SCENARIUSZ LEKCJI PRZEZNACZONY DO REALIZACJI W KLASIE I SZKOŁY PONADGIMNAZJALNEJ Opracowanie: Małgorzata Niewiadomska Temat: Harmonia czy konflikt? Człowiek i natura w wybranych tekstach renesansu, oświecenia i współczesności Czas: 3 lekcje = 2 lekcje (teksty renesansowe i oświeceniowe) + 1 lekcja (wiersz współczesny). Wstępne założenia: realizację tego tematu powinny poprzedzić lekcje analizy i interpretacji Hymnu J. Kochanowskiego z nastawieniem na światopogląd epoki i wybranej pieśni, w której istotną rolę grają motywy natury, np. Serce roście patrząc na te czasy lub Nie porzucaj nadzieje. Ważne też jest zadanie domowe, które przewiduje wstępną samodzielną pracę uczniów z renesansowymi tekstami: Żywot człowieka poczciwego (fragmenty) i dwie fraszki pod tytułem Na lipę. Zadanie domowe uczniowie wykonują według poleceń: 1. Przeczytaj fragmenty Żywota człowieka poczciwego M. Reja i dwie fraszki Na lipę. 2. Przygotuj się do scharakteryzowania na ich podstawie renesansowej koncepcji natury i relacji człowieka z naturą, np. zaznacz fragmenty i nazwij wyeksponowane w nich cechy natury, określ korzyści czerpane przez człowieka z natury, zastanów się nad środkami służącymi w tych tekstach zobrazowaniu stosunku człowieka do natury. 3. Uwaga! Koniecznie przypomnij sobie wszystkie poznane utwory renesansowe, w których jest mowa o naturze. Na ich podstawie określ, jakie znaczenie z życiu człowieka renesansu miała natura. 4. Przeczytaj ze zrozumieniem!!! informacje o sztuce zakładania ogrodów w oświeceniu (podręcznik, s. 231 233). Cele główne: rozwijanie umiejętności: analizy i interpretacji różnych tekstów kultury w powiązaniu ze sobą, obrony postawionej tezy na podstawie dzieł literackich i malarskich reprezentatywnych dla epoki, ilustrowania związków między sztukami, porównania renesansowych poglądów na temat natury z poglądami wyrażanymi w tekstach kultury oświeceniowej oraz w wierszu W. Szymborskiej pt. Psalm. Cele operacyjne Uczeń: na podstawie poznanych tekstów literackich formułuje tezę dotyczącą relacji człowiek natura w kulturze renesansu, formułuje tematycznie pogrupowane argumenty, korzystając z materiału literackiego oraz dzieł malarskich, wskazuje związki tematyczne i formalne między dziełem literackim a malarskim, wskazuje i nazywa literackie i malarskie środki artystyczne podporządkowane obrazowaniu relacji człowiek natura, konstruuje notatkę będącą zapisem przywołanej argumentacji, omawia związek między renesansowym a oświeceniowym postrzeganiem natury, 1
wyjaśnia pojęcia: klasycyzm, manieryzm, antropomorfizacja natury, optymizm światopoglądowy, ogród krajobrazowy, polemika, psalm, ironia, wskazuje w tekście literackim elementy polemiki światopoglądowej, wyjaśnia wpływ trzęsienia ziemi w Lizbonie na zmiany światopoglądowe w Europie, przedstawia i argumentuje swoje stanowisko w sprawie relacji człowieka z naturą, na podstawie wiersz Psalm W. Szymborskiej charakteryzuje świat natury i świat człowieka, rozpoznaje podmiot liryczny wiersza i omawia jego nastawienie do prezentowanej kwestii, wyjaśnia, na czym polega dyskursywny tok wypowiedzi podmiotu, rozpoznaje w wierszu ironię i przywołuje reprezentatywne fragmenty, wskazuje, nazywa i funkcjonalizuje środki stylistyczne użyte w wierszu. I Faza przygotowawcza 1. Czynności organizacyjne (uczniowie siadają w grupach o wcześniej ustalonym składzie). 2. Sformułowanie tematu oraz tezy będącej odpowiedzią na pytanie tematu lekcji. Określenie celów cyklu lekcyjnego objętego tematem. 3. Fragment prezentacji multimedialnej. Obrazy renesansowych mistrzów związane z tematem natury z krótką informacją o malarzach. II Faza realizacyjna składa się z kilku etapów 1. Człowiek i natura w ujęciu renesansowym interpretacja tekstów literackich. Zadania zostają wyświetlone na ekranie. Uczniowie odpowiadają na pytania. a. Scharakteryzuj naturę zobrazowaną we fragmentach Żywota człowieka poczciwego. Podaj przynajmniej pięć różnych (nie synonimicznych) jej określeń. Projektowane odpowiedzi: przyroda wiejska, oswojona, obłaskawiona, służąca człowiekowi swymi darami, zmienna, ale w uporządkowany sposób, jej elementy istnieją celowo, różnorodna i bogata (wyliczenia). b. Nazwij i krótko scharakteryzuj relację Rejowskiego człowieka poczciwego z naturą, uwzględniając korzyści czerpane z życia w kontakcie z naturą w różnych porach roku. Projektowane odpowiedzi: życie człowieka jest podporządkowane prawom natury, bo to ona narzuca mu rytm i rodzaj obowiązków, człowiek obcuje z naturą i ją kształtuje, docenia korzyści, jakie daje mu współistnienie z naturą (pożywienie, rozrywka, odpoczynek, ład życia, satysfakcja z pracy). Człowiek podziwia naturę i czyni ją sobie poddaną. Naśladuje ją swoim życiem. c. Wskaż środki stylistyczne, za których pomocą stosunek człowieka do natury zostaje wyrażony. Projektowane odpowiedzi: głównie zdrobnienia wyrażające ciepły emocjonalny stosunek człowieka do natury, fascynację jej dobrodziejstwami. 2
d. Wyszczególnij zalety lipy wyeksponowane w pierwszej, a następnie w drugiej fraszce. Projektowane odpowiedzi: we fraszce [Gościu siądź pod mym liściem...]:cień i chłód pozwalające na odpoczynek i wytchnienie w upale, ptasi śpiew umilający czas, miód raduje przy biesiadzie, szum drzewa przynosi człowiekowi spokojny sen; we fraszce [Uczony gościu...]: drzewo staje się źródłem natchnienia; Pożytki czerpane z drzewa (natury) mają dwojaki wymiar: podnoszą fizyczny i duchowy komfort życia człowieka. e. W obu fraszkach Na lipę podmiotem lirycznym jest tytułowe drzewo. Jaki zabieg stylistyczny stanowi podstawę wypowiedzi lipy? O jakie cechy zastosowanie tego środka wzbogaca renesansowy wizerunek natury? Projektowane odpowiedzi: Jest to personifikacja drzewa, która nadaje mu ludzkie właściwości (drzewo mówi, ma uczucia). Za pośrednictwem tego zabiegu, często stosowanego przez Kochanowskiego w opisach przyrody, staje się ona czującym, ożywionym partnerem człowieka. 2. Analiza dzieł malarskich. Praca w grupach pięcioosobowych. Każda z grup otrzymuje reprodukcję obrazu/reprodukcje obrazów oraz kartę pracy z poleceniami. Uczniowie pracują ok. 15 minut, po czym prezentują efekty swoich działań. Grupy I i II (Bruegel Sianokosy i Arcimboldo Lato ) Grupa III i IV (Bruegel Żniwa i Arcimboldo Jesień ) Grupa V i VI (Bruegel Myśliwi na śniegu i Arcimboldo Zima ) Zadania: Co jest tematem, treścią malarskich przedstawień natury? Wyszczególnij komponenty wspólne z literackim obrazem świata natury. W jaki sposób malarskie środki przekazu odzwierciedlają doskonałość natury? Zwróć uwagę na elementy krajobrazu, detale przyrodnicze w pejzażu lub w portrecie, kolorystykę, oświetlenie lub tło (w przypadku Arcimbolda). W jaki sposób na obrazie ukazano związek człowieka z naturą? Jakie miejsce znajdują w naturze człowiek i jego dzieła? Które treści obrazu można odczytywać jako symboliczne? Jak można je odczytać? 3. Konstruowanie notatki UWAGA: Równolegle w trakcie realizacji powyższych działań konstruujemy notatkę, która uwzględnia trzy kluczowe kwestie. Do tworzenia notatki na przykład powołujemy zespół trzech osób, z których każda, przysłuchując się wypowiedziom kolegów, zbiera informacje na jeden z trzech tematów i notuje w postaci foliogramu lub plakatu: Przejawy doskonałości natury w ujęciu renesansowym, np.: - składa się z kontrastów, które się równoważą, 3
- panuje w niej powtarzalny i przewidywalny ład (porządek pór roku), - jest źródłem licznych dóbr, które w pełni zapewniają byt materialny i komfort duchowy, przyroda służy człowiekowi, - jest nieskończenie bogata w formy: kształty, kolory, krajobrazy, - jest tworem celowym wszystko w niej czemuś służy, - jest uczłowieczona (twór żywy i czujący), - stworzona przez Boga jest przejawem jego obecności w świecie ( Hymn ), pojęcie apoteozy natury (nauczyciel), - jest dziełem sztuki Boga artysty. Stosunek człowieka do natury, np.: - człowiek podziwia ład i piękno natury, jest nią zafascynowany, - korzysta z jej dobrodziejstw, czyni ją sobie poddaną, - obcuje z nią w czasie pracy i odpoczynku, - jego życie podporządkowane jest naturalnemu biegowi spraw w przyrodzie (pory roku narzucają człowiekowi określone obowiązki), - życie człowieka jest zwielokrotnionym powtórzeniem rocznego cyklu pór roku (dzieciństwo i wczesna młodość to wiosna życia, młodość lato, dojrzałość jesień, starość zima), - człowiek czerpie z natury wzór dla własnego życia, które ma opierać się na ładzie, równowadze, spokoju, - czerpie z natury inspirację do twórczości artystycznej, w której stara się powtarzać dostrzegane zalety świata przyrody, - staje się głosicielem wielkości i piękna natury, gloryfikuje ją. Środki artystyczne wyrażające opisaną relację człowieka z naturą, np.: w literaturze: - wyliczenia oddające różnorodność i wielość tworów natury, - zdrobnienia oddające emocjonalny związek człowiek a z naturą, - personifikacje nadające naturze ludzkie właściwości, a przez to podnoszące jej rangę, w malarstwie: - dobór tematyki wiążący sprawy człowieka z naturą, np. pejzaże z sylwetkami pracujących lub odpoczywających chłopów, - tytuły określające prace człowieka związane z różnymi porami roku, - stosowanie palety naturalnych barw i odcieni podporządkowanych porze roku i dnia, - stylizacja pejzażu w taki sposób, by uwzględniał różne komponenty krajobrazowe (doliny, rzeki, jeziora, lasy, pola, pagórki i strome szczyty), - dbałość o detale przyrodnicze, - wkomponowanie wytworów kultury w naturalny pejzaż dla zobrazowania harmonijnego współistnienia człowieka z przyrodą, - antropomorfizacja natury. 4
4. Obrona tezy: Oświeceniowy ogród krajobrazowy jest wyrazem harmonii świata natury i świata ludzkiego (kultury). Najpierw przypomnienie związków renesansu i oświecenia (epoki rozumu, klasycyzm jako światopogląd i metoda twórcza). Następnie nauczyciel wyświetla dalszą część pokazu multimedialnego (Zofijówka). Uczniowie na podstawie oglądanych obrazów oraz wskazanych tekstów z podręcznika formułują argumenty potwierdzające tezę. W zależności od wcześniejszego tempa pracy można tę część potraktować jako ciekawostkę uzupełniającą wcześniejsze rozważania. Przykładowe argumenty: - człowiek nie ingeruje w nim w naturalne ukształtowanie terenu lub roślinności, - komponuje ogród na wzór natury, wykorzystując naturalne walory miejsca, - stara się, by tworzony krajobraz naśladował dzieło malarskie ( malowanie naturą ), - wkomponowuje w naturalny pejzaż dzieła sztuki rzeźbiarskiej i architektonicznej, - tak powstający ogród jest pospołu dziełem natury i dziełem człowieka (dziełem sztuki, tekstem kultury). 5. Skierowanie do uczniów pytania, co mogłoby zachwiać idealistycznymi przekonaniami oświeconych (zarówno klasyków, jak i sentymentalistów) o relacji człowieka z naturą. Czy natura jest dobra i doskonała? Czy człowiek rzeczywiście potrafi czynić ją sobie poddaną, jak chciał Bóg w akcie stworzenia? Kontynuacja pokazu multimedialnego (slajdy odnoszące się do trzęsienia ziemi w Lizbonie). Jest to punkt zwrotny cyklu lekcyjnego. 6. Analiza fragmentów Poematu o zagładzie Lizbony Woltera. Pracę koncentrujemy wokół kwestii: Elementy filozoficznej polemiki w utworze, czyli z jakimi, czyimi poglądami dyskutuje Wolter? (może być potrzebne wyjaśnienie nauczyciela) Jakie oblicze natury przedstawia poemat Woltera? Jakie wyobrażenie o ludzkiej kondycji i miejscu w świecie przynosi utwór? Uczniowie wskazują w tekście stosowne fragmenty i komentują je. Przewidywane odpowiedzi uczniów: Polemika: - krytyka antycznej myśli filozoficznej ( odkładam więc Platona, rzucam Epikura ), - A wy, filozofowie, którzy twierdzić śmiecie,/ Że >>dobre jest cokolwiek się zdarzy na świecie<<,/ Chodźcie spiesznie oglądać te kupy popiołu... polemika z oświeceniowym optymizmem Leibnitza, według którego wszystko jest najlepsze na najlepszym ze światów. Wolter 5
ośmiesza ten pogląd, twierdząc, że każe on wierzyć, że zagłada Lizbony była dobra. - Czyście tak bardzo pewni, że Pierwsza Przyczyna/ Wszystkowiedna, wszechmocna, co wszystko zaczyna, / Nie mogłaby nas rzucić na ten smutny padół,/ Bez stworzenia wulkanów niosących zagładę? podważenie chrześcijańskiego poglądu, zgodnie z którym Bóg stworzył świat doskonałym, w sposób celowy. Czy jest to zwątpienie w dobre intencje Boskiego kreatora? Natura: - Pełza, cierpi, umiera; co żyje wciąż ginie nie jest doskonała, gdyż są w niej cierpienie i śmierć, - Chodźcie spiesznie oglądać te kupy popiołów,/ Te dzieci i kobiety leżące pospołu,/ Te smutne szczątki domów wkoło rozrzucone... niszczycielska i wroga człowiekowi i jego dziełom, - natura jest fatalnym chaosem, - Tu wszystko wojnę toczy, człowiek, żywioł, zwierzę,/ Zło na ziemi jest właśnie: to przyznać należy. w naturze nie ma równowagi i spokoju, lecz tyczy się wojna, istnienie zła jest dowodem niedoskonałości natury (dzieła Bożego). Człowiek: - Ten słaby zestaw nerwów i kości pospołu/ Nie potrafi się ostać przewadze żywiołów; człowiek nie jest wielki i silny, lecz słaby, nie panuje nad przyrodą ( nie uczynił jej sobie poddaną ), - A mieszanina prochu, krwi oraz wydzielin/ Po to złożona, by móc ją rozdzielić. człowiek wydaje się przypadkowym zlepkiem komponentów, jego egzystencja, której celem jest rozkład, jest pozbawiona głębszego sensu, - Na nic się nie zda myśli najwyższe wzniesienie:/ Księga losu zamknięta przed ludzkim spojrzeniem!, Na tej to grudce błota, zmęczone atomy/ Na śmierć wciąż narażone i na losu gromy,/ Lecz atomy myślące, bo myślą wiedzione,/ Wymierzyć potrafiły nieba rozgwieżdżone./ Człowiek duchem wzlatuje do nieskończonego,/ Niezdolny choć przez chwilę znać siebie samego... możliwości poznawcze człowieka są ograniczone, wiara, że jest inaczej, to pycha. Wniosek: Wolterowska wizja natury i człowieka zasiała zwątpienie w doskonałość świata i człowieka, zachwiała podstawami klasycyzmu jako światopoglądu. Była to gwałtowna reakcja filozofa na wydarzenia w Lizbonie. Potem już nigdy nie powróciła tak naiwna wizja człowieka w doskonałej harmonii z naturą. 7. Zadanie domowe. Na zakończenie dwóch pierwszych lekcji z tym tematem pytamy uczniów, która ze stron jest odpowiedzialna za konflikt w relacji człowiek natura, jeśli tak tę relację będziemy postrzegać. Według Woltera stroną odpowiedzialną jest... Według mnie stroną odpowiedzialną jest... 6
Dokończenie zdania i uargumentowanie postawionej w ten sposób tezy jest zadaniem domowym. 7
Temat: Harmonia czy konflikt? Człowiek i natura w wybranych tekstach renesansu, oświecenia i współczesności (c.d.). (Na podstawie: Katarzyna Budna, Jolanta Manthey: Język polski. Nowa matura 2006. Wydawnictwo OPERON. Gdynia 2005) I. Faza przygotowawcza Sprawdzenie i skomentowanie zadania domowego, odczytanie wiersza Szymborskiej z poleceniem, by uczniowie wychwycili podobieństwa (lub różnice) między autorki a swoim postrzeganiem relacji człowiek natura. II. Faza realizacyjna Analiza i interpretacja wiersza Wisławy Szymborskiej: 1. Wstępne rozpoznanie utworu i postawienie hipotezy interpretacyjnej odnoszącej się do relacji człowieka z naturą. 2. Rozpoznanie i charakterystyka podmiotu lirycznego: podmiot w pierwszej osobie, obserwator i wielbiciel natury. 3. Określenie rodzaju liryki (ze względu na stopień ujawnienia się podmiotu oraz ze względu na tematykę): liryka bezpośrednia, refleksyjno-filozoficzna. 4. Omówienie dyskursywnego charakteru wiersza (utwór ma cechy przemowy, elementy perswazyjne, sformułowania charakterystyczne dla rozmowy lub dyskusji, np. Czy muszę tu wymieniać..., Czy można w ogóle mówić...?, Bo czy to nie liguster...?) 5. Charakterystyka porównawcza świata natury i świata ludzi z uwzględnieniem środków artystycznych użytych w wierszu dla ich zobrazowania: Obraz świata natury Środki służące jego kreacji 8
Zróżnicowany i bogaty: powietrze, ziemia, wody, rośliny, zwierzęta ( ile to chmur bezkarnie przepływa...ile piasków pustynnych...ile górskich kamyków..., z nieprzeliczonych owadów... ) Wolny, nie zna ograniczeń, w ciągłym ruchu ( bezkarnie przepływa, przesypuje się z kraju do kraju, stacza się w cudze włości, liguster przemyca, mątwa zuchwale długoramienna narusza świętą strefę Zorganizowany na własny określony sposób, na który człowiek nie ma wpływu ( gwiazd nie da się porozsuwać ) Natura jest planowym nieładem. Żyje w naturalny biologicznie sposób ( rozpościeranie się mgły, pylenie się stepu ). Ocena: wiersz wyraża pochwałę świata natury. ile to chmur bezkarnie przepływa animizacja, w całym cytacie anafora podkreślająca wielość zjawisk natury liguster przemyca, mątwa narusza, mrówka nie poczuwa się do odpowiedzi personifikacje przypisujące naturze ludzkie zachowania (natura lekceważy bariery ludzki porządek świata); czasowniki dynamizują obraz natury; słownictwo eksponujące przewagę natury nad człowiekiem ( przemyca ) 9
Obraz świata człowieka Istnieją w nim granice i podziały. Sztuczny porządek, który jest próbą narzucenia naturze ograniczeń. Próba ta jest nieskuteczna i przez to śmieszna. Świat ludzki wykazuje słabość w porównaniu ze światem natury. (cytaty będą się powtarzały z górnej części tabeli). Świat ten jest obcy naturze ( Tylko co ludzkie potrafi być obce ). Ocena: świat człowieka składa się ze sztucznych barier, jest próbą narzucenia naturze ludzkich ograniczeń. Wiersz jest drwiną z ludzkiego przekonania, że można zapanować nad naturą. Środki służące jego kreacji Słownictwo wskazujące na ograniczenia swobody (granice, państwo, kraj, strażnik, szlaban, wody terytorialne). Ironia, dystans, żartobliwy ton wypowiedzi ( święta strefa wód terytorialnych ), sformułowania wyrażające pozorne oburzenie ( ależ się wierci, I jeszcze to naganne rozpościeranie się mgły! ) Parafraza maksymy Terencjusza. W puencie szczególnego znaczenia nabiera wyliczenie: Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr. Wyliczone to zjawiska w doskonały sposób ilustrują niepoddawanie się przez naturę żadnym ograniczeniom. 6. Obraz relacji człowiek natura w wierszu (podsumowanie interpretacji z uwzględnieniem miejsc nacechowanych znaczeniowo oraz nawiązań kulturowych): Wiersz o filozoficznym charakterze rozważający miejsce i rangę człowieka w świecie natury i wskazujący na sprzeczności między światem ludzkim a światem natury ora zna małość i słabość istoty ludzkiej wobec potęgi natury. Człowiek jest w świecie natury intruzem, który nie rozumie jej praw i przez to je lekceważy. Wiersz, wzorowany na psalmach biblijnych jest pochwałą bogactwa i różnorodności natury. Tytuł Psalm wskazuje na podniosłość tematyki. Z kolei potoczny język, nieodpowiadający konwencji psalmicznej, czyni wypowiedź przystępną, sprawia, że nie odbieramy wypowiedzi jako utrzymanej w tonie mentorskim. Utwór przez ironiczną parafrazę Terencjusza dyskutujący z renesansowym klasycystycznym światopoglądem, który ukazywał człowieka w harmonii z naturą, a nawet jako panującego nad nią. Inne konteksty: - Szymborska laureatką Nagrody Nobla, - Inne wiersze autorki podejmujące temat kondycji człowieka i jego relacji ze światem. - Ironia jako kategoria estetyczna szczególnie bliska Szymborskiej (z przywołaniem przykładu. 7. Sformułowanie wniosków podsumowujących tematyczny cykl lekcji. Ewaluacja. Uczniowie mogą np. otrzymać listę celów operacyjnych i zaznaczyć te czynności, które umieliby powtórzyć samodzielnie. 10