wyrażane są zarówno entuzjastyczne nadzieje jak i lęk i trwoga. Ideologia technicznego postępu podsuwa człowiekowi możliwość opanowania i kontroli nie tylko materii martwej, ale przyrody ożywionej oraz biologicznego i psychicznego życia człowieka. Mimo, że naukowcy: fizycy, biolodzy, genetycy deklarują, że nie chcą wkraczać na teren moralności, to faktycznie czynią to na każdym kroku, domagając się akceptacji dla coraz dalszej ingerencji w życie ludzkie, w jego początkach, trwaniu i śmierci. Nie wiedzieliśmy jak zostanie użyta bomba nuklearna, nie wiemy też jak zostanie użyta bomba genetyczna. Nie potrafiliśmy przewidzieć wszystkich skutków przemysłowego zniszczenia przyrody, nie potrafimy też przewidzieć skutków coraz to dalszej ingerencji technicznej w bios i psyche człowieka. Biotechnologia idzie swoim rozpędem. Formułowane z pozycji bioetyki i ekologii zastrzeżenia traktuje jako ograniczenia postępu. Postęp moralny utożsamia z postępem 1
technicznym. Ten ostatni traktuje jako nieunikniony proces, który nie da się ukierunkować ani powstrzymać. Co chwila ogłaszane sukcesy: mapowanie genomu ludzkiego, sklonowanie owcy Dolly, możliwość hodowli narządów z komórek macierzystych, wyścig w sklonowaniu człowieka - są tak sugestywne, że genetyk nie musi liczyć się z etyką. Koncerny przemysłowe, widząc w biotechnologii i biomedycynie możliwość olbrzymich zysków, wywierają nacisk na organizacje, parlamenty, państwa. Rożne komisje prawne i etyczne mają za zadanie usprawiedliwić prowadzone w laboratoriach badania i stosowane technologie. Walec biotechnologii zaczyna się toczyć swoim pędem. Kruszy on powoli dotychczasowej normy moralne i zagarnia nowe obszary życia ludzkiego. Czy jest to postęp czy równia pochyła do przepaści? Czy przyniesie nam to wyzwolenie, czy też większe zniewolenie niż to, którego doświadczyliśmy w epoce poprzedniej? Tamto było zniewoleniem zewnętrznym, przy pomocy technicznych środków militarnych, obecne możliwe jest zniewolenie wewnętrzne od strony genetycznego programowania i sterowania człowiekiem. Czy człowiek stanie się produktem laboratoriów, czymś genetycznie zaprogramowanym? Czy nie stanie się, jak to już widać na przykładzie ludzkich embrionów, materiałem do terapii, transplantacji, do produkcji farmaceutyków i kosmetyków. To zniewolenie wydaje się być bardziej niebezpieczne, gdyż przychodzi od wewnątrz, na zasadzie manipulacji strukturą genetyczną człowieka, i użyciem istoty ludzkiej w celach przemysłowo-handlowych. 2. Czy powrót zasady lebensunwerten Lebens, życie nie warte życia? To, co wydarzyło się w Oświęcimiu od lat jest przedmiotem różnorakiej refleksji. Mówi się o filozofii, o etyce, o medycynie, o człowieku po Oświęcimiu. Czy jednak ludzkość wyciągnęła z tego wydarzenia moralne wnioski? Na jak długo starczyła nam lekcja historii? Czy czasem w naszej rzeczywistości nie wracają te same zasady, które swoje okrutne oblicze 2
ukazały na milionach pomordowanych. Zasada życia nie wartego życia została sformułowana w 1920 roku przez dwóch uczonych niemieckich, prawnika Karla Bindinga oraz znanego psychiatrę Alfreda Hoche w ich publikacji: Die Freigabe der Vernichtung lebensuwerten Lebens. Od 1900 roku medycyna była coraz bardziej wciągana dla ostatecznego rozwiązania problemów społecznych 1. W tym celu zaczęto wprowadzać i uzasadniać czyje życie jest warte, a czyje nie warte życia. Określenie życia bezwartościowego zaczęto wyznaczać w oparciu o naukowe przesłanki nauki o dziedziczności, eugeniki, psychiatrii i higieny społecznej. Od początku wieku wzrastała uprawomocniona przez naukę wiara w możliwość wyhodowania zdrowej, pięknej i mocnej rasy, podobnie jak gotowość wspierania tego procesu przez rozwój negatywnej eugeniki, wiara w możliwość eliminacji przekazywania chorób dziedzicznych, z równoczesnym rozwiązaniem problemów społecznych przez zagładę życia niewartego życia 2. Tego typu naukowa mentalność była swoistą legitymizacją późniejszych działań nazistów. W nazistowskich Niemczech ponad połowa akademickich biologów przyłączyła się do NSDAP i zaangażowała w promowanie eugeniki rasistowskiej 3. Między 1939-1941 w nazistowskiej akcji wyeliminowania życia nie wartego życia zamordowano 70 tys. osób chorych psychicznie, fizycznie upośledzonych, zniedołężniałych ze starości. Akcja ta przeniosła się na późniejsze polskie tereny (szpitale m.in. w Warcie, Międzyrzeczu, Dziekance) tak, że podaje się również liczbę 200 tys. osób. Następnie około 250 tys. zostało przymusowo wysterylizowanych 4. Społeczność lekarska - pisze Richard Töllner - akceptowała masowy mord chorych psychicznie jako coś normalnego, a znaczne grupy tej 1 A. Cechnicki, Refleksje o eutanazji z perspektywy psychiatrycznej, w: Chrześcijanin wobec eutanazji, K. Gryz (red), Kraków 2001, s. 50. 2 Tamże, s. 49. 3 C. Żekanowski, Genetyka medyczna: problemy i zagrożenia, w: Granice ingerencji w naturę, red. B. Chyrowicz, Lublin 2001, s. 92. 3
społeczności uznawały go wyraźnie za prawidłowy i konieczny i popierały go jako służący dobru ogólnemu 5. Zasada życie nie warte życia została postawiona i ciągle wraca w eugenice tzw. negatywnej. Wśród twórców i propagatorów eugeniki - pisze Cezary Żekanowski z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej w Warszawie - byli najwybitniejsi genetycy, psychiatrzy, matematycy, ekonomiści i lekarze końca XIX i początku XX wieku 6. Stworzony przez nich program przymusowej sterylizacji stawał się legalny w większości stanów w USA, w Niemczech, Kanadzie (1933), Norwegii, Szwecji (1934), Finlandii (1936) i w innych krajach. 7. Oprócz sterylizacji ludzi chorych, program ten w USA znany jako Negro Project w latach trzydziestych zajmował się zmieszeniem tempa przyrostu ludności czarnej, a po drugiej wojnie światowej, sterylizacją chorych umysłowo imigrantów z Europy Wschodniej, by następnie zająć się przeludnieniem w Trzecim Świecie, a w końcu tzw. kierowaniem dalszą ewolucją gatunku ludzkiego. Znane są wielkie programy eugeniczne w Chinach, Indiach, w Afryce, czy w Izraelu, w których propagowaniu ma również udział nawet Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Dziś eugenika negatywna, czyli selektywna, aborcyjna ma nowe pola działania w związku z rozwiniętą diagnostyką prenatalną i szybko rozwijającą się diagnostyką genetyczną. Zdobyta tą drogą wiedza zmierza do eliminacji, czyli aborcji płodów ludzkich z wykrytymi wadami. W przypadku chorób metabolicznych prowadzących do upośledzenia umysłowego (np. choroba Tay-Sachsa) w różnych krajach dokonuje się aborcji od 98 do 100%. Przy 4 A. Cechnicki, Refleksje o eutanazji z perspektywy psychiatrycznej, jw., s. 50. 5 R. Töllner, Granice działania w psychiatrii. Czy to jest człowiek? Dialog (1993) 2. Podobnie wypowiada się Klaus Dörner, obecnie jeden z najwybitniejszych psychiatrów niemieckich, przewodniczący europejskiej grupy przeciwko eutanazji, który w latach 80-tych w książce Wojna przeciw chorym psychicznie złamał tabu milczenia o nazistowskim programie eutanazji. 4
wykryciu aberracji chromosomowych związanych z widocznymi objawami, lub bezobjawowych, dokonuje się aborcji od 40 do 80% przypadków. W Niemczech przy zdiagnozowaniu schorzeń dziedzicznych w 90% przypadkach dokonuje się aborcji, we Francji zdiagnozowanie prenatalne zespołu Downa w 100% kończy się przerwaniem ciąży 8. Badania ankietowe Dorothy C. Wertz nad postawami genetyków i lekarzy z 37 krajów wykazały, że w 13 % genetyków w Wielkiej Brytanii, ponad 50% w Europie Środkowej i blisko 100% w Chinach i Indiach jest przekonanych, że ważnym celem poradnictwa genetycznej jest zmieszenie liczby szkodliwych genów w populacji. Średnio 20% genetyków anglojęzycznych i z północy Europy, oraz prawie 100% z pozostałych krajów jest przekonanych, że przy dostępności testów prenatalnych posiadanie dzieci obciążonych genetycznie jest niewłaściwym czynem wobec społeczeństwa 9. W badaniach tych ujawniło się, że zasada bezstronności porad genetycznych jest fikcją, albowiem lekarze zgodnie ze swą eugeniczną mentalnością wykorzystują wiedzę do tak mocnego podkreślenia okropności choroby, że porada skutkuje aborcją. Wyrazem tej mentalności jest coraz częściej posługiwanie się terminami etycznoprawnych, które negatywnie oceniają urodzenie lub życie noworodka z wadami dziedzicznymi czy genetycznymi. W określeniach takich jak: wrongful birth niewłaściwe (złe) urodzenie, lub wrongful life - niewłaściwe (złe) życie, chce się etycznie i prawnie negatywnie ocenić urodzenie i życie noworodka, który nie pasuje do ustalonego wzorca zdrowia, chce się oskarżyć bądź lekarza, bądź rodziców, bądź społeczeństwo, że godząc się na urodzenia 6 C. Żekanowski, Genetyka medyczna: problemy i zagrożenia, jw. s. 89. 7 Tam e, s. 92. 8 Tam e, s. 105. 9 D. C. Wertz, Society and the Not-so-new Genetics: What Are We Afraid of? Some Future Predications from a Social Scientist, Journal of Contemporary Health Law and Policy, 13(1997), s. 299-345; D. C. Wertz, Eugenics Is Alive and Well: A Survey of Genetic Professionals Around the World, Science in Context, 11(1998), s. 493-510. 5
takiego dziecka, dopuścili się złego czynu 10. Na podstawie takiej przewrotnej oceny spotyka się już przypadki zaskarżania przez rodziców noworodka z wadami, lekarzy, którzy dopuścili do jego urodzenia 11. W miejsce wartości życia ludzkiego, wprowadza się kategorię jakości życia (quality of life/qol). W odrzuceniu etyki wartości życia, na rzecz etyki jakości życia widzi Peter Singer zmierz moralności tradycyjnej i narodziny nowej etyki. Podważenie zakazu bezpośredniego zabicia płodu - pisze on - było pierwszym zwycięstwem etyki jakości życia nad etyką jego świętości 12. Sam szeroko propaguje zasadę jakości życia uzasadniającą selekcję eugeniczną, aborcję i eutanazję. W tej perspektywie prawo do życia nie jest już prawem podstawowym, lecz zależnym od biologicznych, genetycznych, medycznych, społecznych, a szczególnie ekonomicznych kryteriów jakości życia. Wygląda na to, że w oparciu o te kryteria bioetyk, genetyk, lekarz, ekonomista mają rozstrzygnąć czyje życie nie jest warte życia. Michel Schooyans, belgijski bioetyk z Louvain, ujawnia w jaki sposób różnorodne międzynarodowe konferencje i konwencje poświęcone formułowaniu praw człowieka i zasad bioetycznych odchodzą od Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej po II wojnie światowej w 1948 roku. Deklaracja ta bowiem w artykułach wstępnych sformułowała najpierw fundamentalne prawa ludzkie np. w art. 1. zasadę równości wszystkich w godności i prawach, w art. 3. prawo do życia, a dopiero w dalszych artykułach inne uprawnienia człowieka mające swe źródło w prawach podstawowych. Tymczasem np. Światowa Konferencja Praw Człowieka w Wiedniu w 1993 roku prawo do życia umieszcza na tym samym poziomie co prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne. Ta sama tendencja wraz z mnożeniem nowych 10 B. Chyrowicz, Bioetyka i ryzyko, Lublin 2000, s.79n. 11 J. Kaleta, Czy medycynie potrzebna jest etyka? (1999) http://www.mateusz.pl., opisuje przypadek, który zdarzył się w RFN w roku 1983, kiedy to 39-letna kobietą po urodzeniu dziecka z zespołem Downa oskarżyła lekarza, że nie poinformował ją wyczerpująco i skutecznie aby zapobiec tym urodzinom. Lekarz został skazany na ponoszenie wszelkich kosztów utrzymania i wychowania tego dziecka. 6
praw relatywizujących prawo do życia ujawniła się na międzynarodowej Konferencjach w np. Kairze (1994), Pekinie (1995), Nowym Jorku (2000). W katalogu nowych praw coraz wyraźniej pojawia się prawo do zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, inaczej mówiąc prawo do zdrowego urodzenia, oraz prawo do odpowiedniego, materialnego standardu życia 13. W ten sposób urodzenie się dziecka z anomaliami jest czymś złym, gdyż nie tylko jego jakość życia jest niska, ale swym urodzeniem obniża jeszcze jakość życia populacji ludzkiej. Podsumowując można powiedzieć, że postawiona jeszcze przed Oświęcimiem przez Karla Bindinga zasada lebensunwertes Leben, mimo chwilowego odrzucenia jej przez Deklaracje Praw Człowieka z 1948 roku, znów powróciła, mając do dyspozycji wypracowane w tym czasie przez naukę lepsze narzędzia dla realizacji idei eugeniki aborcyjnej i eutanatycznej, czy też eugeniki, która może posłużyć się inżynierią genetyczną do klonowania, manipulowania przy genotypie ludzkim i projektowania ludzi według wzorca eugenicznego. 3. Wykluczanie coraz to szerszej grupy istot ludzkich z prawa do życia Zwolennicy zasady jakości życia i kryterium życie nie warte życia, wykluczając coraz to szerszy krąg istot ludzkich z prawa do życia. Czynią to podważając w różny sposób i w różnym zakresie status antropologiczny i moralny człowieka w okresie prenatalnym. Tak np. Michael West prezes prywatnej amerykańskiego firmy Advaced Cell Technology (ACT), która ostatnio pierwsza złamała zakaz klonowania człowieka, rozstrzygnął bardzo szybko, że dla niego sklonowany embrion ludzki nie jest nowym osobnikiem, ale wiązką 12 P. Singer, O życiu i śmierci, Upadek etyki tradycyjnej, tłum. A. Alichniewicz i A. Szczęsna, Warszawa 1997, s. 103. 13 Zob. Michel Schooyans, Aborcja a polityka, tłum. K. Deryło, Lublin 1991, s. 51nn, 97nn. 7
komórek, a hodowla komórek i ich użycie dla rożnych celów nie jest czymś złym i zakazanym 14. Tak więc najpierw zatarł różnice między komórkami somatycznymi, rozrodczymi, a embrionem ludzkim, zdegradował go do zbioru luźnych komórek, a następnie odebrał mu jego status moralny, traktując go jako materiał biologiczny dla laboratoryjnych doświadczeń. Podobnie uczynił Parlament Brytyjski zgadzając się na klonowanie człowieka i użycie go dla ekstrakcji komórek macierzystych do czternastego dnia rozwoju embrionu, gdyż uznał, że do tego dnia nie jest ustalone czy rozwinie się z niego człowiek. W tym wypadku odebrano status antropologiczny, etyczny i prawny istocie ludzkiej do 14 dnia życia. Do tego dnia można traktować embrion ludzki jako materiał dla celów terapeutycznych i przemysłowohandlowych. Samo określenie tego faktu jako klonowanie terapeutycznego, ujawnia, że podmiotowość i status moralny i prawny embrionu ludzkiego jest całkowicie przemilczamy i kamuflowany. Próbuje się go zakryć terminem klonowanie terapeutyczne. W rzeczywistości nie chodzi tu o terapię samego embrionu, ale o jego zniszczenie dla terapii innych. Znane są stanowiska które coraz dalej przesuwają status antropologiczny i moralny istoty ludzkiej w jej okresie prenatalnym a nawet postanatalnym. Uzależniają ten status od a) rozwiniętego systemu nerwowego, b) od narodzin, c) od nawiązania świadomego kontaktu poznawczo wolitywnego z otoczeniem, d) od sytuacji materialnej rodziców, e) od akceptacji ze strony rodziców i społeczności. Jeszcze trudniej przebiega przyznanie człowiekowi w okresie prenatalnym statusu przynależności do świata osób. Hugo Engelhardt jeden z przedstawicieli bioetyki świeckiej mówi wprost: Nie wszyscy ludzie pisze on są osobami. A to dlatego, że nie wszyscy 14 Zarodek na komórki, Rzeczypospolita 26.11.2001; zob. J. Bielecki, P. Lisicki, Z. Wojtasiński, Zakazać 8
ludzie używają świadomości, są racjonalni, i zdolni rozróżnić to, co jest godne potępienia od tego, co jest godne pochwały. Płód ludzki, niemowlęta, głęboko umysłowo upośledzeni, będący w beznadziejnej śpiączce, to przykłady istot, które nie są osobami (examples of human nonpersons) 15. Osoby posiadają bowiem pewne cechy jak świadomość, odpowiedzialność, inteligencja, zdolność nawiązywania kontaktów społecznych. Embrion ludzki, płód ludzki takich cech nie posiada a więc nie jest osobą. Osobą - zdaniem P. Singera stajemy się dopiero w wieku dorastania, gdy możemy podjąć świadomą odpowiedzialność za siebie. Do tego okresu nie należymy do świata osób. Zabijając nowo narodzone dziecko pisze on nie mamy do czynienia z osobą, której życie się rozpoczęło. Biorąc pod uwagę siebie jako osobę, którą teraz jestem, wiem, że stałem się nią dopiero po pewnym czasie po urodzeniu. To właśnie ten moment stania się osobą rozstrzyga o prawie do życia 16. Do grona ludzi nie można zaliczyć jego zdaniem noworodków z zespołem Downa lub z bezmózgowiem. Należałoby uznać te organizmy za zmarłe i użyć je na organy dla innych. Jego zdaniem błędem jest, że używamy dobrze rozwiniętych biologicznie zwierząt do eksperymentów, gdy tymczasem należałoby użyć nierozwiniętych organizmów ludzkich. Oto dla P. Singera Nowo narodzone, dziesięciodniowe dziecko nie jest żadnym rozumnym ani samoświadomym istnieniem. Jego zdaniem istnieje wiele istot nieludzkich, których rozumowanie i samoświadomość, spostrzegawczość i zdolność do odczuwania są znacznie czy ograniczyć? Rzeczypospolita 27.11.2001. 15 H. Tritram Engelhardt, The Foundations of Bioethics, New York, Oxford 1986, s. 107. Mary Ann Warren podaje, że dla bycia osobą trzeba spełnić jedno z pięciu kryteriów. 1. świadomość, a szczególnie zdolność odczuwania bólu; 2. rozwinięta zdolność rozumowania; 3. zdolność do uzasadnionego postępowania; 4. do komunikowania się z innymi; 5. posiadanie własnych pojęć. M.A. Warren On the Moral and Legal Status of Abortion, w: James A. Sterba, ed. Morality In Practice, Hardford, Wadsworth, 144-145. Do tej listy Joseph Flecher dodaje: 1. panowanie nad sobą; 2. rozumienie przyszłości i przeszłości; 3. zdolność nawiązywania kontaktów z innymi i 4. ciekawość. J. Fletcher, Indicator of Humanhood: A Tentative Profile, Hastings Center Report, vol. 2 (1972). 16 P. Singer, H. Kuhse, Should the Baby Live, New York 1988, 133. 9
bardziej rozwinięte, niż zdolności dziecka tygodniowego, miesięcznego, a nawet rocznego. Stąd też, życie nowo narodzonego dziecka ma mniej wartości niż życie świni, psa albo szympansa. (...) Zdecydowanie lepiej byłoby, abyśmy używali do eksperymentów raczej ludzi o uszkodzonym mózgu aniżeli zwierząt 17. Selekcja prenatalna i postnatalna noworodków wydaje nie tylko się czymś racjonalnym i uzasadnionym, ale moralnie nakazanym. Życie ich nie jest warte życia. Podobna terminologia zaczyna być stosowana również do ludzi starych, terminalnie chorych. Twierdzi się, że jakość ich życia jest tak niska, że w ich interesie i w interesie społecznym jest stosowanie eutanazji. Eutanazja prezentowana jest jako racjonalne rozwiązanie problemu choroby, cierpienia i starszego wieku. 5. Przeciw ciasnej funkcjonalistycznej koncepcji człowieka. Podważenie wartości istnienia istoty ludzkiej, prowadzi do przewrotnej argumentacji twierdzącej, że w interesie pacjenta jest jego aborcja, albo eutanazja. Tego typu sformułowania zaczyna używać też Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, Lizbona (1981), formułując tezę, że aborcja leży w interesie przyszłego dziecka, które będzie kaleką 18. W tego typu argumentacji chce się rozwiązać kwestię korzyści i szkód głównie ekonomicznych przez likwidację samego pacjenta. Nieistnienie kogoś okazuje się bardziej wartościowe niż jego istnienie. Idąc tym tokiem myśli można by powiedzieć, że nieistnienie wszystkich powinno być najwyższą wartością, najwyższym dobrem. Uzależnienie wartości osoby, od jej funkcji, czy też od jej biologicznych, psychicznych, 17 P. Singer, Practical Ethics, Cambridge 1979, s. 150n; zob. krytykê: A. Bohdanowicz, Peter Singer i jego Etyka praktyczna. Szansa czy zagrożenie? w: Ad libertatem in veritate. P. Moriniec (red.), Opole 1996, s.357-366. 18 Medycyna a prawa człowieka. Normy i zasady prawa międzynarodowego, etyki oraz moralności katolickiej, protestanckiej, żydowskiej, muzułmańskiej i buddyjskiej, wyd. Rada Europy, tłum. I. Kaczyńska, 10
społecznych przejawów powoduje, urzeczowienie osoby i sprowadzenie jej do przedmiotów, które w sobie też nie mają wartości, bo czerpały ją z wartości osoby. Ocieramy się wtedy o jakiś rodzaj bezsensu i nihilizmu. Według antropologii chrześcijańskiej osoba istnieje nie dzięki różnym przejawom, lecz odwrotnie, to one zaistniały jako aktualizacja natury ludzkiej. Dobrze to wyraża zasada agere sequitur esse. Działania i przejawy wynikają z istnienia natury człowieka, a nie odwrotnie. Przejawy te jak odpowiedni rozwój biologiczny, świadomość człowieka, jego wolność, używanie języka, tworzenie kultury charakteryzują tę naturę ludzką, ale jej nie tworzą, lecz odwrotnie, są jej wytworem. Stanowisko to rozstrzyga bowiem co jest pierwsze: określony stopień funkcjonowania systemu nerwowego, świadomość, język czy natura osoby ludzkiej kształtująca siebie, wyrażająca się w życiu świadomym, posługująca się językiem. W związku z tym wartość istnienia człowieka nie zależy od jego biologicznych czy psychicznych cech, leczy przysługuje mu z natury. Ta wartość w prostym doświadczeniu drugiego Ty, dana nam jest bezpośrednio. Odrzucenie wartości życia każdego człowieka, niszczy zasadę równości wszystkich i prawo wszystkich do życia, a w praktyce prowadzi selekcji eugenicznej poprzez aborcję i eutanazję. Ciasna funkcjonalistyczna koncepcja człowieka dehumanizuje medycynę. Zamiast spełniać swoje powołanie wobec chorego człowieka coraz bardziej jest ona wciągana do likwidacji tych, których życie inni uznali za nie warte życia. Lekarz coraz bardziej ma być funkcjonariuszem programów eugenicznych, programów demograficznych, programów ekonomicznych, globalnych programów czystości gatunku ludzkiego, niż tym, który służy drugiej osobie. Warszawa 1966, s.80. 11