94 Komunikaty Izabella Steinerowska-Streb* Poziom wykszta³cenia mened erów jako czynnik kszta³tuj¹cy przygotowanie œl¹skich MŒP do konkurencji na jednolitym rynku europejskim Sukcesy polskiego sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (MŒP) na jednolitym rynku europejskim uzale nione s¹ w istotnym stopniu od postawy kadry zarz¹dzaj¹cej wobec zachodz¹cych zmian. Do mened erów nale y bowiem zapewnienie organizacji sprawnoœci operacyjnej, która stanowi podstawowy element strategii uzyskiwania przewagi nad konkurencj¹. Zbadanie wp³ywu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej na stopieñ przygotowania ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw do cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej sta³o siê jednym z celów badania przeprowadzonego na obszarze Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego. Przyjêto za³o enie, e mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹. Wyniki badania zosta³y zaprezentowane w artykule. Wstêp Rozwój œwiatowej gospodarki sprawia, e coraz wiêcej firm ma charakter ponadnarodowy. W konsekwencji przeformu³owaniu ulega ca³e otoczenie biznesu, a mened erowie s¹ zmuszeni do funkcjonowania na styku ró nych kultur, norm i ideologii. Od ich umiejêtnoœci w zakresie postrzegania zmian zale ¹ sukcesy przedsiêbiorstw. Obecnie mened er powinien charakteryzowaæ siê zdolnoœci¹ do identyfikacji i kreatywnego rozwi¹zywania problemów wynikaj¹cych z koniecznoœci dostosowywania siê do œrodowiska rynkowego i wp³ywania na to œrodowisko [Szapiro, 1999, s. 95]. Wa nym czynnikiem kszta³tuj¹cym postawy kadry zarz¹dzaj¹cej w zakresie funkcjonowania w warunkach ci¹g³ej niepewnoœci jest poziom wykszta³cenia. W tym kontekœcie optymistyczny jest wysoki popyt na kszta³cenie w Polsce. Od zmiany gospodarczo-ustrojowej mo na bowiem zaobserwowaæ znacz¹cy wzrost liczebnoœci zarówno wy szych uczelni, jak i studentów chêtnych do zg³êbiania tajników nauki. W 1989 roku na polskich uczelniach studiowa³o jedynie oko³o 380 tys. osób, natomiast na prze³omie 1997 i 1998 roku ju 1200 tys. studentów [Chmielecka, 1999, s. 63]. Obecnie na wy szych uczelniach kszta³ci siê ponad 2 mln studentów (dynamikê wzrostu liczby studentów w Polsce przedstawia wykres 1) [Kowalewski, 2004]. Taki stan rzeczy wp³ywa na wzrost poziomu wykszta³cenia polskiego spo³eczeñstwa, co znajduje odzwierciedlenie równie w grupie osób zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwami. * dr Izabella Steinerowska-Streb jest pracownikiem naukowym w Wy szej Szkole Ekonomii i Administracji w Bytomiu
Komunikaty 95 Wykres 1. Dynamika wzrostu liczby studentów w Polsce latach 1990 2002 1 800 000 1 600 000 1 572 506 1 699 389 1 421 277 1 400 000 1 265 347 1 200 000 1 082 657 1 000 000 800 000 600 000 400 000 200 000 394 313 418 470 302 639 317 817 91 674 100 653 485 728 350 394 135 334 671 852 573 173 385 234 417 558 254 294 187 939 917 945 785 470 447 793 486 853 337 677 431 092 534 127 548 530 678 669 586 678 791 302 629 975 884 675 687 831 945 096 754 293 0 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 ogó³em dzienne zaoczne ród³o: Kowalewski, 2004 Z danych literaturowych wynika, i obecnie poziom wykszta³cenia polskich przedsiêbiorców jest wysoki, przy czym bardzo czêsto jest to techniczne, a nie ekonomiczne [Daszkiewicz, 2004, s. 142; Sibiñska, 2001]. Dodatkowo wyniki jednego z badañ wskazuj¹, e przeciêtny polski mened er cechuje siê wysokim poziomem inteligencji, a wiêc posiada uzdolnienia intelektualne, umo liwiaj¹ce sprawne rozumienie rzeczywistoœci oraz skuteczne przygotowywanie siê do nowych warunków dzia³ania [D¹bek, 2002, s. 147]. Polscy mened erowie powinni wiêc byæ dobrze przygotowani do wyzwañ, jakie stoj¹ przed zarz¹dzanymi przez nich przedsiêbiorstwami w warunkach wzmo onej konkurencji spowodowanej przyst¹pieniem Polski do Unii Europejskiej (UE). Zbadanie wp³ywu poziomu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej na stopieñ przygotowania ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw do cz³onkostwa Polski w Unii Europejskiej sta³o siê jednym z celów badania przeprowadzonego wœród œl¹skich ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Metodologia badania W okresie od lipca do grudnia 2003 r. przeprowadzono badanie ankietowe, w którym uczestniczy³o 301 wybranych losowo podmiotów gospodarczych z sektora MŒP. Zakresem przestrzennym badania objêto teren Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego.
96 Komunikaty Przyjêto za³o enie, e poziom wykszta³cenia mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ Polski z Uni¹ Europejsk¹. Wœród ankietowanych przedsiêbiorstw 65,45% zatrudnia³o od zera do piêciu osób, 32,88% od piêciu do piêædziesiêciu osób, natomiast 1,66% zatrudnia³o od 50 do 250; 67,77% firm by³o przedsiêbiorstwami indywidualnymi, 15,28% spó³kami z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹, 14,95% spó³kami cywilnymi, 1% spó³kami jawnymi i 1% spó³kami akcyjnymi. Wykszta³cenie kadry mened erskiej (w³aœciciela lub wiêkszoœci osób zarz¹dzaj¹cych) w badanych przedsiêbiorstwach by³o zró nicowane. W 76 firmach wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, w 119 œrednie, zawodowe w 98 i podstawowe w 8. Na wykresie 2 przedstawiono histogram prezentuj¹cy mened erów w badanych przedsiêbiorstwach. Liczba przedsiêbiorców 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Wykres 2. Poziom wykszta³cenia mened erów w badanych przedsiêbiorstwach 3% 33% 40% 25% 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze W celu oceny wp³ywu poziomu wykszta³cenia mened erów na przygotowanie przedsiêbiorstw, którymi zarz¹dzaj¹, do cz³onkostwa w Unii Europejskiej zbadano zwi¹zek pomiêdzy tym czynnikiem a nastêpuj¹cymi determinantami przygotowania przedsiêbiorstw do funkcjonowania we Wspólnocie Europejskiej: poziomem inwestycji dokonywanych w firmie w ci¹gu ostatnich dwóch lat planami dotycz¹cymi inwestycji w przysz³oœci pozycj¹ firmy na rynku krajowym planami w zakresie ekspansji firmy na rynki dzia³alnoœci¹ firmy w zakresie udoskonalania produktu
Komunikaty 97 wyró nikami produktu firmy w stosunku do konkurencji wiadomoœciami o mo liwoœciach finansowania dzia³alnoœci ze œrodków pomocowych UE. Zale noœci te poddano analizie statystycznej opartej na nieparametrycznych testach korelacji. Za znamienne statystycznie uznano korelacje, dla których poziom istotnoœci statystycznej wynosi³ mniej ni 0,05. Si³ê istniej¹cej zale noœci wyra ono wspó³czynnikiem korelacji oznaczonym symbolem r, w skali od 1 do 1, przy czym znak wspó³czynnika odnosi³ siê do kierunku korelacji, natomiast jego bezwzglêdna wartoœæ do si³y zwi¹zku. Uzyskane zale noœci przedstawiono na wykresach regresji z uwzglêdnieniem 95% przedzia³u ufnoœci [Stanisz, 2001, s. 205] 1. Wyniki badania W konsekwencji akcesji konkurencja pomiêdzy przedsiêbiorstwami na rynku wewnêtrznym mo e siê nasiliæ. Im mocniejsza by³a wiêc pozycja firmy na rynku krajowym przed integracj¹, tym wiêksza jej szansa na przetrwanie. Dlatego przedsiêbiorstwa bior¹ce udzia³ w badaniu poproszono o ocenê pozycji ich firmy na rynku krajowym. Jako dobr¹ lub bardzo dobr¹ pozycjê konkurencyjn¹ na rynku krajowym wskazali respondenci w: 86 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie posiadali wy sze, 78 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 36 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy pozycj¹ firmy na rynku lokalnym a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,44. Korelacja ta jest przeciêtna, mo na wiêc mówiæ o istotnej zale noœci pomiêdzy tymi dwoma czynnikami (por.: wykres 3). Wysoka pozycja konkurencyjna przedsiêbiorstwa jest uzale niona od jakoœci oferowanego produktu oraz od sta³ego dostosowania go do zmieniaj¹cych siê potrzeb klientów. Wœród ankietowanych produkt udoskonala siê w: 58 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 53 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 19 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. 1 W analizie statystycznej przyjêto nastêpuj¹c¹ skalê: r=0 oznacza brak korelacji miêdzy zmiennymi; 0<r<0,1 oznacza nik³¹ korelacjê; 0,1<r<0,3 oznacza s³ab¹ korelacjê; 0,3<r<0,5 oznacza przeciêtn¹ korelacjê; 0,5<r<07 oznacza wysok¹ korelacjê; 0,7<r<0,9 oznacza bardzo wysok¹ korelacjê; 0,9<r<1 oznacza prawie pe³n¹ korelacjê.
98 Komunikaty Wykres 3. Zale noœæ pomiêdzy pozycj¹ firmy na rynku lokalnym a poziomem wykszta³cenia mened erów pozycja na rynku lokalnym mocna s³aba 1 Korelacja: r = 0,43697 2 3 4 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy udoskonaleniami dokonywanymi w produkcie a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,44. Korelacja jest wiêc umiarkowana, co prowadzi do wniosku, e udoskonalanie produktu jest uzale nione od wykszta³cenia kadry mened erskiej (por.: wykres 4). udoskonalenie produktu tak nie Wykres 4. Udoskonalanie produktu w zale noœci od poziomu wykszta³cenia mened erów Korelacja: r = 0,43694 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Respondenci uznali produkt przedsiêbiorstwa za wyró niaj¹cy siê na rynku w: 73 firmach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 97 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 50 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów o wykszta³ceniu zawodowym, 1 firmie, która by³a zarz¹dzana przez mened era/mened erów z m podstawowym.
Komunikaty 99 Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej a produktem przedsiêbiorstwa wyró niaj¹cym siê na rynku wynosi 0,45. Korelacja ta jest istotna. Istnieje wiêc œcis³e powi¹zanie pomiêdzy wyró nianiem siê produktu firmy na rynku a m zatrudnionej w niej kadry mened erskiej (por.: wykres 5). znajomoœæ mocnych stron produktu tak Wykres 5. Wyró nianie siê produktu przedsiêbiorstwa na rynku w zale noœci od poziomu wykszta³cenia zatrudnionych w nim mened erów nie Korelacja: r = 0,44982 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Przygotowanie przedsiêbiorstw do dzia³alnoœci w warunkach wzmo onej konkurencji oraz do zaostrzonych norm jakoœciowych wymaga inwestycji. Z tego powodu respondentów ankiety zapytano o inwestycje dokonywane w ich firmach w ci¹gu ostatnich dwóch lat. Okaza³o siê, e poziom inwestycji by³ œredni lub wysoki w: 49 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie posiadali wy sze, 63 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 47 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym, jednym przedsiêbiorstwie (12,5%), w którym osoby zarz¹dzaj¹ce posiada³y podstawowe. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej w przedsiêbiorstwach respondentów a poziomem dokonywanych w nich inwestycji wynosi 0,16. Korelacja jest wiêc znikoma, aczkolwiek mo na mówiæ o tendencji do wiêkszego inwestowania w przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów o wy szym poziomie wykszta³cenia. Zale noœæ ta zosta³a przedstawiona na wykresie 6. W ankiecie postawiono respondentom pytanie maj¹ce na celu rozpoznanie ich planów dotycz¹cych dokonania inwestycji w zwi¹zku z przyst¹pieniem Polski do UE. Taki zamiar wskazano w: 16 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze,
100 Komunikaty poniesione nak³ady na inwestycje wysokie Wykres 6. Poziom inwestycji dokonywanych w przedsiêbiorstwach respondentów w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry mened erskiej niskie Korelacja: r = 0,16449 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence 18 przedsiêbiorstwach, w których mened erowie mieli œrednie, 4 firmach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy planowanymi inwestycjami a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,21. Podobnie jak w poprzedniej zale noœci, korelacja jest znikoma, jednak e sk³onnoœæ do inwestycji jest wiêksza w przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych bardziej wykszta³con¹ kadrê mened ersk¹ (por.: wykres 7). planowane inwestycje tak nie Wykres 7. Planowane inwestycje dokonywanych w zwi¹zku z cz³onkostwem Polski w Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry zarz¹dzaj¹cej Korelacja: r = 0,20551 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% confidence Jedn¹ z konsekwencji integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ jest wolny przep³yw towarów i us³ug. Jest to wiêc dla polskich przedsiêbiorstw szansa na nieograniczon¹ ekspansjê na jednolity rynek europejski. Jak tê szansê zamierzaj¹ wykorzystaæ polscy przedsiêbiorcy? Wœród respondentów zamiar rozszerzenia dzia³alnoœci na rynek Unii Europejskiej wskazano w: 24 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze,
Komunikaty 101 6 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 4 przedsiêbiorstwach zarz¹dzanych przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy planami w zakresie rozszerzenia dzia³alnoœci na rynek Unii Europejskiej a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,31. Korelacja ta nie jest wiêc silna, jednak istotna (por.: wykres 8). istniej¹ca lub planowana dzia³alnoœæ na rynku krajów UE tak nie Wykres 8. Plany w zakresie ekspansji na rynek UE w zale noœci od poziomu wykszta³cenia mened erów Korelacja: r = 0,31185 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze 95% ufnoœci Wœród priorytetów Unii Europejskiej istotne miejsce zajmuje promocja i wsparcie sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Wœród respondentów informacje o œrodkach finansowych Unii Europejskiej przeznaczonych dla tych w³aœnie przedsiêbiorstw posiadano w: 29 przedsiêbiorstwach, w których wiêkszoœæ mened erów posiada³a wy sze, 8 firmach, w których mened erowie mieli œrednie, 1 przedsiêbiorstwie zarz¹dzanym przez mened erów z m zawodowym. Wspó³czynnik korelacji pomiêdzy wiadomoœciami przedsiêbiorstw o finansowych œrodkach wsparcia Unii Europejskiej a poziomem wykszta³cenia kadry mened erskiej wynosi 0,40. Korelacja ta jest umiarkowana. Istnieje wiêc œcis³e powi¹zanie pomiêdzy informacjami firmy o funduszach UE a m kadry mened erskiej (por.: wykres 9).
102 Komunikaty posiadane informacje o œrodkach finansowych z UE tak Wykres 9. Informacje przedsiêbiorstw o œrodkach finansowych Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia kadry mened erskiej nie Korelacja: r = 0,40127 1 podstawowe 2 zawodowe 3 œrednie 4 wy sze Wœród przedsiêbiorstw spe³niaj¹cych wszystkie kryteria uznane za czynniki przygotowania firmy do funkcjonowania na rynku Unii Europejskiej by³y jedynie firmy, których kadra mened erska posiada³a wy sze lub œrednie (por.: tabela 1). Tabela 1. Przygotowanie przedsiêbiorstw do funkcjonowania na rynku Unii Europejskiej w zale noœci od poziomu wykszta³cenia zatrudnionych w nich mened erów N = 301 przygotowani podstawowe zawodowe œrednie wy sze suma wierszy 95% confidence Liczba Ÿle 8 98 118 68 292 Wartoœæ procentowa 100,00% 100,00% 99,16% 89,47% Liczba dobrze 0 0 1 8 9 Wartoœæ procentowa 0,00% 0,00% 0,84% 10,53% Suma kolumn razem 8 98 119 76 301 Procent ca³kowity 2,66% 32,56% 39,53% 25,25% 100,00%
Komunikaty 103 Dyskusja Cz³onkostwo Polski w Unii Europejskiej to dla polskich przedsiêbiorstw szansa na rozwój i ekspansjê. Z drugiej jednak strony w wyniku integracji polskie przedsiêbiorstwa zmuszone s¹ konkurowaæ na znacznie poszerzonym rynku wewnêtrznym na jednolitym rynku europejskim (JRE). Z tego wzglêdu przyst¹pienie do Wspólnoty mo e stanowiæ dla niektórych podmiotów gospodarczych tak e zagro enie. Sposób, w jaki polskie przedsiêbiorstwa wykorzystaj¹ pojawiaj¹ce siê szanse, w du ej mierze zale y od ich w³aœciwego przygotowania i obranej strategii. W tym kontekœcie niezbyt optymistyczny wydaje siê fakt, i w zwi¹zku z przyst¹pieniem Polski do UE jedynie oko³o 13% œl¹skich przedsiêbiorców sektora MŒP ma w planie dokonanie inwestycji. Podobna grupa ma zamiar podj¹æ ekspansjê na rynki krajów Unii Europejskiej [Steinerowska-Streb i in., 2004]. Wynika st¹d, e przedsiêbiorstwa nie przygotowuj¹ siê do funkcjonowania na JRE. Czy taka postawa jest wynikiem niewiedzy kadry zarz¹dzaj¹cej? Poszukuj¹c odpowiedzi na tak postawione pytanie, warto zwróciæ uwagê, i jedynie 12% ankietowanych posiada informacje o œrodkach finansowych Unii Europejskiej dostêpnych dla ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw. Dodatkowo zauwa alna jest tak e zale noœæ pomiêdzy m kadry mened erskiej a planami w zakresie rozszerzenia dzia³alnoœci oraz planowanymi inwestycjami. W przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych lepiej wykszta³con¹ kadrê czêœciej planuje siê zarówno dokonywanie inwestycji, jak i ekspansjê. Nale y jednak e zaznaczyæ, i postawa œl¹skich przedsiêbiorców mo e byæ równie wynikiem ich wysokiej oceny pozycji w³asnej firmy na rynku krajowym (lokalnym), bowiem w opinii 66% respondentów ich pozycja konkurencyjna jest dobra lub bardzo dobra. Uwa aj¹, e ich produkt wyró nia siê wœród innych (np. pod wzglêdem ceny), przy czym 43% ankietowanych twierdzi, e udoskonala swój wyrób lub us³ugê. Postawa œl¹skich przedsiêbiorców wobec zmian zachodz¹cych na rynku mo e wiêc byæ spowodowana brakiem poczucia zagro enia. W takim kontekœcie pojawia siê pytanie: czy przedsiêbiorcy maj¹ œwiadomoœæ konsekwencji eliminacji ekonomicznych granic pomiêdzy pañstwami? Nale y podkreœliæ, i im lepiej wykszta³conych mened erów posiada firma, w tym wiêkszym stopniu prowadzi proces udoskonalania produktu (r=0,44). Podobna zale noœæ wystêpuje równie pomiêdzy m kadry zarz¹dzaj¹cej a wyró nianiem siê produktu na rynku (r=0,45). Wydaje siê, e w przedsiêbiorstwach posiadaj¹cych lepiej wykszta³conych mened erów czêœciej podejmuje siê dzia³ania maj¹ce na celu sprostanie miêdzynarodowej konkurencji na rynku wewnêtrznym. Zasadnoœæ takiego twierdzenia potwierdza wspó³czynnik korelacji Spermanna (r=0,22), policzony w celu znalezienia ogólnej zale noœci pomiêdzy m kadry mened erskiej a wybranymi kryteriami przygotowania przedsiêbiorstwa do cz³onkostwa w Unii Europejskiej. Jego wartoœæ wskazuje, e dla ca³ego modelu istnieje s³aba korelacja miêdzy m
104 Komunikaty a stopniem przygotowania przedsiêbiorstw do dzia³ania na wspólnym rynku.zaznaczyæ jednak e nale y, i jest ona istotna statystycznie (p=0,000137), a wielkoœæ tej korelacji mo e byæ pochodn¹ ma³ej liczebnoœci grupy respondentów spe³niaj¹cych wszystkie podane kryteria. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy s¹ wyniki jednoczynnikowej analizy poszczególnych determinant. Wskazuj¹ one bowiem na lepsze przygotowanie mened erów z wy szym m, a zale noœci te s¹ œredniego lub ma³ego stopnia. Do podobnych wniosków wskazuj¹cych na zale noœæ pomiêdzy m kadry mened erskiej i przygotowaniem przedsiêbiorstw do zmian zwi¹zanych z integracj¹ Polski z Uni¹ Europejsk¹ prowadz¹ równie wyniki innych badañ przeprowadzonych na polskim rynku. Z badania przeprowadzonego przez WZiE Politechniki Gdañskiej wynika, e w firmach aktywnych (tzn. przygotowuj¹cych siê do rozpoczêcia dzia³alnoœci na JRE) dominuj¹ przedsiêbiorcy posiadaj¹cy wy sze. W konsekwencji uznano, e wy sze zwiêksza œwiadomoœæ koniecznoœci przygotowania przedsiêbiorstwa do funkcjonowania na JRE [Daszkiewicz, 2004, s. 143]. Dodatkowo badania wskazuj¹, e we wzrastaj¹cych polskich firmach sektora MŒP dominuj¹ wœród kadry zarz¹dzaj¹cej osoby z wy szym m [Przetrwanie i..., 2004, s. 130]. Wnioski koñcowe Przeprowadzona analiza pozwala na pozytywn¹ weryfikacjê przyjêtej hipotezy, e mened era/mened erów zarz¹dzaj¹cych przedsiêbiorstwem determinuje stopieñ przygotowania firmy do zmian zachodz¹cych na polskim rynku spowodowanych integracj¹ z Uni¹ Europejsk¹. Literatura Chmielecka E. (1999), Akredytacja œrodowiskowa jako czynnik reguluj¹cy rynek edukacji mened erskiej w Polsce [w:] pr. zb. pod red. Minkiewicz B., Osterczuk-Koziñskiej A., Zmiany w kszta³ceniu w zakresie zarz¹dzania i biznesu w Polsce w drugiej po³owie lat 90., Biuro Koordynacji Kszta³cenia Kadr undusz Wspó³pracy, Warszawa. Daszkiewicz N. (2004), Internacjonalizacja ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw we wspó³czesnej gospodarce, SPG, Gdañsk. D¹bek M. (2002), Mened erowie okresu transformacji. Problemy, potencja³, rozwój, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw. Johann M. (2004), Edukacja w Polsce i w krajach Unii Europejskiej, Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa, nr 5. Kowalewski T. (2004), Edukacyjne czynniki wspieraj¹ce funkcjonowanie ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, materia³y z konferencji Przedsiêbiorstwa we wspó³czesnej gospodarce-szanse i zagro enia, Gdañsk.
Komunikaty 105 (2004), Przetrwanie i rozwój ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw, pr. zb. pod red.. B³awata, SPG, Gdañsk. Sibiñska A. (2001), Zachowania marketingowe ma³ych i œrednich firm a styl kierowania ich w³aœcicieli, Przegl¹d Organizacji, 4. Stanisz A. (2001), Przystêpny kurs statystyki, StartSoft Inc., Kraków. Steinerowska-Streb I., Warzecha-Wocka A., Miszewski L. (2004), Oczekiwania œl¹skich MŒP w zwi¹zku z akcesj¹ Polski do UE, Ekonomika i Organizacja Przedsiêbiorstwa, nr 5. Szapiro T. (1999), Promocja mened era miêdzy magisterskim seminarium, programem, a studium przypadku [w:] pr. zb. pod red. Minkiewicz B., Osterczuk-Koziñskiej A., Zmiany w kszta³ceniu w zakresie zarz¹dzania i biznesu w Polsce w drugiej po³owie lat 90., Biuro Koordynacji Kszta³cenia Kadr undusz Wspó³pracy, Warszawa.