Szczecin, 20.04. 2015 Prof. Dr hab. Waldemar Gos, prof. zw. US Uniwersytet Szczeciński Instytut Rachunkowości Ocena rozprawy doktorskiej mgr. Artura Jastrzębowskiego pt. Zakres i znaczenie współcześnie identyfikowanych funkcji rachunkowości napisanej pod kierunkiem dr hab. prof. nadzw. UEP Marzeny Remlein 1. Podstawa prawna oraz kryteria przyjęte do oceny rozprawy doktorskiej Podstawą prawną niniejszej oceny jest uchwała Rady Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Do oceny rozprawy przyjęto następujące kryteria: 1) aktualność i znaczenie tematu pracy, 2) strukturę, kolejność prezentacji treści i formy edytorskiej, 3) realizację celu (celów) oraz weryfikację przyjętych hipotez, 4) zastosowane metody badawcze, 5) umiejętność prowadzenia badań oraz znaczenie pracy dla rozwoju nauk ekonomicznych. 2. Ocena wyboru tematu Charakterystyczną cechą nauki o rachunkowości jest fakt, że bazuje ona na zasadach opisanych już w XV wieku. Pomijając rozważania dotyczące historii rachunkowości można stwierdzić, że mało jest dyscyplin składających się na dziedzinę nauk ekonomicznych, które mają tak bogatą historię, jak rachunkowość. Należy również podkreślić, że korzenie rachunkowości tkwią w koncepcjach teoretycznych nauk społecznych. Rachunkowość, przez wieki swojego funkcjonowania wypracowała własną teorię, którą następnie wdrożyła do praktyki. Wypracowane w systemie rachunkowości koncepcje, poglądy, teorie znalazły odzwierciedlenie w regulacjach, w tym w ramach koncepcyjnych sporządzania sprawozdań 1
finansowych. Przez lata został również dopracowany proces informacyjny rachunkowości, który przebiega w następujących etapach: 1) identyfikacja danych dotyczących zdarzeń i obiektów podlegających obserwacji oraz ich udokumentowanie, 2) transformacja danych przy użyciu charakterystycznych dla rachunkowości metod i procedur przetwarzania, a także zastosowaniu specjalnych urządzeń ewidencyjnych, 3) prezentacja i przekazanie informacji w postaci sprawozdań. Wymienione etapy od wielu lat są w zasadzie niezmienne. Zmieniają się jednak potrzeby informacyjne użytkowników informacji pochodzących z rachunkowości. Dowodzi to zarazem, biorąc pod uwagę definicję dyscypliny naukowej, że rachunkowość przez lata była nastawiona na wytwarzanie informacji oraz jej wykorzystanie w praktyce. Tworzono i weryfikowano przy tym różne teorie, koncepcje, zasady, założenia w celu zwiększenia użyteczności informacji, głównie w podejmowaniu decyzji. Dlatego dobrze się stało, że dokonano w pracy będącej przedmiotem recenzji próby oceny zakresu i znaczenia współcześnie identyfikowanych funkcji rachunkowości. Należy również podkreślić, że niniejszy temat jest szczególnie istotny w obecnym okresie, w którym toczy się dyskusja nad rolą rachunkowości w systemie nauk ekonomicznych. 3. Ocena struktury, treści i formy edytorskiej Rozprawa doktorska mgra Artura Jastrzębowskiego składa się ze wstępu, czterech zasadniczych rozdziałów, zakończenia, spisu literatury, rysunków i tabel oraz załączników (wzory ankiet). W pracy wykorzystano ponad 160 pozycji literatury. Pracę poprzedza wstęp, w którym Autor uzasadnia wybór tematu, określa cel główny, hipotezy badawcze oraz charakteryzuje układ pracy i zastosowane metody badawcze. Właściwą treść pracy ujęto w czterech rozdziałach. Podział na rozdziały, podrozdziały jest w zasadzie prawidłowy. Każdy rozdział zawiera wprowadzenie oraz wnioski końcowe. W tym miejscu można wnieść uwagę, że tytuły niektórych podrozdziałów są sformułowane zbyt hasłowo, a nie problemowo, na przykład zadania i funkcje, struktura kwestionariusza. Analizując treści pracy można sformułować następujące wnioski: 1. W rozdziale pierwszym Doktorant podjął się próby przeglądu definicji rachunkowości i na tej bazie określił cel oraz jej rolę. Można stwierdzić, że dobrze się stało, że w pracy dokonano próby oceny znaczenia rachunkowości jako dyscypliny naukowej oraz 2
działalności praktycznej. Praca wpisuje się więc w nurt prezentacji poglądów, które są dowodem na to, że rachunkowość jest dyscypliną naukową. 2. Dodatkowo, w pierwszym rozdziale, Autor dokonuje próby identyfikacji determinant wpływających na rozwój rachunkowości, w tym na tle jej historycznego rozwoju. 3. W drugim rozdziale Doktorant wskazał na relacje między zadaniami a funkcjami rachunkowości, co stanowiło bazę do identyfikacji katalogu funkcji rachunkowości. Funkcje zostały podzielone i omówione w dwóch grupach, a mianowicie jako funkcje podstawowe oraz pozostałe. W dalszej kolejności Autor wskazał na hierarchię funkcji rachunkowości. 4. W trzecim rozdziale mgr A. Jastrzębowski dokonał próby realizacji celów badania, do których zaliczył: wyszczególnienie nowych funkcji rachunkowości, zbadanie poglądów respondentów w zakresie hierarchii funkcji rachunkowości, określenie możliwości identyfikacji wizerunkowej funkcji rachunkowości. Badania były prowadzone na trzech grupach respondentów, a mianowicie: pracownicy i doktoranci zajmujący się tematyką rachunkowości, podmioty uprawnione do badania sprawozdań finansowych, przedsiębiorstwa notowane na rynku podstawowym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Następnie zostały przedstawione wyniki badania empirycznego. 5. Rozdział czwarty ma charakter podsumowania pracy. Autor zidentyfikował i omówił współcześnie wymieniane przez teoretyków i praktyków funkcje rachunkowości, wskazał na ich hierarchię oraz zaproponował i scharakteryzował wizerunkową funkcję rachunkowości. W tym miejscu należy również wyróżnić formę edytorską, która jest dobra. Treści pracy są zrozumiałe, napisane bardzo dobrym stylem. Do nielicznych uwag formalnych należy zaliczyć: 1. W pracy jest zbyt dużo akapitów. Mimo, że w języku polskim należy stosować akapity, nie można się zgodzić w faktem, że niejednokrotnie pojedyncze zdanie stanowi akapit. 2. Błędy interpunkcyjne i literowe (na przykład s. 15, 29, 58, 71, 75, 82, 95, 115, 133, 149). 3. Niezrozumiałe zdanie na stronie 81 81 Perspektywa czasowa oznacza możliwości oceny operacji gospodarczych zachodzących obecnie w przedsiębiorstwie oraz 3
zaradzeń, które wystąpiły w przyszłości. W tym miejscy powstaje również pytanie czy można utożsamiać operację gospodarczą ze zdarzeniem gospodarczym? 4. Nadużywanie słowa powyższe, powyżej. 4. Ocena realizacji celu i weryfikacji hipotez badawczych Cele pracy (s. 6) został określony jako stworzenie katalogu współcześnie identyfikowanych funkcji rachunkowości oraz określenie hierarchii funkcji rachunkowości. Zdaniem Doktoranta realizacja celu głównego wymaga osiągnięcia celów szczegółowych, do których zaliczył: analizę definicji i celów rachunkowości oraz etapów i czynników determinujących rozwój rachunkowości, zbadanie wyszczególnionych w teorii funkcji rachunkowości, określenie, czy na gruncie teorii lub praktyki można zidentyfikować nowe funkcje, scharakteryzowanie zależności miedzy poszczególnymi funkcjami i określenie ich hierarchii. Biorąc pod uwagę treści pracy można stwierdzić, że cel główny oraz cele cząstkowe zostały zrealizowane, gdyż: 1. Na podstawie badań literaturowych Doktorant dokonał próby określenia autorskiej definicji rachunkowości zgodnie z którą rachunkowość jest nauką stosowaną i rodzajem działalności praktycznej. W wymiarze naukowym posiada określoną metodologię i jest zorientowana na cel, w aspekcie praktycznym stanowi kompleksowy system przedsiębiorstwa, realizujący szereg funkcji pozwalających na przedstawienie wiernego i rzetelnego obrazu jednostki oraz wspomagających podejmowanie decyzji przez podmioty wewnętrzne i zewnętrzne w stosunku do jednostki. 2. Doktorant przeprowadził analizę roli, celów, zadań i funkcji rachunkowości. 3. Autor rozszerzył dotychczas omawiane funkcje rachunkowości o funkcję integrującą, wizerunkową i prorozwojową, a także wskazał na możliwości w zakresie kształtowania się hierarchii funkcji rachunkowości. W pracy przyjęto następującą hipotezę badawczą Permanentny rozwój rachunkowości powoduje, że przedstawiony w literaturze zestaw rachunkowości nie jest pełny. Zachodzące zmiany sprawiają, że obecnie można zidentyfikować nowe funkcje i określić hierarchię 4
funkcji rachunkowości. Można stwierdzić, że przedstawiona hipoteza została pozytywnie zweryfikowana. 5. Organizacja i wyniki eksperymentu naukowego Recenzowana praca ma charakter diagnostyczny i poznawczy, badawczy oraz koncepcyjny. Storna diagnostyczna i poznawcza dotyczy przedstawienia istoty rachunkowości oraz jej funkcji. Badania przeprowadzone przez Autora dotyczą wskazania przez respondentów znaczenia poszczególnych funkcji rachunkowości, ich hierarchii oraz poglądów dotyczących identyfikacji nowych funkcji rachunkowości. Natomiast koncepcyjna część pracy jest związana z określeniem istoty rachunkowości, zadań i funkcji rachunkowości, w tym identyfikacji nowych funkcji, a także z oceną możliwości kształtowania się hierarchii funkcji rachunkowości. Autor wykorzystał różne metody badawcze, takie jak: studia literaturowe, studia przypadków, metodę obserwacji, analizę krytyczną, metodę porównawczą, metodę dedukcji i indukcji, metodę ankietową. Należy stwierdzić, że dobór metod badawczych oraz sposób przeprowadzenia badań i wnioskowania jest prawidłowy. 6. Uwagi polemiczne Zadaniem recenzenta powinno być inspirowanie Autora pracy do dalszych badań lub przykładowo krytyczna ocena własnych dokonań. Jak już określiłem wybór tematu oraz sposób jego realizacji oceniam pozytywnie. Jednak pozwolę sobie na zadanie kilku pytań. W pracy Doktorant wyróżnił wiele funkcji rachunkowości. Dokonał ich podziału i je scharakteryzował. Ponadto dokonał próby oceny hierarchii funkcji rachunkowości. Powstają jednak następujące pytania: 1. Czy jest potrzebne wydzielanie tak wielu funkcji rachunkowości? 2. Jaka jest najważniejsza funkcja rachunkowości? 3. Jakie są relacje (różnice) między informacyjną funkcją rachunkowości a funkcją sprawozdawczą i wizerunkową? 5
7. Konkluzja końcowa W wypadku rozprawy będącej przedmiotem niniejszej recenzji można stwierdzić, że: 1. Doktorant posiada wiedzę teoretyczną na temat rachunkowości oraz jej funkcji. 2. Przeprowadzone badania świadczą, że mgr Artur Jastrzębowski potrafi prowadzić badania naukowe. 3. Propozycje dotyczące przedstawienia znaczenia, funkcji rachunkowości i ich hierarchii w kontekście współczesnej gospodarki można uznać za wkład w rozwój nauk ekonomicznych. Podsumowując niniejszą recenzję pragnę podkreślić, że cel główny założony we wstępie rozprawy został zrealizowany. Autor pozytywnie zweryfikował przyjętą hipotezę. W związku z tym stwierdzam, że przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska mgra Artura Jastrzębowskiego pt. Zakres i znaczenie współcześnie identyfikowanych funkcji rachunkowości spełnia wymagania ustawowe i rekomenduję ją Radzie Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu o jej dopuszczenie do publicznej obrony. 6