Rozpłód bydła Dobra płodność bydła jest niezbędnym warunkiem uzyskania wysokiej produkcyjności i opłacalności chowu bydła. Poród jest niezbędny dla rozpoczęcia laktacji. Utrzymanie optymalnych (około rocznych) odstępów między kolejnymi porodami sprzyja uzyskaniu wysokiej wydajności mlecznej krów i zapewnieniu wystarczającej liczby jałówek na remont stada krów mlecznych, a w chowie bydła mięsnego dostarczeniu materiału do prowadzenia opasu. Ciąża krów trwa zwykle ponad 9 miesięcy (ok. 280 dni) i kończy się zazwyczaj urodzeniem tylko jednego cielęcia. Po raz pierwszy krowy rodzą najczęściej w wieku od 24 do 30 miesięcy, w zależności od ich rasy. Uzyskiwany w najlepszych stadach bardzo wysoki poziom produkcyjności wiąże się ze skróceniem okresu użytkowania krów mlecznych i pogorszeniem płodności. W takich warunkach prawidłowa organizacja rozrodu i umiejętność wykorzystania nowych technik nabiera szczególnego znaczenia. Krycie i unasiennianie krów U dorosłej, niecielnej krowy owulacja i związane z nią objawy rui, czyli gotowości do kopulacji, występują spontanicznie przez cały rok w regularnych odstępach co ok. 21 dni z wahaniami, zależnymi między in. od jej wieku, w granicach od 18 do 24 dni. Przeciętnie ruja u krowy trwa ok. 18 godzin z najczęstszymi wahaniami w granicach od 6 do 24 godzin. Krowa jest wyjątkiem wśród zwierząt gospodarskich, gdyż owulacja występuje u niej dopiero w 10-16 godzin po ustąpieniu objawów rui, a nie w czasie jej trwania. Jałówki osiągają tzw. dojrzałość płciową w momencie wystąpienia u nich pierwszej owulacji, co może nastąpić u wielu ras już w wieku 6-7 miesięcy, a regularne cykle rujowe występują już u większości 9 miesięcznych jałówek. Jest wtedy jednak zbyt wcześnie na ich pokrycie lub inseminowanie. O wyborze najlepszego terminu pierwszego pokrycia jałówki decyduje hodowca, kierując się przede wszystkim stopniem rozwoju zwierzęcia i jego masą ciała. Uważa się, że osiągnięcie przez jałówkę masy ciała stanowiącej około 60-70% masy ciała dorosłej krowy pozwala na rozpoczęcie użytkowania rozpłodowego bez ryzyka ograniczenia jej dalszego rozwoju, ograniczenia produkcyjności czy nadmiernego ryzyka związanego z trudnym przebiegiem porodu i wystąpieniem komplikacji poporodowych. Jest to moment
osiągnięcia tzw. dojrzałości hodowlanej. Główne krajowe rasy (cb i czb) osiągają dojrzałość hodowlaną w wieku ok. 15-17 miesięcy przy masie ciała około 360 kg. Z decyzją o zacieleniu jałówki nie należy zbyt długo zwlekać, gdyż powoduje to przedłużanie się kosztownego okresu odchowu i grozi jej nadmiernym otłuszczeniem. Zbyt dobra kondycja cielnej jałówki może niekorzystnie wpłynąć na przebieg porodu oraz zdrowie krowy i cielęcia w okresie poporodowym. Uważa się, że dobrze odchowywane jałówki cb i czb mogą cielić się po raz pierwszy już od 24 miesiąca życia. W praktyce przeciętny wiek krów przy pierwszym ocieleniu wynosi ok. 25-30 miesięcy. Krowy zapładniane są najczęściej poprzez sztuczne unasiennianie (około 60% populacji krów). Stosunkowo rzadko właściciele stad krów mlecznych utrzymują własne buhaje hodowlane przeznaczone do naturalnego krycia krów. Krycie naturalne odbywa się wtedy często w systemie haremowym. Oznacza to, że wybrana stawka krów przebywa na okólniku lub pastwisku razem z buhajem, który sam wykrywa ruję u krów i kryje je we właściwym momencie. Buhaje hodowlane przeznaczone do krycia naturalnego mogą być również użytkowane w tzw. punktach kopulacyjnych. Krowy w rui są wówczas doprowadzane do buhaja, który kryje je pod nadzorem obsługi. Zarówno przy unasiennianiu krów, jak i przy kryciu w punktach kopulacyjnych o wyborze właściwego momentu zapłodnienia decyduje hodowca, który musi rozpoznać krowy w rui. Okres rui właściwej poprzedzony jest przez trwający kilka do kilkunastu godzin okres przedrujowy. W tym okresie u krów zaobserwować można: wzmożoną pobudliwość i niepokój, próby wspinania się na inne krowy, lekkie obrzmienie i zaczerwienienie warg sromowych, wydzielanie skąpego śluzu powodującego wilgotność, częstsze ryczenie. Ruja właściwa charakteryzuje się: występowaniem odruchu tolerancji na obskakiwanie przez inne krowy (wystąpienie tego odruchu jest najpewniejszym objawem rui właściwej), obskakiwaniem innych krów,
wyciekiem ze sromu obfitego, ciągliwego i przejrzystego śluzu rujowego, który często zwisa ze sromu w kształcie sopla, silnym zaczerwienieniem i obrzękiem warg sromowych, nadal wzmożoną pobudliwością, szukaniem kontaktu i obwąchiwaniem innych krów, zmniejszeniem apetytu i produkcji mleka, podwyższeniem o ok. 0,3 C temperatury ciała. Po okresie rui właściwej następuje stopniowy zanik większości wymienionych objawów. Przede wszystkim zanika odruch tolerancji, ale krowa jeszcze przez kilka godzin jest częściej obwąchiwana przez inne krowy i sama je obwąchuje. Często jeszcze przez kilkanaście godzin po zakończeniu rui właściwej można zaobserwować wyciek śluzu zawierającego domieszkę krwi. Istnieje wiele sposobów wykrywania rui u krów dostosowanych do różnych systemów utrzymania i organizacji pracy w oborze. Najprostszym i najpowszechniej stosowanym sposobem wykrywania rui u krów w stadzie jest trzykrotna obserwacja zwierząt w ciągu dnia. Najlepiej robić to rano (przed i po doju), po południu (przed i po doju) oraz wieczorem ok. godziny 22. Nie należy przy tym rezygnować z innych okazji do obserwacji krów, ale niezwykle ważne jest, aby czynność tę wykonywać niezależnie od innych prac w oborze. Praktycznym sposobem stosowanym w okresie pastwiskowym lub w oborach wolnostanowiskowych jest stosowanie znakowania krów przy pomocy plastikowych ampułek z farbą, naklejanych w okolicy nasady ogona. W czasie obskakiwania przez inne krowy i występowania odruchu tolerancji u oznakowanej krowy ampułka jest rozgniatana a rozmazana farba świadczy o rui. Stosowane są również urządzenia do pomiaru zmieniającej się w czasie rui oporności śluzu pochwowego. Inną metodą jest stosowanie krokomierzy (pedometrów) mocowanych na kończynach krów lub aktynometrów zawieszanych najczęściej na szyjach
mierzących aktywność ruchową krów, która na około 4 godziny przed rozpoczęciem rui właściwej wzrasta 3-4 krotnie. Niektóre urządzenia tego typu umożliwiają elektroniczną rejestrację różnych przejawów aktywności ruchowej krów oraz obskakiwanie ich przez inne krowy i zdalne przekazywanie tych informacji do komputera. Sprawny i skuteczny system wykrywania rui ma zasadniczy wpływ na wyniki rozrodu w stadzie krów. Każde przeoczenie rui opóźnia zacielenie o co najmniej trzy tygodnie. Znaczącym utrudnieniem wykrywania rui bywa słabe manifestowanie ich objawów (występowanie tzw. cichych rui) u niektórych krów. Często ruje występują w okresie nocy i zdarza się, że rankiem ich objawy nie są już rozpoznawane. Unasiennianie lub kopulacja w punkcie kopulacyjnym powinny mieć miejsce w drugiej połowie rui, co ma związek z występowaniem owulacji dopiero kilkanaście godzin po ustąpieniu jej objawów. Najodpowiedniejszy termin krycia to 10-18 godzin od zaobserwowania objawów rui. Zbyt wczesne lub zbyt późne wykonywanie zabiegu unasienniania znacząco ogranicza jego skuteczność. W praktyce jeśli ruję zaobserwuje się rano, zabieg unasienniania powinien być wykonany jeszcze tego samego dnia w późnych godzinach wieczornych. Jeśli ruja zostanie wykryta po południu lub wieczorem, z inseminacją lub kryciem można spokojnie zaczekać do następnego ranka. Jeśli czas trwania rui znacznie się wydłuża, zalecane jest przeprowadzenie reinseminacji, czyli powtórnego unasiennienia nasieniem tego samego buhaja w 10-12 godzin po pierwszym zabiegu. Wyniki
unasienniania w znacznym stopniu zależą również od umiejętności inseminatora i prawidłowego wykonania samego zabiegu. Do rozrodu przeznacza się zdrowe krowy nie wcześniej niż w sześć tygodni po poprzednim porodzie. Wcześniejsze próby zapłodnienia krowy, u której nie ustąpiły zmiany związane z poprzednią ciążą (inwolucja macicy) i porodem, są przeważnie nieudane. Niekorzystne jest również nadmierne skrócenie okresu międzyciążowego. Jeśli krowa nie wykazuje objawów rui do 60 dnia po porodzie lub nie zaciela się po 2-3 inseminacjach, należy zasięgnąć porady weterynaryjnej. W wypadku przedłużającego się okresu jałowienia należy rozważyć celowość wybrakowania krowy ze stada. Krowa po inseminacji lub kryciu powinna być nadal obserwowana. Umożliwia to szybkie wykrycie krów niezacielonych lub krów, u których doszło do zamarcia zarodków przed wykształceniem się łożyska (do 42 dnia ciąży) lub płodu (43-151 dzień ciąży). Szybkie stwierdzenie, że krowa nie jest cielna i powtórne jej pokrycie pozwala na ograniczenie strat związanych z przedłużającym się okresem jałowienia. Nie stwierdzenie objawów rui po 3 tygodniach od pokrycia nadal nie zwalnia hodowcy z obowiązku obserwacji rui. Im dłużej krowa nie wykazuje objawów rui po zabiegu, tym większe prawdopodobieństwo, że jest cielna. Pewności nabieramy jednak dopiero po weterynaryjnym badaniu krowy na cielność, które może potwierdzić stan krowy w 6-8 tygodniu ciąży. Zastosowanie, coraz szerzej wprowadzanej do praktyki weterynaryjnej, techniki ultrasonograficznej (USG) pozwala na stwierdzenie ciąży już w trzy tygodnie po zapłodnieniu. Właściwa organizacja rozrodu w stadzie krów mlecznych wymaga dobrego oznakowania poszczególnych zwierząt i skrupulatnego prowadzenia dokumentacji. Szczególnie ważne jest gromadzenie informacji o terminach porodów, pokryć i występowaniu rui oraz o stanie zdrowotnym i przebiegu ewentualnego leczenia krów. Informacje dotyczące stanu fizjologicznego krów są wykorzystywane przy układaniu dawek pokarmowych i podejmowaniu decyzji związanych z rozrodem. Do gromadzenia i przetwarzania tych informacji często wykorzystuje się tzw. kalendarze rujowe lub specjalistyczne programy komputerowe. Posługując się kalendarzem rujowym, szybko znajdziemy datę kolejnej rui, wskazanego zasuszenia czy spodziewanego ocielenia krowy. Dla przykładu, jeśli u krowy nr 112 wykryto ruję 2 stycznia, ale krowa nie była jeszcze gotowa do pokrycia ze względu na zbyt krótki
okres od porodu, zaznaczamy tylko literą R fakt pojawienia się rui. Z kalendarza wynika, że następna ruja powinna wystąpić 23 stycznia. Jeśli tak się stanie i krowa zostanie pokryta (zainseminowana), zaznaczamy ten fakt literą P w kalendarzu. Wiemy od razu, że spodziewany termin porodu przypada 1 listopada, a zalecany termin zasuszenia na 6-8 tygodni przed datą ocielenia czyli w pierwszej połowie września. Wiemy też, że około 13 lutego (najlepiej od 11.02) powinniśmy krowę dokładniej obserwować. Jeśli nie stwierdzimy objawów rui w tych dniach, wzrasta szansa na to, że zabieg krycia wykonany w dniu 23 stycznia był skuteczny. Kalendarz rujowy obejmujący daty rui, pokryć i przewidywanych terminów wycieleń (fragment) Styczeń Październik Styczeń Październik Luty Listopad 1 10 22 31 12 21 2R (112) 11 23 (P 112) 1 listopada 13 22 3 12 24 2 14 23 4 13 25 3 15 24 5 14 26 4 16 25 6 15 27 5 17 26 7 16 28 6 18 27 8 17 29 7 19 28 9 18 30 8 20 29 10 19 31 9 21 30 11 20 1 lutego 10 1 marca 1 grudnia 12 21 2 11 2 2 13 22 3 12 3 3 14 23 4 13 4 4 15 24 5 14 5 5 16 25 6 15 6 6 17 26 7 16 7 7 18 27 8 17 8 8 19 28 9 18 9 9 20 29 10 19 10 10 21 30 11 20 11 11