Wyzwania zrównoważonego użytkowania terenu na przykładzie województwa śląskiego scenariusze 2050 Podsumowanie wyników projektu

Wyzwania zrównoważonego użytkowania terenu na przykładzie województwa śląskiego scenariusze 2050 Podsumowanie wyników projektu dr Leszek Trząski mgr inż. arch. Agnieszka Gieroszka Mgr Anna Siwek - Skalny Konferencja Zamykająca Projekt Katowice, 13 wrzesień 2012

Podstawowe dane o Projekcie Lider i koordynator: dr. Leszek Trząski Główny Instytut Górnictwa Partnerzy: Politechnika Śląska w Gliwicach dr hab. inż. arch. Zbigniew Kamiński, prof. nzw. w Pol. Śl. Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach prof. UE dr hab. Florian Kuźnik Projekt realizowany w ramach: poddziałania 1.1.1 Projekty badawcze z wykorzystaniem metody foresight Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Okres realizacji Projektu: styczeń 2010 październik 2012 Budżet: 2 704 469, 00 PLN

Komitet Sterujący Partnerzy projektu powołali Komitet Sterujący w składzie: prof. dr hab. inż. Krystyna Czaplicka-Kolarz prof. dr hab. inż. Andrzej Karbownik prof. UE dr hab. Jan Pyka

Zależność między foresightem i polityką rozwoju Foresight Polityka przestrzenna Strategia rozwoju i strategie sektorowe Programy sektorowe Działania

Geneza projektu Najważniejsze pytania co chcieliśmy osiągnąć? Co należy zrobić już teraz, aby w użytkowaniu terenu i planowaniu przestrzeni województwa uniknąć błędów, których nieodwracalne skutki ujawniłyby się w dłuższej perspektywie? Jak sterować integracją użytkowania terenu z rozwojem gospodarczym, rozwojem społecznym i zagospodarowaniem przestrzennym?

Cel projektu Ogólnym celem projektu było: Zrozumienie wyzwań dla kształtowania ładu przestrzennego i zrównoważonego użytkowania terenu w perspektywie roku 2050 oraz wsparcie polityki przestrzennej województwa kształtowania harmonijnej struktury przestrzennej województwa śląskiego, zrównoważonego rozwoju społeczno - gospodarczego województwa śląskiego. Przeniesienie efektów projektu do praktyki przyczyni się do:

Schemat logiczny projektu Ponadregionalne scenariusze rozwoju Baza informacyjna (3 duże opracowania studialne i 31 raportów specjalistycznych) Hipoteza trendów zmian użytkowania terenu Hipoteza wewnętrznych i zewnętrznych czynników zmian Scenariusze zmian użytkowania terenu w perspektywie 2050 roku Mechanizmy zmian użytkowania terenu (Perspektywa systemu) Diagnoza presji, konfliktów, szans i zagrożeń, dźwigni i barier dla zrównoważonego użytkowania terenu Wartości podstawowe (dostępność terenu, użyteczność terenu, spójność użytkowania terenu trwałość użytkowania terenu) Wizja, wyzwania i zasady polityki przestrzennej Zasady gospodarowania przestrzenią i użytkowania terenu województwa Cele polityki przestrzennej Rekomendacje działań od teraz

Klasyfikacja rodzajów i form użytkowania terenu Rodzaje i formy użytkowania terenu Fragment tabeli. Źródło: Mapy Systemowe użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Kluczowe czynniki zmian użytkowania terenu Źródło: Mapy Systemowe użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Kluczowe czynniki vs formy użytkowania terenu Źródło: Mapy Systemowe użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Alternatywne scenariusze użytkowania terenu Scenariusz 1 Globalizacji kontynuacji trendów Scenariusz 5 Harmonijnego rozwoju 2012 Scenariusz 2 Zmiany paradygmatu rozwoju Scenariusz 3 Dominacji sieci rozwoju Scenariusz 4 Kryzysu Źródło: Scenariusze zmian użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Politechniki Śląskiej w Gliwicach

Scenariusz 1 globalizacji - kontynuacji trendów Scenariusz 1 obrazuje ekstrapolację procesów obserwowanych w latach 1980-2010. Kluczowe są czynniki ekonomiczne, technologiczne i społeczne. Rynek globalny (albo raczej gospodarka globalna) i niski poziom interwencji państwa powodują zjawiska silnej konkurencji na poziomie regionalnym pomiędzy przedsiębiorstwami a także gminami. Efekty to m.in. dalsze rozprzestrzenianie się zabudowy (zarówno mieszkaniowej jak i komercyjnej oraz infrastruktury) na tereny wolne. Tereny przyrodniczo cenne oraz atrakcyjne turystycznie i rekreacyjne podlegać będą dalszej silnej antropopresji chociaż stan środowiska będzie się stopniowo poprawiał. W skali całego województwa obserwować będziemy konsolidację zagospodarowania w układach metropolitalnych o różnej hierarchii i strukturze. Będą pozostawać tereny wyłączone z użytkowania. Nastąpi przyrost terenów zabudowanych kosztem terenów rolniczych.

Scenariusz 2 - zmiany paradygmatu rozwoju Scenariusz 2 akcentuje możliwości tzw. rozwoju bez wzrostu poprzez osiąganie wyższej jakości życia drogą zmiany hierarchii celów, lepszej organizacji oraz efektywnego wykorzystania zasobów. Kluczowe są czynniki: społeczne, ekologiczne, oraz technologiczne i ekonomiczne. Rezultaty obserwowane w użytkowaniu terenu to: lepsze jego wykorzystanie do celów żywnościowych i energetycznych, wzrost wartości przyrodniczej obszaru województwa, poprawa gospodarki wodnej. Jednocześnie mogą wystąpić niekorzystne efekty, takie jak: stagnacja rozwoju infrastruktury, opuszczanie terenów komercyjnych i przemysłowych. Przerwanie zabudowy dotychczas urbanizujących się korytarzy. Powierzchnia lasów i terenów zielonych wzrośnie kosztem terenów rolniczych. Zasadniczo nie zmieni się udział terenów zabudowanych.

Scenariusz 3 - Dominacji sieci rozwoju Scenariusz 3 charakteryzuje się orientacją na rozwój relacji pomiędzy centrami rozwoju z pominięciem ich bezpośredniego otoczenia. Kluczowe staną się czynniki polityczne, społeczne i technologiczne. Sieci będą kształtowane i rozwijane przy sprzyjającej, silnej polityce kierującej środki i zasoby do centrów rozwoju. Efekty obserwowane w użytkowaniu terenu to intensyfikacja zagospodarowania a także poszerzenie terenów komunikacji. Silnemu rozwojowi centralnych stref obszarów metropolitalnych towarzyszyć będzie stagnacja stref peryferyjnych, których użytkowanie zdominowane będzie przez potrzeby stref centralnych. Tereny zabudowane będą tworzyły sieć ponadregionalną kosztem przerwania ciągłości terenów zielonych. W skali całego układu osadniczego całego województwa i ponadwojewódzkiej będzie można obserwować silną urbanizację zarówno węzłów jak i połączeń między nimi, stanowiących korytarze rozwoju.

Scenariusz 4 - kryzysu Scenariusz 4 kryzysu spowodowanego zarówno/lub czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Kluczowe czynniki należą do grupy ekologicznych, społecznych oraz politycznych. Sytuacje kryzysowe mogą zostać wywołane przez wyczerpywanie zasobów naturalnych, co powoduje wzrost kosztów infrastruktury i transportu, uzależnienie od importu wyrobów i dominacji rynków zewnętrznych, depopulację województwa. Efekty w użytkowaniu terenu to m.in.: wzrost powierzchni terenów porzuconych: przemysłowych, komunikacyjnych, komercyjnych i mieszkaniowych; wzrost poziomu rabunkowej eksploatacji; dezintegracja przestrzenna systemu osadniczego, peryferyzacja niektórych obszarów województwa. Układ osadniczy województwa ulegnie rozluźnieniu.

Scenariusz 5 - Harmonijnego rozwoju Scenariusz 5 zakłada pełne wdrożenie zasad trwałego rozwoju społecznego i ekonomicznego (sustainable development, rozwój zrównoważony). Kluczowe są czynniki technologiczne, polityczne, ekonomiczne. Harmonijny rozwój wymaga silnej polityki ukierunkowanej na równowagę pomiędzy celami lokalnymi i ponadlokalnymi. Ład przestrzenny rozumiany jako użytkowanie i zagospodarowanie terenów zgodnie z przyjętym systemem wartości. Ograniczana jest konsumpcja przestrzeni dla celów mieszkaniowych i rekreacyjnych poprzez kształtowanie miasta zwartego, kształtowanie i promowanie atrakcyjnej przestrzeni mieszkaniowej w miastach, rozwijania alternatywnych form turystyki i spędzania czasu wolnego. Zasadniczo nie zmieni się udział terenów zabudowanych. Zwiększy się ciągłość terenów przyrodniczych.

Budowanie perspektywy systemu Kluczowe podmioty oraz ich stawki strategiczne Fragment tabeli oraz mapy systemowej. Źródło: Mapy Systemowe użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Mapy Systemowe Mechanizm zmian użytkowania terenu Mapa systemowa. Źródło: Mapy Systemowe użytkowania terenu w województwie śląskim; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Wizja polityki przestrzennej województwa to model polityki zagospodarowania przestrzennego jako interwencji publicznej, wielopodmiotowej w procesie użytkowania terenów kształtowanych w podstawowym zakresie przez rynki nieruchomości MISJA WYMIAR AKSJOLOGICZNY ZASADY POLITYKA PRZESTRZENNA MECHANIZMY WYMIAR CZYNNOŚCIOWY INSTRUMENTY Źródło: Wizja polityki przestrzennej województwa śląskiego - ramy koncepcyjne ; prezentacja ; Zespół Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach

Zasady polityki przestrzennej 1. Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej opartej na dynamice kapitału miejskiego 2. Oszczędzanie zasobów terenowych 3. Koncentracja miejsc osadnictwa 4. Koncentracja przestrzenna przedsięwzięć publicznych 5. Utrzymanie spójności terytorialnej wewnątrz regionu 6. Implantacja nowych funkcji rozwojowych na nowych osiach urbanizacyjnych 7. Trwałość rozwiązań (urządzeń i kompozycji przestrzennych) 8. Wzmacnianie przedsięwzięć generujących efekty i korzyści długoterminowe 9. Wzmacnianie efektów mnożnikowych na obszarach inwestycji publicznych 10. Wyznaczanie i udostępnianie dużych terenów lokalizacji inwestycji biznesowych 11. Strukturyzacja przestrzeni wokół miejsc o silnym potencjale rozwojowym 12. Wspieranie przebudowy obszarów funkcjonalnych i problemowych 13. Ochrona obszarów i stref wrażliwych i chroniących

Implikacje scenariuszy zmian użytkowania terenu dla wizji polityki przestrzennej województwa

Przedmiot polityki przestrzennej województwa

Czynniki zmian użytkowania terenu i cele polityki przestrzennej

Czynniki zmian użytkowania terenu jako źródło szans i zagrożeń dla gospodarki przestrzenią

Dźwignie rozwoju sprzyjające zrównoważonemu użytkowaniu terenu

Szczegółowe cele vs scenariusze Źródło: Analiza wyzwań dla zrównoważonego użytkowania terenu; Zespół Głównego Instytutu Górnictwa

Główne cele vs wartości i rodzaje użytkowania terenu Źródło: Analiza wyzwań dla zrównoważonego użytkowania terenu; Zespół Głównego Instytutu Górnictwa

Główne cele polityki przestrzennej A. Zapewnienie ciągłości, spójności i dostępności systemu przyrodniczego województwa B. Zapewnienie powszechnej dostępności i dobrej jakości infrastruktury transportowej i przesyłowej C. Zapewnienie zwartej i wielofunkcyjnej struktury nowej zabudowy, w tym podmiejskiej (kontrolowana suburbanizacja) D. Pełne wykorzystanie przestrzeni i zapewnienie zwartości terenów aktywności ekonomicznej

Zasady gospodarowania przestrzenią i użytkowania terenu 1. Przestrzenią trzeba gospodarować oszczędnie 2. Kompozycje przestrzenne i systemy techniczne mają być trwałe 3. Nie wolno dopuszczać do wyłączania jakichkolwiek terenów z użytkowania; użytkowanie tymczasowe jest lepsze niż pozostawienie terenu samemu sobie 4. Otwarte tereny zielone i wody są pełnoprawnymi formami użytkowania terenu i stanowią zielono-niebieską infrastrukturę regionu a nie rezerwę inwestycyjną pod infrastrukturę techniczną 5. Wybierając teren pod inwestycję w infrastrukturę techniczną trzeba preferować tereny już uprzednio zagospodarowane a nie tereny zielone 6. Wszystkie systemy mają być ciągłe przestrzennie i w sposób uporządkowany się przenikać. 7. Strefa mieszkaniowa i strefa aktywności gospodarczej mają mieć zwartą strukturę a wielkość strefy musi być rezultatem kompromisu między opłacalnością ekonomiczną i wymogami kształtowania przyjaznej przestrzeni 8. Struktury właściwe dla docelowego użytkowania terenu trzeba wprowadzać od początku, w miarę rozwoju zabudowy 9. Granice jednostek przestrzennych mają być czytelne tak, aby równocześnie spełnione mogły być wymogi indywidualnej tożsamości i ponadlokalnej spójności 10.Decyzje o zmianie użytkowania terenu trzeba podejmować ostrożnie, tak, aby nie utracić wartości przestrzeni

Rekomendacje dla województwa wymiar przestrzenny Cel ogólny C. Zapewnienie zwartej i wielofunkcyjnej struktury nowej zabudowy, w tym podmiejskiej (kontrolowana suburbanizacja) (1) Źródło: Rekomendacje do polityki regionalnej; Zespół Politechniki Śląskiej w Gliwicach

Rekomendacje działań

Dziękuję za uwagę Leszek Trząski ltrzaski @gig.eu