Maksymilian Rudowski Wspomnienia z Piotrkowa Trybunalskiego : (w 50-lecie powstania sądownictwa polskiego : 1.IX.1917-1.IX.1967) Palestra 12/1(121), 100-105 1968
MAKSYMILIAN RUDOWSKI Wspomnienia z Piotrkowa Trybunalskiego (W 50-lecie powstania sądownictwa polskiego: 1. IX. 1917 1. IX. 1967) W dobie ucisku carskiego, jeszcze przed w ydaniem m anifestu konstytucyjnego z 1905 roku, adw okatura w tzw. K ongresów ce podlegała nadzorowi sądów. O rganizow anie jakichkolw iek stow arzyszeń i związków, a więc także adw okatury, było zakazane. Sąd okręgow y w łaściw y był zarówno w spraw ie w pisów na listę adw o katów, ja k i w spraw ie prow adzenia tej listy; spraw ow ał on także nadzór dyscyplinarny. Mimo stosow anych restry k cji członkowie adw okatury, utrzym ując ścisłe między sobą kontakty, w yw ierali w pływ n a w łaściw e kształtow anie poziom u etycznego w adw okaturze, w skazując tu na w zory tak w ybitnych adw okatów, jak Adolf Pepłow ski czy Papieski. Duże znaczenie miało rów nież w dziedzinie praw idłow ego kształtow ania zasad zaw odowych w ydaw anie G azety Sądow ej. Po m anifeście z roku 1905 sytuacja praw na adw okatury nie uległa zmianie. Polegała ona n ad al nadzorow i sądu, jednakże m ożliwości pracy społecznej adw o k atu ry doznały pew nego rozszerzenia. A dw okaci uczestniczyli aktyw nie w popieraniu pow stających organizacji i stow arzyszeń, budow ali podw aliny szkolnictw a polskiego i spółdzielczości, opracowyw ali bezinteresow nie statuty, uczestniczyli w zarządach pow stających organizacji, b rali udział w obronach oskarżonych o p rzestępstw a polityczne. Dzięki w ysokiem u poziomowi etycznem u i żyw em u udziałowi w tak doniosłych, szczególnie w tym czasie, akcjach społecznych adw okatura zdobyła sobie szacunek i zaufanie. Znalazło to nam acalny w yraz bezpośrednio po w ybuchu w ojny 1914 roku. W ładze carskie w raz z cofającą się arm ią ustąpiły z części Kongresówki, opuszczając m. in. Piotrków, który jako m iasto gubernialne m iał Sąd Okręgowy i był jednym z ośrodków w ładz zaborczych. Ju ż w sierpniu 1914 ro ku społeczeństwo P iotrkow a powołało do życia pod p rzew odnictw em ks. kan. Lipińskiego K om itet O byw atelski jako w ładzę m iejscową. Do K om itetu tego w eszli adw okaci: K onopacki, K azim ierz Rudnicki i A ntoni Byczkow ski, a do utw orzonej przez K om itet K om isji Sądow ej w eszli adw okaci i no tariu sze pod przew odnictw em.adw. L eo nard a Cybulskiego. Jednocześnie zorganizowano m ilicję obyw atelską; na czele jej K om itet postaw ił adw okata M aksym iliana Rudowskiego, k tó ry z urzędu w chodził w skład K om itetu O byw atelskiego. K om itet O byw atelski i K om isja Sądow a urzędow ały do końca m aja 1915 roku, m ilicja obyw atelska zaś do 1 sierpnia 1915 roku, kiedy to funkcje ich objęły n a j pierw w ładze okupacyjne, a później w oznaczonym zakresie powołany przez te w ładze sam orząd m iejski. Sądow nictw o na razie przejęły w ładze okupacyjne wojskowe, ale zrównawszy sądy gm inne z sądam i pokoju nie tylko co do nazwy, lecz i co do kom petencji obsadziły te sądy przedstaw icielam i m iejscow ej ludności z udziałem ław ników.
Nr 1 (121) W s p o m n ie n ia z P io tr k o w a T r y b u n a ls k ie g o 101 In stan cją odw oław czą dla sądów pokoju były sądy pow iatow e. P ierw szą instancją do rozpoznaw ania spraw w yłączonych spod kom petencji sądów pokoju był T rybunał z prezesem n a czele. W sądach tych na razie urzędowali sędziowie w ojskowi, następnie zaś do T rybunału w Piotrkow ie pow ołano adw okata Nowickiego, a do Sądu A pelacyjnego w L ublinie adw okata Piaszczyńsikiego. Sądy pow iatow e orzekały w składzie przewoidniczącego, jednego sędziego w ojskowego d pow oływ anego sędziego (pokoju. Sąd O kręgowy w P iotrkow ie przed w ybuchem w ojny był n a terenie K ongresów ki drugim co do w ielkości sądem po W arszawie. Z atru d n iał 36 sędziów, m iał 3 wydziały cywilne, 3 w ydziały k arn e, w ydział uproszczony i w ydział hipoteczny. W łaściwość te ry to ria ln a teigo Sądu obejm ow ała pow iaty: raw ski, brzeziński, łaski, łódzki, p io trkow ski, radom szczański, częstochow ski i będziński oczywiście w raz z m iastam i znajdującym i isię n a ich terenach. W Piotrkow ie m iało siedzibę około trzydziestu adw okatów, którzy poza sam odzielną p rak ty k ą zastępow ali często w Sądzie O kręgow ym adw okatów zam iejscowych. Po w ybuchu w ojny adw okatura piotrkow ska, jeszcze n adal form alnie n ie zrzeszona, przygotow ała n a żądanie K om itetu O byw atelskiego listę osób odbyw ających k a ry w w ięzieniu w P iotrkow ie w celu dokonania zwolnień przedterm inow ych, do czego skłaniał m.in. brak środków n a u trzy m anie i w yżyw ienie w ięźniów re k ru tu jących się z całej guiberni. K om isji sporządzającej listę tych w ięźniów przew odniczył adw. K azim ierz Rudnicki. Również przed form alnym zrzeszeniem się, dokonane zastało przez adw okatów na żądanie władz okupacyjnych tłum aczenie iz rosyjskiego n a polski ustaw p o s tępow ania cywilnego i postępow ania karnego oraz ustaw y o karach w ym ierzanych przez sędziów pokoju. Pod przew odnictw em adw okata Cybulskiego podzielono poszczególne działy tłum aczonych przepisów pomiędzy kolegów, którzy przetłum aczyli je, następnie zaś specjalna kom isja popraw iła te tłum aczenia, a w ładze okupacyjne w ydały je drukiem. D ruki porozsylano pow stałym sądom jeszcze przed powołaniem do życia sądow nictw a polskiego. P rzetłum aczone przepisy, z w y jątk iem ustaw y o k arach, służyły w czasie o k u pacji austriackiej sędziom po pow ołaniu do życia sądow nictw a polskiego. T łum aczenie tych przepisów nie stanow iło dla adw okatów wielkich trudności z tego powodu, że jeszcze przed w ybuchem pierw szej w ojny św iatow ej, za przykładem starszych i szanowanych kolegów, zachowany był w rozm ow ach i konferencjach zawodowych zwyczaj używ ania term inologii polskiej dla w szelkich instytucji praw nych. Zaszedł n aw et z tego pow odu dość zabaw ny w;ypadek, kiedy przed sądem jeden ze s ta r szych adw okatów zam iast sform ułow ać w niosek po rosyjsku: dielo rproizwodstwom p riekra tit pow iedział: dielo um orit, co wywołało w śród kolegów wesołość. Po objęciu sądow nictw a cyw ilnego w 1915 roku przez w ładze okupacyjne stanowisko sędziego pokoju w P iotrkow ie objął adw okat K azim ierz R udnicki, po nim zaś, gdy w 1916 r. został on prezydentem m iasta, stanow isko to n a p rzedstaw ienie kolegów objął adw okat M aksym ilian Rudowski. U trzym any on został na tym stanow isku w czasie organizow ania sądow nictw a polskiego przez D epartam ent Spraw iedliw ości także po 1 w rześnia 1917 roku. Już w 1915 roku, kiedy w ładze okupacyjne zam ierzały w prow adzić sam orząd m iejski i w iejski, pow stał w śród adw okatów zam iar pow ołania do życia stow arzyszenia praw niczego, k tó re by zrzeszało wszystkich praw ników piotrkow skich, a więc sędziów adwokatów, notariuszy i pisarzy hipotecznych. O sporządzenie statu tu zwrócono się do adw okatów L eonarda Cybulskiego i Juliusza Konopackiego, którzy opracow ali p ro jek t i po podpisaniu go przez 31 przyszłych członków jako zało
102 M aksym ilian Rudow skl N r 1 (121) życieli (w tym dw óch sędziów, 19 adw okatów, 7 notariuszy, jednego p isarza hipotecznego i 2 aplikantów ) został on zatw ierdzony przez w ładze okupacyjne 17 sierp n ia 1916 ro k u jako s ta tu t Stow arzyszenia Praw niczego w Piotrkow ie. Zadaniem Stow arzyszania Praw ników było: utrzym anie n a należytym poziomie etyki zawodowej, podnoszenie wiedzy praw niczej, niesienie społeczeństw u pomocy praw nej, w reszcie rozw ój w śród stow arzyszonych w spółżycia koleżeńskiego. U rzeczyw istnienie tych zadań następow ało przez zebrania ogólne, zebrania specjalne z referata m i i dyskusją, przez prow adzenie biblioteki i czytelni, urządzanie p u b licznych w ykładów i odczytów, w ydaw anie opinii praw nych, om aw ianie projektów ustaw odaw czych, opracow yw anie m em oriałów dla w ładz i instytucji, w reszcie przez udzielanie pom ocy m a teria ln ej człon/kom i ich rodzinom. Do zarządu w eszli: jako prezes wicepraees S ądu Okręgowego S tanisław Srzednicki, późniejszy pierw szy Prezes Sądu Najwyższego, i adw okaci: L eonard Cybulski, Juliusz K onopacki, K azim ierz R udnicki i A leksander L andsberg. Poza szeregiem referatów z dziedziny praw nej piotrkow skie Stow arzyszenie P ra w ników, n a żądanie D epartam entu Spraw iedliw ości, powzięło n a posiedzeniu w dniu 20 lutego 1917 roku uchw ałę o tym czasow ej organizacji sądow nictw a polskiego w n astępującym brzm ieniu: I. U znać za konieczne podjęcie m ożliw ie w najbliższym czasie w ym iaru S p raw iedliw ości przez sądy polskie ta k w spraw ach cyw ilnych, jak i karnych. II. W ty m celu, zanim ogłoszona będzie przez w ładze ustaw odaw cze u sta w a o organizacji sądow nictw a, uznać za obow iązującą u staw ę przedw ojenną z poczynieniem w niej odpow iednich zm ian, a m ianow icie: a) językiem sądow ym w e w szystkich sądach m a być język polski z udziałem jedynie w razie koniecznej p otrzeby tłum acza, b) w m iastach zam iast 'sądów pokoju czynne będą sądy m iejskie na rów ni z czynnym i po w siach sądam i gm innym i, c) obow iązki zjazdów sądów pokoju p rzejm u ją sądy okręgowe, a obowiązki prezesa zjazdu prezes sądu okręgowego, d) utw orzyć w Łodzi dla niej i jej obwodu specjalnego S ąd H andlow y n a wzór Sądu H andlow ego w W arszawie, o ile m iasto Łódź zapew ni środki n a jego urządzenie i utrzym anie, a) utw orzyć w W arszawie Sąd N ajw yższy d la spraw cywilnych i kry m in alnych, f) (komplet orzekający sądu okręgowego składa się z prezesa lub sędziego jak o przew odniczącego oraz drugiego sędziego i ław nika w spraw ach apelacyjnych i cywilnych, w handlow ych zaś i karn y ch z sędziego i dwóch ław ników ; kom plet sądu apelacyjnego w spraw ach cywilnych m a najm niej trzech sędziów, a w sp raw ach k arnych dwóch sędziów i trzech ław ników, g) ław ników dla sądu okręgowego pow ołuje prezes sądu apelacyjnego, a dla tego ostatniego D yrektor D epartam entu Sprawiedliwości, w szystkich z listy przedstaw ionej przez w ładze sam orządu wiejskiego luib m iejskiego; lista pow inna zaw ierać podw ójną liczbę kan d yd ató w w stosunku do w skazanej przez prezesa sądu apelacyjnego lub D yrektora D epartam entu S p rawiedliw ości, h) pracow ników sądów w szystkich stopni, prokuratorów Sądu K asacyjnego i sądu apelacyjnego m ianuje na w niosek D yrektora D epartam entu, w y branych zaś zatw ierdza M arszałek K oronny, a sądu okręgowego D yrektor D ep artam en tu Spraw iedliw ości.
2 łr 1 (121) W s p o m n ie n ia z P io tr k o w a T r y b u n a ls k ie g o 103 i) rejen tó w i p isarzy hipotecznych m ian u je D yrektor D ep artam entu S p raw iedliwości n a przedstaw ienie prezesów sądów okręgowych, a sekretarzy kancelarii, kom orników i woźnych prezes właściwego sądu, j) nadzór główny nad działalnością sądów należy do D yrektora D epartam entu Spraw iedliw ości; prócz tego Sąd K asacyjny, sądy apelacyjne i okręgow e mają nadzór szczególny n ad sądam i niższych stopni w zakresie swoich okręgów sądowych; nadzór nad p ro k u ratu rą spraw uje p rokurator Sądu K asacyjnego, k) p rzy sądach istnieje adw okatura stosow nie do w łaściw ych przepisów, 1) w szystkie sądy stanow ić będą w yroki w im ieniu praw a, ustaw i sum ienia, ł) urzędy sądowe m ogą zajm ować tylko obyw atele polscy, m) przepisy w yrażone w dziale II księgi ustaw y organizacji sądow nictw a z 1804 roku, jeżeli są sprzeczne z treścią powyższych przepisów, winny, być uchylone. Przepisy przejściowe: sądy i urzędy pow ołane n a mocy rozporządzenia władz okupacyjnych mogą być czynne do czasu przek azan ia swoich czynności w łaściwym sądom i urzędom polskim n a m ocy now ej ustaw y. W yłuszczone wyżej zasady zostały z nieznacznym i zm ianam i p rzy jęte przez Dep a rta m e n t Sprawiedliwości i ogłoszone w Dzienniku Urzędowym D epartam entu "Sprawiedliwości Tymczasowej R ady S tanu K rólestw a Polskiego N r 1 z 1917 roku ja k o tym czasow e przepisy o urządzeniu sądow nictw a z nieznacznym i zm ianam i. W przapfeach tych odimiennie, niż to uchw aliło Stow arzyszenie P raw nicze w P io trkow ie, sk ład sądu z udziałem dwóch ław ników pod przew odnictw em sędziego przew idziano w sądach pokoju i w pierw szej instancji sądu Okręgowego w spraw ach karnych oraz w sądzie handlow ym, natom iast w innych spraw ach i odwołaniach skład w sądach okręgowych i apelacyjnych przew idziany został w liczbie trzech sędziów, bez udziału ław ników. Nie w prow adzono proponow anych sądów m iejskich. W przepisach tych przew idziano organizację sekretariatów, w ydziału hipotecznego, kom orników i adw okatury, lecz ustrój adw okatury pozostaw iono bez zmiany. Przew idziono tylko, że now ą organizację adw okatury określą przepisy, jakie uchw ali w tym względzie R ada Stanu. Zastrzeżono, że adwokaci, jeśli będą powołani do objęcia urzędów w sądach fcrólewsko-polskich, m ają praw o ud zielania substytu cji innym urzędującym w K rólestw ie Polskim adw okatom dla dokończenia pow ierzonych iim spraw, choćby praw o to w plenipotencji n ie było zastrzeżone. W yroki m iały być w ydaw ane W im ieniu K orony P olskiej. W ty m że dzienniku urzędow ym prócz przepisów o organizacji i w ydaw aniu dziennika urzędow ego umieszczone są przepisy przechodnie do obow iązującej ustaw y postępow ania cywilnego i karnego z 1864 roku, w dziale zaś III przepisy o budżecie, rachunkow ości, dozorze i kontroli oraz o dyslokacji sądów. Przew idziano także w prow adzenie w spraw ach k arnych kodeksu karnego z 1903 roku i przepisy przechodnie do tego kodeksu. W num erze 2 i dalszych D ziennika Urzędowego zostały ogłoszone: tym czasowa in stru k c ja ogólna dla sądów K rólestw a Polskiego, nom inacje n a stanow iska sędziowskie, p ro k urato rsk ie i sekretarzy, tudzież kom orników i pisarzy hipotetycznych. Z 'p o w o d u podziału teren u K rólestw a Polskiego na dw ie okupacje: austriacką i niem iecką z obszaru należącego do przedw ojennego S ąd u O kręgow ego w P io tr
104 M aksym ilian E udoioski N r 1 (121) kowie stw orzono cztery sądy okręgowe: w Łodzi, Piotrkow ie, Częstochowie i Sosnowcu. O pracow anie przytoczonych w yżej przepisów było rów nież dziełem członków a d w okatury. Na czele D epartam entu Spraw iedliw ości stał adw okat Bukowiecki, jego zastępcą był adw okat W acław M akowski, do w ydziału osobowego zaś pow ołany został adw okat Sm iarow ski. U tw orzone sądy obsadzone były z m ałym i w y jątk am i przez adw okatów. W num erze 2 D ziennika Urzędowego um ieszczona została tym czasow a in stru k cja ogólna dla sądów K rólestw a Polskiego, w num erze zaś 3 znajdują się w zory blankietów i ksiąg, poleconych do prow adzenia biurow ości w sądach. Prezesam i utw orzonych sądów okręgow ych byli w zasadzie także adw okaci: w Łodzi Rossm an, w P iotrkow ie C ybulski, w Częstochowie K okow ski i w Sosnowcu Jasieński. Pierw szym Prezesem S ądu Najwyższego m ianow any został S tanisław Srzednicki* w iceprezes dawnego Sądu Okręgowego w Piotrkow ie, sędziam i zaś zostali A ntoni Żydok, sędzia tegoż Sądu, i adw okat Jan Jakub L itauer, a sekretarzem adw, Leon Babiński. Do S ądów A pelacyjnych w W arszaw ie i L ublinie oraz do sądów okręgow ych i sądów pokoju i do p ro k u ratu ry, ja k rów nież na stanow iska sędziów śledczych też pow ołano w w iększości adw okatów (nazw iska ich przytoczone są w num erze 4 D ziennik a Urzędowego). P rzed obsadzeniem stanow isk zwrócono się do Stow arzyszenia Praw ników w Piotrkow ie, a zapew ne i do innych ośrodków adw okatury, o zgłoszenie kandydatów na stanow iska sędziowskie i prokuratorskie. P raw ie wszyscy zostali m ianow ani zgodnie z przedstaw ionym w nioskiem Stow arzyszenia, nie w yłączając Prezesa Srzednickiego. W P iotrkow ie n a stanow isko prezesa m ianow any został, ja k już zaznaczono, ad w okat Cybulski, a na stanow isko p ro k u rato ra adw okat Kazim ierz R udnicki, rów nież zgodnie z w nioskiem Stow arzyszenia Praw niczego w Piotrkow ie. W Łodzi, jak w spom niałem, prezesem został m ianow any adw okat K azim ierz Rossman, w iceprezesem zaś adw okat A dolf Kon, a na stanow isko p ro k u rato ra pow ołany został adw okat Tomasz Stożkow ski. Sędziowie zatrudnieni na tych stanow iskach przed 1 w rześnia 1917 ro ku pozostali n a nich zgodnie z przepisam i o urządzeniu sądow nictw a nadal. Powyższe fak ty pozw alają na stw ierdzenie, że adw okatura w b. Kongresówce, dzięki swej w ysokiej etyce i w ybitnem u udziałowi w życiu publicznym, zaskarbiła sobie szacunkiem i pow ażanie całego społeczeństwa i była obdarzana szczególnym zaufaniem, skoro została pow ołana do spraw ow ania tak podstaw ow ej funkcji jak w ym iar spraw iedliw ości i jego zorganizow anie. A dw okatura ze swej strony oddała sądow nictw u najlepszych spośród siebie, p rzepojonych dążeniem do w zniesienia w ym iaru spraw iedliw ości n a jak najw yższy poziom. W edług mego przekonania w ysiłki adw okatury powiodły się. Chlubnie w ypełniła ona swój obowiązek i dobrze zasłużyła się społeczeństw u i państw u. Z aufanie do ad w o katu ry znalazło w y raz nie tylko w początkow ym okresie organizacji sądow nictw a, lecz także w pow oływ aniu już przez P aństw o Polskie adw okatów ńa czołowe stanow iska. Należy przypom nieć, że m inistrem spraw iedliw ości był w swoim czasie adw okat W yganowski, pierw szym prezesem Sądu Najwyższego ad
N r 1 (121) P y ta n ia i odpowiedzi p r a w n e 105 w okat Franciszek Nowodworski, prezesem Izby Cyw ilnej Sądu Najwyższego Bolesław Fohorecki, prezesem iziby karnej A leksander Mogilnicki, a w icem inistram i spraw iedliw ości K azim ierz R udnicki i Sieczkow ski. Zaufanie to nie wygasło, gdyż po zakończeniu drugiej w ojny św iatow ej władze Polski Ludow ej w ydały dekret o pow oływ aniu adw okatów n a stanow iska sędziowskie. H istoria pow tórzyła się przy tym. M inistrem Sprawiedliwości został adw okat H enryk Św iątkow ski, a pierw szym prezesem S ądu Najwyższego adw. W acław B arcikowski. U znanie dla adw okatury za zorganizow anie sądow nictw a polskiego znalazło w y raz w obchodzie 30-lecia tego sądow nictw a w styczniu 1948 roku. M inister S p raw iedliw ości w ezw ał wówczas do W arszaw y sędziów i pracow ników sądowych, k tó rzy spraw ow ali czynności w sądach od 1 w rześnia 1917 roku.,o dbyła się w M inisterstw ie akadem ia, w czasie której z powodu 30-lecia sądow nictw a polskiego wręczono m edale za nieprzerw aną trzydziestoletnią służbę w w ym iarze spraw iedliw ości. Z daw nych adw okatów zatrudnionych w Sądzie Najwyższym byli w ezw ani i obecni na uroczystości: Edm und K rotow ski, Ja n N am itkiew icz, Stanisław Em il R appaport, M aksym ilian Rudow ski i K azim ierz Rudnicki. Obecne 50-lecie sądow nictw a polskiego skłoniło m nie do podzielenia się w spom nieniam i p rzede w szystkim z tyimi, którzy n ie znają przełom ow ej d la naszego w y m iaru spraw iedliw ości, a tak funkcjonalnie związanej z naszym zawodem historii roku 1917. Sądow nictw u, w którym n a rozm aitych stanow iskach przepracow ałem 37 lat, w rocznicę 50-letniego jubileuszu składam życzenia dalszego pom yślnego rozwoju z pożytkiem dla społeczeństwa, n aro du i pań stw a i zaskarbiania sobie n ad al pow szechnego poszanow ania i zaufania. Identyczne życzenia składam adw okaturze. * Źródłam i, z których czerpałem podane w e w spom nieniach wiadom ości, są m oje osobiste spostrzeżenia, Dz. Urz. D epartam entu Spraw iedliw ości z roku 1917 oraz opracow anie sędziego SW W ładysław a Pola pt. O Stow arzyszeniu P raw ników w P iotrkow ie T rybunalskim. P r M W M f O D P O W I E D Z I P H A W W E PYTANIE: Adw. L esław S. spotkał się z p rak ty k ą sądow ą tego rodzaju, że w w y padku częściowego upraw om ocnienia się wyroku w sprawie przeciwko przedsiębiorstwu i zaskarżenia p r z e iz powoda wyroku w części oddalającej powództwo sądy odmawiają wydania tytułu egzekucyjnego do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez sąd rewizyjny. W związku z powyższym zapytuje, czy tego rodzaju praktyka jest uzasadniona.