Współczesne migracje zagraniczne Polaków Aspekty lokalne i regionalne

Współczesne migracje zagraniczne Polaków Aspekty lokalne i regionalne 1

2

3 Współczesne migracje zagraniczne Polaków Aspekty lokalne i regionalne Pod redakcją Pawła Kaczmarczyka Warszawa 2008

4 Projekt okładki Anna Tyrakowska Pod redakcją Pawła Kaczmarczyka Korekta Dorota Śrutowska Publikacja jest współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Sektorowego Programu Rozwoju Zasobów Ludzkich Zawarte w tej publikacji poglądy i konkluzje wyrażają opinie autorów i nie muszą odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Copyright by Uniwersytet Warszawski Wydział Nauk Ekonomicznych Ośrodek Badań nad Migracjami 2008 ISBN 978-83-923898-0-4 Wydawca: Ośrodek Badań nad Migracjami UW, 02-097 Warszawa, ul. Banacha 2b http://www.migracje.uw.edu.pl; e-mail: migration.cmr@uw.edu.pl Łamanie i druk: ZWP. MPiPS. Zam. 1138/08.

5 Spis treści Wprowadzenie... 7 Rozdział 1 Współczesne migracje z Polski próba statystycznej oceny zjawiska... 13 Polskie migracje przed 1 maja 2004 roku wybrane aspekty... 14 Mobilność Polaków po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej... 21 Wzorce selektywności migracji na poziomie krajowym i regionalnym... 37 Podsumowanie... 44 Rozdział 2 Metodologia badania migracji z Polski podejście etnosondażowe: doświadczenia badawcze a projekt MPLM... 47 Wprowadzenie... 47 Podejście etnosondażowe koncepcja Douglasa Masseya... 48 Zastosowanie podejścia etnosondażowego w badaniach nad emigracją z Polski... 51 Zalety i wady podejścia etnosondażowego... 53 Aplikacja etnosondażu do badań nad migrantami z Polski na unijnym rynku pracy... 55 Struktura badania... 58 Definicje i założenia... 59 Opis próby stopień realizacji i ocena reprezentatywności... 62 Podsumowanie... 66 Rozdział 3 Strukturalne uwarunkowania migracji zarobkowych na poziomie lokalnym i regionalnym demograficzno-ekonomiczne profile społeczności wysyłających... 69 Potencjał demograficzny badanych jednostek terytorialnych... 70 Potencjał ekonomiczny... 83 Tradycje migracyjne w badanych jednostkach terytorialnych... 98 Charakterystyka migracji w badanych jednostkach terytorialnych w świetle danych spisowych... 103 Podsumowanie... 111 Rozdział 4 Próba oceny natężenia migracji w regionach wysyłających przez pryzmat gospodarstw domowych... 113 Przeciętna liczba migrantów w obecnych i rozszerzonych gospodarstwach domowych... 115 Odsetek gospodarstw migranckich wśród obecnych gospodarstw domowych migrujących w latach 2005 2007... 119 Podstawowe cechy demograficzne i ekonomiczne gospodarstw migranckich ( rozszerzonych ) i niemigranckich... 122 Podsumowanie... 130

6 Rozdział 5 Regionalne aspekty zróżnicowania mobilności Polaków w świetle wyników sondażu... 133 Feminizacja czy maskulinizacja migracji?... 135 Poziom wykształcenia a mobilność... 137 Wiek jako determinanta mobilności... 143 Regionalne zróżnicowania sytuacji migrantów na polskim rynku pracy... 148 Status migranta na polskim rynku pracy... 154 Podsumowanie... 157 Rozdział 6 Migracja strategia przeżycia czy strategia rozwoju? Mikrospoleczne uwarunkowania najnowszych wyjazdów zagranicznych Polaków... 159 Uwarunkowania migracji pracowniczych wybrane wnioski... 160 Uwagi metodologiczne... 169 Mechanizmy współczesnych migracji z Polski perspektywa lokalna i regionalna... 172 Wzorce selektywności migracji na poziomie regionalnym podobieństwa i różnice... 180 Podsumowanie... 183 Rozdział 7 Nowi Europejczycy na rynkach pracy UE... 185 Kierunki współczesnych migracji... 187 Sektory zatrudnienia... 188 Cechy demograficzno-społeczne migrantów... 189 Finansowanie wyjazdu... 192 Wyjazdy bez ryzyka?... 194 Znajomość języka kraju przyjmującego... 199 Warunki pracy i płacy Polaków... 200 Podsumowanie... 205 Rozdział 8 Ekonomiczny wymiar współczesnych wyjazdów zagranicznych skutki mobilności na poziomie makro-i mikrospołecznym... 207 Migracja jako szansa czy zagrożenie? Kilka refleksji teoretycznych... 208 Skutki współczesnych migracji Polaków perspektywa krajowa i regionalna... 213 Wpływ migracji na procesy rynku pracy... 223 Podsumowanie... 237 Rozdział 9 Wnioski i rekomendacje... 239 Wnioski... 239 Rekomendacje... 259 Aneks... 263 Bibliografia... 273

7 Wprowadzenie Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej mobilność zagraniczna Polaków stała się jednym z najgorętszych oraz najszerzej dyskutowanych tematów w debacie publicznej i medialnej. Zjawisko to wydaje się nie do końca uzasadnione, choćby ze względu na fakt, iż wyjazdy zagraniczne nie są w Polsce czymś nowym wręcz przeciwnie, to nieodłączny składnik społeczno-ekonomicznej historii naszego kraju od wielu dziesięcioleci. Problem stanowią mity i nieporozumienia, które towarzyszą wspominanym dyskusjom. Częściowo wynikają one z faktu, że ze względu na amorficzny charakter i specyfikę samego procesu mobilności zagranicznej, współczesne migracje z Polski z trudem poddają się rygorom opisu statystycznego. Jest to skutkiem nieadekwatności wykorzystywanych definicji (tak w Polsce, jak i poza jej granicami), ale i jakości baz danych na temat przepływów zasobów pracy. W konsekwencji stan wiedzy na temat mobilności Polaków jest wielce niezadowalający. Dotyczy to zarówno informacji o charakterze ogólnym umożliwiających choćby ocenę skali zjawiska, czy identyfikację podstawowych trendów, jak i danych niezbędnych do bardziej zaawansowanych analiz. Z punktu widzenia badacza migracji, ale i osoby zajmującej się polityką migracyjną, ten drugi wymiar jest szczególnie istotny. Analiza mechanizmów migracji, identyfikacja strategii migracyjnych oraz określenie skutków mobilności w różnych wymiarach jest bowiem czymś innym, niż określenie przybliżonej liczby Polaków przebywających poza granicami kraju (czym uparcie zajmują się media). U źródeł projektu badawczego Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia (MPLM) legło przekonanie, że pierwszym krokiem do stworzenia podwalin polskiej polityki migracyjnej powinno być rzetelne rozpoznanie problemu i sformułowanie syntetycznej jego oceny, uwzględniającej skalę zjawiska, jego strukturę, mechanizmy oraz skutki. W obecnej sytuacji Polski oczywistym było przy tym, że istotną rolę w procesie badawczym powinny odegrać działania koncentrujące się na analizie wyjazdów zagranicznych Polaków, zarówno ze względu na skalę tego fenomenu, jak i jego ekonomiczne i społeczne konsekwencje. Działania te zostały przeprowadzone w ramach jednego z trzech podstawowych modułów projektu poświęconego współczesnym migracjom zagranicznych Polaków (Moduł I Migranci z Polski na unijnym rynku pracy ). Punktem wyjścia dla prowadzonych prac badawczych było przekonanie, że kluczem do zrozumienia fenomenu mobilności zagranicznej jest komplementarne wykorzystanie możliwie dużej ilości zróżnicowanych danych.

8 Z jednej strony, wydaje się, że istniejące źródła danych (o charakterze wtórnym), jeśli zostaną potraktowane w sposób świadomy i z pewną wiedzą na temat procesu migracyjnego, mogą mieć charakter komplementarny i pozwalają uzyskać, przynajmniej do pewnego stopnia spójny, obraz mobilności Polaków w trzech wymiarach: skala zjawiska, trendy (dynamika) oraz struktura. Trudno byłoby jednak na ich podstawie zrozumieć istotę problemu oraz stworzyć założenia polityki kontroli czy zarządzania migracjami z Polski. Z drugiej więc strony, konieczne było zaproponowanie takiej metodologii, która zaowocowałaby danymi mogącymi dostarczyć podstaw do udzielenia odpowiedzi na bardziej złożone pytania odnoszące się do uwarunkowań i skutków migracji. Zaproponowano, by w tej fazie badań posługiwać się metodą etnosondażu z powodzeniem wykorzystywaną wcześniej zarówno na gruncie światowych (por. m.in. Massey i inni 1987), jak i polskich badań migracyjnych (Jaźwińska i Okólski 2001). Jak wskazują dotychczasowe doświadczenia, jest to metoda badawcza, która w pewnych warunkach pozwala uzyskać walor reprezentatywności (choć ogranicza się on do przekrojów regionalnych). Przede wszystkim jednak daje szansę na zbadanie procesu migracyjnego w całej złożoności. Podstawowym celem prac badawczych podejmowanych w ramach modułu I było zbadanie procesów migracyjnych zachodzących we współczesnej Polsce. W centrum zainteresowania umieszczono następujące aspekty: ciągłość i zmiana we współczesnych migracjach z Polski, powiązania mobilności zarobkowej z polskim rynkiem pracy oraz skutki migracji międzynarodowych (ponownie, z naciskiem na zagadnienia rynku pracy). Ze względu na specyfikę badanego procesu i metodologię, badacze realizujący projekt nie stawiali sobie za cel określenia rzeczywistej skali odpływu czy też mobilności Polaków, choć problem ten był obecny w analizach. Za kluczowe uznano identyfikację mechanizmów migracji z Polski, określenie modeli zachowań migracyjnych (w odniesieniu do cech strukturalnych migrantów, regionów wysyłających itp.) i przeprowadzenie dyskursu na temat związków między procesami migracyjnymi a rozwojem społeczno-ekonomicznym w kraju wysyłającym migrantów. W konsekwencji, analiza koncentrowała się wokół kilku obszarów badawczych, które znajdą odzwierciedlenie w rozdziałach niniejszego opracowania: Po pierwsze, zadawano pytania dotyczące elementów ciągłości i zmiany we współczesnych migracjach z Polski. Aby odpowiedzieć na tego typu kwestie, konieczna była analiza skali i struktury migracji (w odniesieniu do zmiennych demograficznych i społeczno-ekonomicznych), zarówno na poziomie całego kraju, jak i na poziomie regionów wybranych do badań terenowych. W dalszej kolejności spróbowano określić kluczowe czynniki sprawcze mobilności i zbadać ewentualną zmianę w zakresie wzorców selektywności migracji na poziomie regionalnym, lokalnym i jednostkowym.

Po drugie, obszarem szczególnego zainteresowania była sfera związków między procesami mobilności międzynarodowej a zjawiskami rynku pracy (zwłaszcza w sensie przyczynowo-skutkowym). W tej mierze analizie poddano lokalne i regionalne rynki pracy, koncentrując się na ich cechach strukturalnych. Celem było w szczególności określenie nadwyżkowej podaży siły roboczej oraz identyfikacji edukacyjnych i demograficznych czynników nierównowagi na rynkach pracy. Zasadniczym zadaniem było zbadanie, na ile sytuacja na rynku pracy powinna być traktowana jako czynnik wypychający, i jaki jest związek między strategiami migracyjnymi a pozycją/sytuacją na polskim rynku pracy. Następnie, podjęto próbę określenia mechanizmów alokacji polskich zasobów pracy w krajach przyjmujących, badając w szczególności różne aspekty warunków pracy i pobytu Polaków za granicą. Po trzecie, zadano wiele pytań odnoszących się do skutków migracji zagranicznych. W tej mierze analiza objęła zarówno kwestie powiązane z transferami środków finansowych do kraju, jak również ponownie aspekty dotyczące wpływu mobilności (zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej) na aktywność zawodową i pozycję poszczególnych osób na polskim rynku pracy, a w konsekwencji także na sytuację na lokalnych i regionalnych rynkach pracy. Rozważaniom tym towarzyszyło pytanie wynikające wprost z przesłania teorii migracji, a mianowicie, czy mobilność siły roboczej może niwelować nierównowagę na rynkach pracy. Po czwarte, należy pamiętać, że migracje zagraniczne nie są fenomenem stricte ekonomicznym. Wręcz przeciwnie, bardzo dużą rolę odgrywają w nich instytucje społeczne (rodzina, szkoła, społeczność lokalna), a także aspekty kulturowe. W badaniach uwzględniono zarówno społeczno-kulturowe uwarunkowania, jak i skutki wyjazdów zagranicznych. Ważnym zadaniem, jakie stawiali sobie badacze, było określenie, na ile migracja (masowa) może zagrażać integralności społecznej i ekonomicznej, oraz czy mobilność międzynarodowa może być (i jeśli tak, to w jaki sposób) składnikiem zmiany społecznej. W ramach każdego z obszarów sformułowano kilkanaście hipotez i pytań badawczych, które będą przedmiotem weryfikacji w niniejszym opracowaniu. Struktura książki jest następująca. Rozdział pierwszy zawiera próbę całościowego spojrzenia na współczesne migracje Polaków i stworzenia w miarę spójnego ich obrazu w oparciu o dostępne dane statystyczne. Celem było nie tylko przybliżone określenie skali zjawiska (o ile to w ogóle możliwe), ale i jego dynamiki oraz cech strukturalnych. Dodatkowo, bazując na danych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności, przedstawiono analizę odnoszącą się do zmian wzorców selektywności migracji w odniesieniu do podstawowych cech społeczno-demograficznych w przekrojach regionalnych. Założeniem wyników prezentowanych w tym rozdziale było stworzenie swoistego tła dla dalszych rozważań. 9

10 Rozdział drugi zawiera uwagi o charakterze metodologicznym, niezbędne do pełnego zrozumienia zalet i wad materiału statystycznego, który stał się podstawą analiz prezentowanych w tym opracowaniu. W szczególności, dyskusji poddana została metoda etnosondażu, kryteria wyboru badanych jednostek terytorialnych oraz szczegóły realizacji badania. Kolejny rozdział ma ponownie charakter w dużej mierze użytkowy i służebny w stosunku do pozostałych części. Zawiera bowiem ekonomicznospoleczne profile czterech powiatów, w których realizowano badanie etnosondażowe. Celem tej części było nakreślenie ram strukturalnych wyjazdów za granicę, zwłaszcza zaś tych, które bezpośrednio wiążą się z procesami rynku pracy. Uzupełnieniem tych danych są informacje na temat tradycji migracyjnych w badanych regionach. Rozdział czwarty analizuje procesy migracyjne przez pryzmat gospodarstw domowych. W szczególności, autorzy podjęli próbę zanalizowania, jak intensywne były dotychczasowe zjawiska migracyjne w badanych regionach Polski. Wykorzystano przy tym kilka wskaźników intensywności i odwołano się do dwóch koncepcji gospodarstwa domowego. Dodatkowo, analizie poddane zostały wybrane cechy strukturalne migranckich i niemigranckich gospodarstw domowych. Rozdział piąty zawiera kompleksową analizę migrujących osób. Zostały one przedstawione przez pryzmat cech społeczno-ekonomicznych (w tym odnoszących się do rynku pracy) i zaprezentowane na tle osób bez doświadczeń migracyjnych. Tym samym, część ta stanowi punkt wyjścia do analizy mechanizmów migracji i wzorców selektywności. Temu problemowi poświęcono rozdział szósty. Tym razem jednak rozważania poddane zostały rygorom analizy modelowej, która pozwala na bardziej pogłębioną dyskusję nad czynnikami selektywności migracji. Z założenia, czynniki te odnosiły się zarówno do poziomu gospodarstw domowych, jak i poszczególnych osób. Rozdział siódmy to wynik rozważań dotyczących pozycji migrantów z Polski na rynkach pracy w krajach docelowych. Dysponując unikalnym materiałem badawczym, możliwe było zweryfikowanie szeregu hipotez i pytań badawczych, z których najważniejsze jest zapewne to, na ile wzorce i mechanizmy funkcjonowania Polaków za granicą zmieniły się po akcesji naszego kraju do UE. Logicznym podsumowaniem wcześniejszych rozważań jest rozdział ósmy, w którym podjęto kwestię konsekwencji mobilności Polaków. Jest to temat tyleż ważny, co kontrowersyjny, a jednocześnie relatywnie słabo zbadany nie tylko na gruncie polskim, ale i światowym. Rozdział zawiera analizę na dwóch kluczowych, jak się wydaje, poziomach, odnosząc się do transferów środków finansowych z zagranicy oraz skutków migracji dla procesów rynku pracy. Oba aspekty zostały poddane dyskusji zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym oraz lokalnym.

Rozdział ostatni zawiera wnioski z prowadzonych prac badawczych oraz rekomendacje odnośnie do polityki migracyjnej Polski. Ze względu na fakt, że ten ostatni temat obejmuje również kwestie, które nie były przedmiotem szczególnego zainteresowania w prezentowanym opracowaniu (np. kwestia migracji powrotnych), rekomendacje te wykraczają poza proste wnioski z badań, ale odnoszą się raczej do wizji polskiej doktryny migracyjnej. 11

12

1. 13 Współczesne migracje z Polski próba statystycznej oceny zjawiska Paweł Kaczmarczyk Migracje przez wiele lat temat nieobecny w debatach publicznych powróciły na pierwsze strony gazet w 2004 roku i od tego czasu stały się ważnym elementem codziennych wiadomości. W odpowiedzi na niezaprzeczalne umasowienie procesów mobilności media stworzyły obraz wędrówki ludów czy wielkiej ucieczki, przekazując informacje o wielu milionach osób, które opuszczają Polskę w poszukiwaniu lepszego życia. Z punktu widzenia badacza migracji, tego typu wizja jest nie tylko uproszczeniem, ale również wyrazem dalekiego od rzeczywistości przekonania, że we współczesnym świecie migracje są zjawiskiem nietypowym. Przede wszystkim jednak, wizja ta wielokrotnie nie jest zgodna z obrazem, który powstaje dzięki analizie dostępnych danych statystycznych. Celem poniższego rozdziału jest stworzenie w miarę rzetelnego obrazu współczesnych migracji z Polski. Będzie on bazował na istniejących danych statystycznych (o charakterze wtórnym), a także na dostępnych wynikach badań naukowych. Obraz ten może służyć jako swoisty punkt odniesienia do analiz prezentowanych w kolejnych rozdziałach tego opracowania, które wykorzystują dane dotyczące wybranych regionów kraju, a zebrane zostały w ramach badań prowadzonych przez OBM UW w 2007 roku. W badaniu tym postawiono wiele hipotez na temat współczesnych migracji Polaków. Część z nich może być weryfikowana już na wstępnym etapie analizy, przez wykorzystanie danych o charakterze wtórnym. Pierwsza z hipotez głosiła, że zmiany instytucjonalne związane z przystąpieniem Polski do UE w 2004 roku miały ograniczony wpływ na zachowania migracyjne. Wynika to z faktu, że w najważniejszych regionach wysyłających migrantów mieliśmy do czynienia z relatywnie dojrzałymi instytucjami migracyjnymi (sieci migracyjne), a także z ograniczonego przynajmniej w pierwszej fazie dostępu Polaków do unijnego rynku pracy. Hipoteza ta wynikała w dużej mierze z założenia (popartego wynikami wcześniejszych badań), że we współczesnych migracjach z Polski wyraźnie widoczne są fazy cyklu migracyjnego, a od 1998/1999 roku znajdujemy się w fazie wznoszącej cyklu. Tym samym, o ile akcesja Polski do UE mogła zmienić dynamikę zjawiska, to nie powinna drastycznie wpływać na zmianę trendów. Hipoteza kolejna mówiła jednak, że istotnym efektem akcesji do UE było poszerzenie puli osób, które podejmują mobilność zagraniczną. Zmiana ta wyni-

14 kała głównie z uwarunkowań instytucjonalnych. One właśnie, po pierwsze, sprzyjają zmianom na migracyjnej mapie Polski nasyceniu migracji w miejscach o długotrwałych tradycjach migracyjnych (Podlasie, Śląsk) towarzyszy pojawianie się nowych miejsc o dużym potencjale migracyjnym (Podkarpacie, Świętokrzyskie). Po drugie, ze względu na uwarunkowania instytucjonalne (charakter otwartych dla Polaków rynków pracy, mechanizmy rekrutacji, aktywny werbunek ze strony krajów docelowych) oraz strukturę populacji (współczynnik skolaryzacji) wzrosła skala migracji osób z wyższym wykształceniem. Powyższe efekty wpłynęły na zwiększenie różnorodności zachowań miracyjnych w odniesieniu do takich aspektów, jak: kraje docelowe, modele funkcjonowania w krajach docelowych, czy wspominane już regiony wysyłające. Wreszcie, postawiono hipotezę, że migracje z Polski po 1 maja 2004 roku łączą w sobie elementy ciągłości i zmiany w porównaniu z mobilnością okresów poprzednich. Najważniejszym elementem ciągłości jest dominacja czasowych form migracji oraz zarobkowych motywów mobilności. Struktura rozdziału, w którym podjęta zostanie próba weryfikacji przytoczonych powyżej hipotez, jest następująca. Po krótkim opisie zachowań migracyjnych w okresie przedakcesyjnym (zwłaszcza w okresie transformacji systemowej), przedstawiona zostanie analiza migracji najnowszych, tj. tych, które stają się udziałem Polaków po 1 maja 2004 roku. Szczególną wagę położono na strukturalne cechy mobilności, które będą przedmiotem zainteresowania także w kolejnych rozdziałach. Ostatnia część zawiera analizę regionalnego zróżnicowania migracji Polaków. Polskie migracje przed 1 maja 2004 roku wybrane aspekty Polska jest powszechnie traktowana jako tzw. tradycyjny kraj emigracji. W istocie, poczynając od XIX stulecia Polska była jednym z najważniejszych krajów emigracji netto w Europie, co więcej, sytuacja ta nie zmieniła się nawet w okresie transformacji systemowej. Migracje przełomu XIX i XX wieku miały bardzo zróżnicowany charakter, ale już wówczas kluczową rolę odgrywały wyjazdy zarobkowe. Duża część z nich przekształcała się w migracje osiedleńcze (np. w przypadku większości z 1 miliona 700 tysięcy migrantów, którzy w latach 1860 1940 zdecydowali się na wyjazd do Stanów Zjednoczonych (Kaczmarczyk 2005)). Nie można jednak zapominać o licznej grupie osób, które wyjeżdżały z kraju czasowo, często na zaledwie kilka miesięcy, zwykle do takich krajów, jak Niemcy czy Francja (zwłaszcza przypadek migracji sezonowych, por. Kaczmarczyk 2005, Korczyńska 2003). Druga wojna światowa stanowiła, bez wątpienia, istotną cezurę w zachowaniach migracyjnych Polaków. Po pierwsze, w momencie zakończenia dzia-

15 łań wojennych około 5 milionów osób, czyli 20% tych, którzy przeżyli wojnę, przebywało poza terytorium Polski i musiało (lub zostało do tego zmuszone) podjąć decyzję o wyborze przyszłego miejsca pobytu. Dodatkowo, w okresie kolejnych kilku lat masowe przesiedlenia objęły nawet do 4 milionów osób (Kersten 1974, 1986). Wydarzenia te są o tyle istotne, że na trwałe ukształtowały społeczno-ekonomiczne cechy wielu polskich regionów. Po okresie masowych przemieszczeń ludności w latach 1945 1948 nastąpiła całkowita zmiana polityki migracyjnej Polski Ludowej, typowa zresztą dla państw tej części świata. Polityka ta była najbardziej widoczna w pierwszej połowie lat 50., w drugiej zaś głównie za sprawą wydarzeń międzynarodowych oraz zmian personalnych w PZPR pojawiły się pierwsze oznaki odwilży, także w odniesieniu do migracji międzynarodowych. Bezpośrednim wyrazem tej zmiany była choćby polityka władz PRL wobec osób narodowości niemieckiej ( wysiedleńców, etnicznych Niemców 1 por. Kaczmarczyk 2005). Na przykład, liczba osób, które wyjechały z Polski w 1956 roku, wzrosła w porównaniu z okresem 1950 1955 ponad 27-krotnie, co świadczy o jakościowej zmianie zjawiska (Latuch 1996 por. rys. 1.1). W okresie tym skalę migracji determinowały pozycja i możliwości wyjazdów ludności pochodzenia niemieckiego, ale już wówczas zaczęły się pojawiać choć na niewielką jeszcze skalę migracje o innym charakterze, głównie czasowe i zarobkowe. Rysunek 1.1. Zarejestrowane migracje z Polski (w tys.), 1950 2006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz Kępińska 2007. 1 Wysiedleńcy ( etniczni Niemcy ) to osoby, które z racji pochodzenia bądź zamieszkiwania na terenach należących do Niemiec przed 1939 rokiem, miały prawo do niemieckiego obywatelstwa, a tym samym swobodny dostęp do niemieckiego rynku pracy.

16 Lata 60. XX wieku, a zwłaszcza kolejna dekada, to okres powolnego wzrostu skali migracji i intensyfikacji wyjazdów o charakterze zarobkowym. Zdaniem obserwatorów, tę fazę w polskiej historii migracyjnej można z powodzeniem określić jako czas swoistej gry między obywatelami a władzami państwowymi, gry z systemem (Stola 2001). Polegało to na tym, że oficjalnie polityka migracyjna była bardzo restrykcyjna, ale podejmowano szereg działań, dyktowanych względami politycznymi lub praktycznymi, otwierających lub zamykających potencjalne drogi do mobilności zagranicznej. Jak pokazała między innymi Wasilewska-Trenkner (1973), furtki te były bardzo skwapliwie i umiejętnie wykorzystywane (np. casus tzw. wyjazdów prywatnoczasowych do krajów socjalistycznych). Wraz z działaniami liberalizacyjnymi skala mobilności międzynarodowej dynamicznie rosła: by posłużyć się przykładami państw socjalistycznych w 1971 roku liczba wyjazdów do NRD wyniosła 200 tysięcy, a rok później już 9 milionów 500 tysięcy, w przypadku Czechosłowacji liczba wyjazdów wzrosła z 290 tysięcy do 1 miliona 100 tysięcy (w 1977 roku). Wiele spośród tych wyjazdów miało charakter turystycznohandlowy oraz, jak wynikało z późniejszych badań, wpłynęło na zachowania migracyjne w kolejnych dekadach. Niezależnie od migracji wewnątrz Bloku Wschodniego, ocenia się, że w latach 1971 1980 do krajów Europy Zachodniej wyjechało łącznie ponad 4 miliony 200 tysięcy osób, z czego około 3 miliony w latach 1976 1980 (Kaczmarczyk 2005). Oczywistym jest, że nie wszystkie te wyjazdy należałoby traktować jako migracje per se. Przykładowo, w myśl oficjalnie przyjętej definicji migranta, liczba osób migrujących nawet się zmniejszyła: w latach 1970 1979 z Polski wyemigrował nieco ponad 271 tysięcy osób (por. rys. 1.1). Lata 80. XX wieku dekada Solidarności i powolnego rozpadu systemu socjalistycznego to także faza umasowienia mobilności zagranicznej Polaków: w 1984 roku zanotowano 588 tysięcy wyjazdów na Zachód, w 1985 1 milion 1 tysięcy, w 1988 2 miliony 800 tysięcy, a w 1989 roku za granicę wyjechało aż 19 milionów osób 2 (Stola 2001). Okólski (1994) posługując się dostępnymi danymi, oszacował łączną skalę migrantów zagranicznych w latach 1980 1989 na 2,2 2,35 miliony osób. Rekordowy pod względem skali emigracji z Polski był rok 1989. W samej tylko Republice Federalnej Niemiec zarejestrowano przybycie około 250 tysięcy wysiedleńców z Polski. Dla porównania, dane oficjalne publikowane przez GUS (por. rys. 1.1) wskazują, że w latach 1980 1989 Polskę opuściło w celu osiedlenia się za granicą około 270 tysięcy osób. O tym, że do danych tych należy podchodzić z dużą rezerwą, świadczą choćby prace badawcze Sakson (2002), która wykorzystując między innymi milicyjne rejestry ruchu granicznego, pokazała, że 2 Choć jasne jest, że mowa tutaj o liczbie wyjazdów z kraju, a nie o migracjach.

dużą część mobilności dekady lat 80. stanowiły migracje niewidzialne, nierejestrowane w klasycznych systemach statystycznych. Zmiany, jakie nastąpiły po 1989 roku, wpłynęły bez wątpienia także na sfery związane z mobilnością. Wbrew oczekiwaniom wielu zachodnich ekspertów nie doprowadziły one jednak do nasilonych migracji osiedleńczych (takie procesy wieszczono na początku lat 90.), ale raczej do zmian w zakresie form i struktury migracji. Przede wszystkim wzrosła skala wyjazdów krótkookresowych, trwających często kilka tygodni bądź kilka miesięcy. Tego typu transformacja form mobilności przestrzennej była konsekwencją kilku czynników natury politycznej oraz ekonomicznej. Po pierwsze, liberalizacja zasad ruchu granicznego wykreowała nieznaną wcześniej sytuację, w której Polacy mogli z kraju nie tylko wyjeżdżać, ale i do niego powracać, bez obaw o negatywne konsekwencje polityczne. Wielu rodaków z tej opcji korzystało. Po drugie, o wzroście znaczenia migracji krótkookresowych zadecydowały czynniki stricte ekonomiczne, a zwłaszcza relacja kosztów i korzyści związanych z migracjami (relacje stawek płac i kosztów utrzymania w kraju i zagranicą) oraz potrzeby rynków pracy krajów przyjmujących (często ograniczone do sektorów oferujących pracę o sezonowym charakterze). Wreszcie, wraz ze zniesieniem ograniczeń w ruchu międzynarodowym (zwłaszcza w sferze polityki paszportowej i wizowej) zmalały szanse statystycznej oceny zjawiska mobilności i jest to bez wątpienia jeden z powodów, dla których obraz migracji Polaków wyłaniający się z analizy dostępnych danych jest konstrukcją obarczoną licznymi niedoskonałościami. Według danych rejestrowych oficjalnych statystyk migracyjnych w Polsce, w latach 1990 2003 Polskę opuściło około 338 tysięcy emigrantów (por. rys. 1.1). Trudno byłoby uznać te dane za w pełni wiarygodne, gdyż są one prostą konsekwencją przyjętych rozwiązań metodologicznych. W myśl oficjalnych statystyk, za emigranta uznaje się w Polsce osobę, która opuszcza kraj z zamiarem osiedlenia się za granicą i, dodatkowo, wymeldowuje się z pobytu stałego. O tym, że dane oficjalne przedstawiają tylko niewielki wycinek zjawiska, przekonują dane spisowe. Zrealizowany tuż przed zmianą systemową Powszechny Spis Ludności z 1988 r. wykazał nieobecność w Polsce ponad 900 tysięcy stałych mieszkańców Polski, którzy przebywali poza granicami kraju. Według Mikrospisu z 1995 roku, liczba ta została oceniona ponownie na około 900 tysięcy osób, czyli 2% populacji. Według najbardziej aktualnego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku za granicą przebywało czasowo 786 tysięcy osób (1,8% populacji). Podkreśla się przy tym, że dane te nie odzwierciedlają w pełni skali zjawiska, w istocie rzeczywista emigracja w tym okresie była większa, bowiem dane spisu ludności nie ujęły osób, które opuściły Polskę po wymeldowaniu się z pobytu stałego (czyli około 300 tysięcy). Warto jednak podkreślić, że dane spisowe wskazują na ciekawą prawidłowość w całym okresie transformacji systemowej liczba 17

18 osób przebywających poza granicami kraju była względnie stabilna i oscylowała w okolicach 800 tysięcy 1 milona osób. O tym, że miały miejsce pewne zmiany w sferze dynamiki procesów migracyjnych, świadczą dane pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) 3 (rys. 1.2). Rysunek 1.2. Stali mieszkańcy Polski przebywający za granicą powyżej 2 miesięcy (w tysiącach) wg BAEL, 1994 2007 500 >12 Migranci ogółem 400 300 200 100 0 II.94 IV.94 II.95 IV.95 II.96 IV.96 II.97 IV.97 II.98 IV.98 II.99 IV.99 II.00 IV.00 II.01 IV.01 II.02 IV.02 II.03 IV.03 II.04 IV.04 II.05 IV.05 II.06 IV.06 II.07 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BAEL, za Kępińska 2007. W oparciu o te dane, liczbę osób przebywających za granicą dłużej niż 2 miesiące w okresie między II kwartałem 1994 roku a I kwartałem 2004 roku można było ocenić na około 100 220 tysięcy (choć trzeba pamiętać, że BAEL nie pozwala ocenić skali migracji, a jedynie dynamikę zjawiska). Co istotne, jak pokazują dane przedstawione na powyższym rysunku, lata 90., a zwłaszcza ich druga połowa, to faza powolnego spadku rozmiarów migracji z Polski (według BAEL, rozmiary migracji czasowych zmniejszyły się z około 200 tysięcy w 1994 roku do około 100 tysięcy w 1998 roku). Dodatkowo, w całym tym okresie względnie zrównoważona była relacja między wyjazdami trwającymi krócej i dłużej niż 12 miesięcy (czyli krótko- i długoterminowymi). Tendencja spadkowa zmieniła się jednak w końcu lat 90. Dane BAEL wskazują, że umasowienie migracji z Polski nastąpiło nie w maju 2004 roku, ale co najmniej kilka lat wcześniej w 1998 bądź 1999 roku, co wiązało się 3 Informacje na temat źródła danych por. poniżej.

19 głównie ze zmianami na polskim rynku pracy. Tendencja ta została jednak bez wątpienia wzmocniona po przystąpieniu Polski do UE. W 2004 roku przeciętnie 250 tysięcy Polaków przebywało za granicą przez co najmniej dwa miesiące i było to około 20% więcej niż w roku poprzednim oraz o 50% więcej niż w 2002 roku. Przytoczone powyżej dane pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności obejmują osoby, które były członkami gospodarstw domowych w Polsce i przebywały za granicą powyżej dwóch miesięcy. Oznacza to, że w dużej mierze nie dostarczają one informacji na temat pracowników sezonowych zatrudnianych legalnie poza granicami kraju, w tym bowiem przypadku długość trwania kontraktu była zwykle krótsza niż 8 tygodni. Jest to 0 tyle istotne, że migracje sezonowe to jeden z najważniejszych strumieni migracyjnych z Polski w okresie transformacji zapewne największy w sensie ilościowym aż do umasowienia wyjazdów do Wielkiej Brytanii i Irlandii po 1 maja 2004 roku. Wyjazdy sezonowe do Niemiec odbywają się na podstawie oświadczenia polsko-niemieckiego, podpisanego w grudniu 1990 roku. Przewidywało ono, że Polacy mogli podejmować legalną pracę w wybranych sektorach niemieckiej gospodarki na czas do 3 miesięcy 4. Z czasem okazało się, że największą rolę odgrywało rolnictwo (zwłaszcza po wyłączeniu budownictwa z puli dostępnych sektorów), gdzie zatrudnienie znajdowało ponad 90% wszystkich pracowników sezonowych. Sam program okazał się spektakularnym sukcesem: już w roku 1993 liczba zezwoleń na pracę sezonową przekroczyła 140 tysięcy, w roku 2004 była bliska 300 tysięcy, a jak już zaznaczano, wyjazdy sezonowe stały się jedną z najważniejszych form migracji Polaków (por. Korczyńska 2003, Kaczmarczyk i Łukowski 2004). Oceniając skalę migracji Polaków, obok danych pochodzących z polskich źródeł można posiłkować się informacjami zbieranymi przez kraje docelowe. 5 Dane te wskazują, że na progu członkostwa Polski w UE najważniejszymi krajami docelowymi Polaków były Stany Zjednoczone oraz Niemcy. W tym pierwszym kraju przebywało (w 2000 roku) około 470 tysięcy migrantów z Polski a w drugim 327 tysięcy. Dalsze miejsca zajmowały: Wielka Brytania 76,7 tysięcy, Włochy 27,2 tysięcy, Hiszpania 25,3 tysięcy oraz Austria 22,5 tysięcy (Fihel, Kaczmarczyk i Okólski 2007). Wobec niedoskonałości danych statystycznych dotyczących procesów migracyjnych bardzo ważną rolę w procesie generowania wiedzy na temat 4 5 Z wyjątkiem wystawiennictwa, gdzie okres ten wydłużono do 9 miesięcy. Choć warto pamiętać, że zwykle ukazują one tylko niewielką, bo legalną i wiążącą się z faktem rejestracji, cześć napływu do danego kraju. Przytoczone dane pochodzą z Eurostatu oraz U.S. Census Bureau, dla krajów UE odnoszą się do 2004 roku, a dla USA do 2000 roku.

20 mobilności odgrywały badania prowadzone przez zespoły naukowe. Na szczególną uwagę zasługują przy tym badania prowadzone przez Jończego (2003, 2006) na Śląsku Opolskim, podejmujące tematykę masowej mobilności osób pochodzenia niemieckiego, a także badania zespołu OBM UW realizowane w latach 1994 1999 w wybranych regionach kraju, przy zastosowaniu metody etnosondażowej (Jaźwińska i Okólski 2001). Te ostatnie są o tyle istotne w kontekście tego opracowania, że wykorzystano w nich bardzo zbliżoną metodologię do zastosowanej w omawianym projekcie. Co więcej, jedna z badanych jednostek terytorialnych (powiat moniecki) była przedmiotem badania również w toku poprzednich prac badawczych, realizowanych w latach 1994 1999. Odnosząc się do wyników prac realizowanych przez zespół OBM UW, warto w tym miejscu wspomnieć o jednej z istotnych form migracji, która była wyróżnikiem Polski w latach 80. i 90. Mowa o tzw. migracjach niepełnych. Według autora tej koncepcji Marka Okólskiego, obserwowane w Polsce i w innych krajach regionu Europy Środkowo-Wschodniej migracje niepełne to w dużej mierze odrębny i specyficzny typ mobilności międzynarodowej. Jej cechy to relatywnie krótki okres pobytu za granicą (często zaledwie kilka tygodni, zwykle kilka miesięcy) oraz nielegalny charakter pobytu bądź pracy poza granicami kraju. Dodatkowo, Okólski wskazywał na źródła współczesnej mobilności Polaków, w szczególności zaś na tzw. niedokończoną urbanizację czy socjalistyczne wzorce industrializacji, które zaowocowały wykreowaniem pokaźnej grupy mobilnych, w sensie terytorialnym, chłoporobotników. Z prac OBM UW realizowanych w kilku regionach Polski wynikało, że migracje niepełne stanowiły istotny wymiar funkcjonowania gospodarstw domowych w Polsce. Okazało się, że w niektórych regionach kraju mobilność tego typu miała wręcz decydujące znaczenie dla funkcjonowania społeczności lokalnych (udział tego typu wyjazdów w ogóle mobilności przekraczał w kilku przypadkach 70% por. Jaźwińska i Okólski 2001). W kontekście tego opracowania bardzo istotne wydają się następujące cechy migrantów niepełnych. Po pierwsze, z reguły były to osoby o relatywnie płynnej, elastycznej pozycji społecznej w Polsce, wyróżniające się niskim poziomem wykształcenia i podobnym statusem zawodowym. Po drugie, pozycja migrantów niepełnych na rynkach pracy w krajach przyjmujących była, ogólnie rzecz biorąc, niepewna i wielce niekorzystna. Ze względu na uwarunkowania popytowe w najważniejszych krajach docelowych mogli oni liczyć jedynie na zatrudnienie w drugorzędnym (wtórnym) segmencie rynku pracy. Po trzecie, migracje niepełne to jak wynikało z badań przede wszystkim wynik realizacji strategii rodzinnych, a nie indywidualnych. Wyjeżdżano po to, by podreperować rodzinne budżety, zapewnić środki na remont domu bądź mieszkania, zakup samochodu czy też innych dóbr trwałego użytku. Dodatkowo, dla wielu osób wyjazdy te nie były tylko incydentalnym wydarze-

21 niem, ale elementem strategii życiowej, niezbędnym do funkcjonowania rodziny/gospodarstwa domowego. Wreszcie, po czwarte, cechą migracji niepełnych była wiążąca się z nimi tymczasowość i amorficzny układ życiowy. Ta formuła mobilności, wynikająca co prawda z racjonalnych przesłanek ekonomicznych, istotnie zwiększała zagrożenie utratą tożsamości oraz zmarginalizowaniem, i to niezależnie od transferów często pokaźnych kwot pieniędzy z zagranicy. W konsekwencji, w wielu regionach wysyłających migracje zaczęły być stopniowo kojarzone raczej z porażką niż sukcesem (Kaczmarczyk i Tyrowicz 2008). Jednym z celów stawianych przez autorów tego opracowania jest spojrzenie na najnowsze migracje z Polski przez pryzmat doświadczeń badawczych lat 90. Mobilność Polaków po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej Uwarunkowania instytucjonalne Ostatnie kilka lat to faza istotnych zmian w sferze mobilności, które objęły swoim zasięgiem dużą część kontynentu europejskiego. Po pierwsze, w maju 2004 roku do struktur Unii Europejskiej przystąpiło 10 nowych państw, w tym 8 krajów Europy Środkowo-Wschodniej, tj. Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Słowacja, Słowenia oraz Węgry. Niespełna trzy lata później, w styczniu 2007 roku, UE została rozszerzona o kolejne dwa kraje tym razem były to Bułgaria i Rumunia. Swoboda przemieszczania się oraz wyboru miejsca zamieszkania i pracy to jedna z fundamentalnych swobód UE. Tym niemniej, już w fazie negocjacji okazała się być też jedną z najbardziej kontrowersyjnych. Przedstawiciele krajów starej UE stali na stanowisku, że pełne otwarcie rynków pracy UE-15 dla obywateli nowych krajów członkowskich może zagrażać pozycji rodzimej siły roboczej i doprowadzić do spadku płac oraz wzrostu zagrożenia bezrobociem (Kaczmarczyk 2006). Niezależnie od tego, że większość analiz naukowych nie dawała podstaw do tego typu obaw (por. np. Boeri i Brücker 2000), podjęte decyzje odzwierciedlały raczej dynamikę wewnętrznych układów politycznych i stanowiły ukłon w stronę tych grup społecznych, które najbardziej obawiały się rozszerzenia. W konsekwencji, większość krajów UE-15 wprowadziło mniej lub bardziej restrykcyjne ograniczenia w dostępie do rynków pracy oraz systemów zabezpieczenia społecznego dla obywateli nowych krajów członkowskich. Wyjątkiem okazała się sfera usług, w której usługodawcy z krajów UE-8 zostali w pełni dopuszczeni do wspólnego europejskiego rynku. Jeśli chodzi o sferę rynku pracy, kraje starej UE można podzielić na trzy grupy:

22 1. Kraje, które od samego początku zadeklarowały otwarcie rynków pracy były to Irlandia, Szwecja oraz Wielka Brytania. Otwarcie to miało wymiar praktyczny, dodatkowo, we wszystkich przypadkach zastosowano istotne ograniczenia w dostępie do systemu zabezpieczenia społecznego. 2. Kraje, które zdecydowały się na wykorzystanie rozwiązań przejściowych w systemie 2 + 3 + 2, ale w większości zrezygnowały z nich w ciągu pierwszych 2 4 lat od momentu przystąpienia krajów UE-8 do UE. 3. Kraje, które utrzymały ograniczenia w dostępie do rynków pracy w okresie pierwszych pięciu lat i zamierzają się do nich odwoływać także po 1 maja 2009 roku. Kraje te to na dzień dzisiejszy Niemcy i Austria. Jak wynika z powyższych informacji, przystąpienie do Unii Europejskiej w maju 2004 roku zaowocowało nowymi rozwiązaniami instytucjonalnymi po raz pierwszy w nowożytnej historii Polacy mogą swobodnie podejmować zatrudnienie w wybranych krajach UE. Tym niemniej jednak, nie można zapominać, że skala tych zmian nie była tak duża, jak można było wcześniej oczekiwać. Zadecydowała o tym zwłaszcza decyzja władz niemieckich, które nie otworzyły rynku pracy dla Polaków i mieszkańców innych krajów regionu. Tym ciekawsze wydaje się pytanie, co w istocie zmieniło się w sferze mobilności po 1 maja 2004 roku. Punktem wyjścia do dalszych analiz powinno być spojrzenie na dostępność i jakość danych statystycznych, a następnie na wynikające z nich wnioski. Źródła danych na temat współczesnej mobilności Polaków Jedną z najważniejszych i krytycznych kwestii w badaniach migracji są dane statystyczne pozwalające oceniać skalę i dynamikę mobilności. Poniżej zaprezentowano krótką charakterystykę najważniejszych źródeł danych statystycznych, które odnoszą się do migracji mieszkańców Polski, i które będą wykorzystywane w dalszej części opracowania. 1. Dane urzędowe (rejestrowe) udostępniane przez GUS, a pochodzące z systemu rejestracji ludności. Dane te opisują populację osób, które zmieniły miejsce zamieszkania. W przypadku emigracji z Polski chodzi o tych mieszkańców kraju, którzy opuszczają Polskę z zamiarem osiedlenia się na stałe za granicą i, dodatkowo, wyrejestrowują się z pobytu stałego. Kluczowy jest więc fakt rejestracji zdarzenia. 2. Dane spisowe gromadzone i udostępniane przez GUS (NSP 1988, Mikrospis 1995, NSP 2002). Dane spisowe są powszechnie uważane za najlepsze źródło danych do oceny procesów demograficznych, w tym migracji. Ze względu na fakt, że mamy do czynienia z badaniem pełnym, a nie na próbie, nie ma problemów z reprezentatywnością. Może się oczywiście okazać, że dane spisowe mają pewne braki np. zwykle pojawiają się proble-

my z dotarciem do określonych grup ludności (choćby bezdomni), nie da się również wykluczyć problemów metodologicznych na etapie realizacji spisu. W warunkach polskich kluczowy jest jednak fakt, iż spisy realizowane są rzadko i nieregularnie, nie mogą więc dostarczać informacji o bieżących procesach migracyjnych. 3. Dane gromadzone oraz udostępniane (przynajmniej w pewnym zakresie) przez resorty i urzędy administracji publicznej, m.in. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Zdrowia, Zakład Ubezpieczeń Społecznych. W tym wypadku podstawowym problemem jest to, że odnoszą się one zwykle do wąskiego wycinka problemu (np. dane o pracownikach programowych) lub też nie są udostępniane badaczom (zasoby ZUS). 4. Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności. Badanie to, mające postać panelu, zostało wdrożone w 1993 roku, a od 1994 roku zawiera serię pytań odnoszących się do miejsca zamieszkania oraz pracy członków badanych gospodarstw domowych. Dane pochodzące z BAEL są uznawane za najlepsze źródło danych opisujące zachowania na polskim rynku pracy. W przypadku analiz migracji są one jednak obciążone pewnymi ograniczeniami. Po pierwsze, dostarczają informacji tylko na temat tych gospodarstw, w których co najmniej jeden członek pozostał w kraju, tracimy więc informacje na temat tych gospodarstw/rodzin, które w całości wyjechały za granicę. Po drugie, nie można zapominać, że BAEL zostało stworzone na potrzeby analiz rynku pracy, a nie migracji międzynarodowych. Dane pochodzące z tego badania nie mają więc waloru reprezentatywności i z tego też powodu nie są publikowane przez GUS. Nadają się natomiast dość dobrze, jak się wydaje, do opisu dynamiki procesu i przemian strukturalnych migracji. 5. Dane pochodzące z krajów docelowych, o mocno zróżnicowanym charakterze oraz jakości. Co prawda, analizy pokazują (Bijak i inni 2004), że pomimo wielu wysiłków nie udało się, jak dotąd, stworzyć zharmonizowanego systemu gromadzenia i weryfikacji danych na temat mobilności i migracji, i w konsekwencji dane odnoszące się do tego samego procesu, a pochodzące z kraju wysyłającego oraz przyjmującego, są zwykle mocno rozbieżne. Z drugiej jednak strony, systemy rejestracji wprowadzone zwłaszcza przez Wielką Brytanię oraz Irlandię po 1 maja 2004 roku dostarczają wielu cennych informacji na temat mobilności Polaków. 6. Dane gromadzone przez jednostki naukowe w ramach projektów badawczych na potrzeby konkretnych, zwykle specyficznych analiz (tego typu dane będą podstawą zaawansowanych analiz prezentowanych w kolejnych rozdziałach tego opracowania). 23

24 Skala i struktura najnowszych wyjazdów Polaków Jednym ze skutków liberalizacji w zakresie ruchu granicznego oraz podejmowania zatrudnienia za granicą jest zwykle istotne pogorszenie się jakości danych na temat mobilności. Jak starano się pokazać powyżej, tego rodzaju efekt miał miejsce już w latach 90. i był konsekwencją zniesienia restrykcyjnych zasad polityki paszportowej. Część danych na temat współczesnych migracji Polaków wyraźnie pokazuje, że nie są one adekwatne do nowej sytuacji politycznej, w jakiej znaleźli się obywatele Polski. Bardzo wyraźnie widać to na rys. 1.1, który w żadnym razie nie świadczy o drastycznym wzroście skali mobilności bezpośrednio po przystąpieniu do UE. Wręcz przeciwnie, w roku 2004, czyli już po przystąpieniu Polski do UE, wyemigrowało nieco ponad 19 tysięcy osób, o około 2 tysiące mniej niż w roku poprzednim. Za to w roku 2006 zanotowano bardzo duży, bo ponad 100-procentowy wzrost skali migracji liczba emigrantów wyniosła prawie 47 tysięcy. Oba te efekty wskazują na niewielką użyteczność danych rejestrowych. Z jednej strony, trudno byłoby się spodziewać, że od maja 2004 roku polscy migranci zaczną masowo wyrejestrowywać się z pobytu stałego w Polsce. Z drugiej strony, tak duża zmiana w 2006 roku nie była wynikiem nasilonych ruchów migracyjnych, a zamieszania związanego z polityką podatkową (kwestia tzw. podwójnego opodatkowania), które skłoniło dużą grupę osób do oficjalnej zmiany miejsca stałego zamieszkania. Z kolei dane BAEL wskazują na niezwykłą dynamikę zjawiska po 1 maja 2004 roku (por. rys. 1.2): w czasie dwóch pierwszych kwartałów 2005 roku liczba migrantów była wyższa niż w analogicznych okresach roku poprzedniego. W 2006 roku ponownie zanotowano wzrost skali migracji: w III kwartale tego roku liczba osób przebywających czasowo za granicą była o około 40% wyższa niż w odpowiednim kwartale 2005 roku. Tendencja ta była kontynuowana także w 2007 roku: w I kwartale tego roku liczba osób przebywających czasowo za granicą była o 33% wyższa niż rok wcześniej, w II kwartale zanotowano ponad 38-procentowy wzrost. Dopiero w II i III kwartale zanotowano spadek dynamiki odpowiednie przyrosty dla roku 2007 (w porównaniu z analogicznymi kwartałami w roku poprzednim) były niższe niż w 2006 roku (por. Kępińska 2007). 6 Na podobne zjawisko wskazują także np. dane pochodzące z brytyjskiego systemu rejestru pracowników (WRS por. poniżej). Jednak w tym momencie trudno jeszcze jednoznacznie określić, czy to początek tendencji spadkowej. 6 Podobny wniosek wynikałby z danych dotyczących migracji rejestrowanych odnoszących się do pierwszej połowy 2007 roku. choć ze względu na rozwiązania metodologiczne trudno traktować te dane jako źródło wiarygodne.

25 Dodatkowo, przynajmniej do 2006 roku, zwiększał się udział osób przebywających poza granicami kraju krócej niż 12 miesięcy (por. rys. 1.2). O ile jeszcze do 2000 roku liczba migrantów krótkookresowych była zbliżona do osób przebywających za granicą powyżej roku, to w okresie kilku następnych lat wzrasta znaczenie migracji krótkookresowych, trwających krócej niż rok. Z danych BAEL wynika, że o ile mieliśmy do czynienia ze wzrostem migracji w pierwszej połowie dekady lat 2000., to działo się lak wyłącznie za sprawą osób, które przebywały za granicą krócej niż 12 miesięcy. Liczba migrantów, którzy wyjechali na krótko, uległa podwojeniu między 2002 a 2005 rokiem. Na podobne tendencje wskazują dane pochodzące z krajów docelowych, zwłaszcza z Wielkiej Brytanii i Irlandii. Dzięki regulacji przyjętej w Wielkiej Brytanii Systemowi Rejestracji Pracowników (Workers Registration Scheme, WRS), wiemy, że w okresie między 1 maja 2004 roku a końcem września 2007 roku Polacy stanowili najliczniejszą grupę, odpowiedzialną za około 66% napływu z nowych krajów członkowskich w okresie tym zaaprobowano niemal 477 tysięcy aplikantów pochodzących z Polski (por. rys. 1.3). Rysunek 1.3. Aplikanci (zaaprobowani) do Systemu Rejestracji Pracowników, 2004 2007 (III kwartał) 50000 45000 45460 46975 40000 35000 32850 38310 32945 31920 38125 35775 37120 38680 30000 28070 25000 23465 23920 23205 20000 15000 10000 5000 0 II 2004 III 2004 IV 2004 I 2005 II 2005 III 2005 IV 2005 I 2006 II 2006 III 2006 IV 2006 I 2007 II 2007 III 2007 Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Słowacja Źródło: Home Office 2007. Jak wynika z przytoczonych danych, Polska to nie tylko najważniejszy kraj pochodzenia osób rejestrujących się w WRS, ale także jedyny spośród nowych krajów członkowskich, w przypadku którego dynamika napływu utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Warto jednak pamiętać, że dane te są dalekie od

26 doskonałości. Nie wszyscy migranci rejestrują się (chociaż dane sondażowe wskazują, że czyni tak około 60 70% migrantów do Wielkiej Brytanii por. m.in. Drinkwater, Eade i Garrapich 2006), nie wiemy, czy wciąż przebywają na emigracji i wreszcie, jak się ocenia, nawet do 1/3 osób składających podanie w pierwszym roku polskiego członkostwa w UE przebywało w Wielkiej Brytanii już przed akcesją. Pewne argumenty natury statystycznej wskazują wręcz, że dane WRS nie powinny być traktowane jako prosta metoda oceny skali migracji do Wielkiej Brytanii. W istocie, w 2004 roku, gdy brytyjski rynek pracy został udostępniony obywatelom krajów UE-8, na wyspach przebywały już tysiące obywateli tych krajów (o czym przekonują choćby dane cytowane powyżej). Odwołując się do danych brytyjskiego Labour Force Survey (LFS), w 2003 roku w Wielkiej Brytanii przebywało niemal 35 tysięcy migrantów z Polski (Salt i Millar 2006). Dla większości z nich aplikowanie o rejestrację w WRS było jedyną szansą na zalegalizowanie pobytu za granicą. Przykładowo, w maju 2004 roku zarejestrowało się około 6 tysięcy osób, ale tylko 25% z nich stanowili nowo przybyli migranci. Dopiero potem udział nowo przybyłych sukcesywnie wzrastał (Portes i French 2005). Na bardzo dużą skalę i dynamikę zjawiska wskazują także dane irlandzkie, tym razem pochodzące z systemu rejestracji numerów ubezpieczeniowych (Personal Public Service Numbers). Z danych tych wynika, że w okresie między 1 maja 2004 roku a końcem marca 2007 roku Polacy uzyskali blisko 200 tysięcy numerów, dla porównania, liczba ta dla obywateli krajów bałtyckich wyniosła nieco ponad 75,5 tysięcy (Grabowska-Lusińska 2007). Polacy stanowią około 56% wszystkich osób migrantów z nowych krajów członkowskich, z czego, jak się ocenia, około 60 70% podjęło faktyczne zatrudnienie. Dodatkowo, według różnych szacunków, w Irlandii może wciąż przebywać 75 80% osób, które uzyskały numery (Grabowska-Lusińska 2007). Oficjalne dane niemieckie wskazują na stabilizację liczby polskich rezydentów w tym kraju (por. Kaczmarczyk 2007). Trzeba jednak pamiętać, że w przypadku migracji do Niemiec bardzo ważną rolę odgrywają wyjazdy sezonowe. Jak już zaznaczano, skala zjawiska w momencie przystąpienia Polski do UE była bliska 300 tysięcy osób rocznie (niemal 290 tysięcy w 2004 roku), ale od tego czasu stopniowo się zmniejsza: w 2005 roku liczba umów sezonowych wyniosła już 279 tysięcy, a w 2006 nieco ponad 230 tysięcy. Zaznaczmy jednak, że zmiana ta nie jest tylko, czy przede wszystkim, skutkiem akcesji Polski do UE i faktu, że Niemcy nie zdecydowały się otworzyć swojego rynku pracy, a raczej zmian w regulacjach niemieckich dotyczących obowiązku i zakresu ubezpieczenia pracowników sezonowych. Według Kępińskiej (2007), dostępne dane za 2007 rok wskazują na ponowny wzrost skali wyjazdów sezonowych do Niemiec, co potwierdza, że pozycja tego kraju na mapie migracyjnej Polaków jest wciąż wysoka, niezależnie od zmian instytucjonalnych.