Wzrost gospodarczy a innowacje

konferencja Wzrost gospodarczy a innowacje Wrocław, 13-14 pazdziernika 2008, Publikacja pokonferencyjna Konferencja pod patronatem Ministra Gospodarki i Rektora Politechniki Wrocławskiej Wrocławskie Centrum Transferu Technologii Politechniki Wrocławskiej Ul. Smoluchowskiego 48, 50-372 Wrocław tel. 071 320 33 18, fax 071 320 39 48 www.wctt.pl; wctt@wctt.pl ISBN 978-83-7493-434-3

WZROST GOSPODARCZY A INNOWACJE Wrocław, październik 2008

Komitet Programowy: Prof. zw. dr hab. inż. Jan Koch Mgr Grzegorz Gromada Dr inż. Jarosław Osiadacz Redaktor naukowy Prof. zw. dr hab. inż. Jan Koch Referaty ocenił i zakwalifikował do druku Komitet Programowy Konferencji Politechnika Wrocławska Wrocławskie Centrum Transferu Technologii Ul. Smoluchowskiego 48, 50-372 Wrocław tel.: 71 320 33 18, fax: 71 320 39 48 e-mail: wctt@wctt.pl, www.wctt.pl Druk: Zante, ul. Spacerowa 22 55-010 Święta Katarzyna zante@zante.pl, www.zante.pl ISBN 978-83-7493-434-3

Wstęp Od organizatorów konferencji Budowa gospodarki opartej na wiedzy jest jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed Polską w XXI wieku. Motorem dla wzrostu gospodarczego są niewątpliwie wiedza, innowacje, badania naukowe i umiejętności ich komercjalizacji, ale także metody generowania nowych idei i pomysłów, czy umiejętne zarządzanie wiedzą i technologią w przedsiębiorstwie. Na całym świecie panuje też przekonanie o konieczności przyspieszenia przetwarzania nowych dociekań i badań naukowych w pożyteczne i rynkowo dojrzałe produkty. Jednakże trudności tego procesu leżą w samych założeniach powstawiania nowych idei technologicznych, a więc w nauce. Albowiem obok kreatywności, koniecznej przy powstawaniu nowego produktu, potrzebna jest także znajomość rynku oraz doświadczenie z zakresu konkurencyjności. Dla właściwego ukierunkowania badań naukowych potrzebne jest też ich sprzężenie zwrotne z użytkowaną wiedzą oraz użytkownikami nowych produktów. Komercjalizacja wyników badań naukowych poprzez tworzenie nowych firm, zwanych zwykle spin-off ami, to bezpośrednia i efektywna forma powiązania nauki z praktyką. W tym zbiorze referatów z konferencji Wzrost Gospodarczy a Innowacje przedstawione są zarówno rozważania o charakterze ogólnym ale także konkretne, udane, funkcjonujące firmy, których twórcy to byli lub obecni pracownicy naukowi, w większości Politechniki Wrocławskiej. Organizatorzy konferencji sądzą, że przykłady te mogą być zachętą do tworzenia takich firm, które stanowią na świecie zalążki nowoczesnej, opartej na wiedzy, gospodarki. W imieniu Organizatorów Prof. zw. dr hab. inż. Jan Koch Dyrektor Wrocławskiego Centrum Transferu Technologii Politechniki Wrocławskiej Wrocław 13-14 października 2008 3

Prof. Marian Noga Prof. zw. dr hab. Marian Noga Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu CO DECYDUJE O ROZWOJU GOSPODARCZYM 1. Wprowadzenie We współczesnym świecie obserwujemy różnice w poziomie rozwoju gospodarczego krajów i zastanawiamy się co je spowodowało. Przyczyn zacofania lub sukcesu danego kraju poszukiwać można zarówno w uwarunkowaniach historycznych, położeniu geograficznym jak i w dostępie do ważnych gospodarczo surowców. Silny wpływ na rozwój gospodarczy wywarł postęp cywilizacyjny i w określonej mierze wynikająca z tego postępu mentalność społeczeństwa. Problemy te są przedmiotem badań wielu nauk w tym również nauk ekonomicznych. Nauki ekonomiczne rozróżniają pojęcia rozwój gospodarczy i wzrost gospodarczy, przy czym rozwój gospodarczy jako pojęcie szersze obejmuje wzrost gospodarczy (który prezentuje zmiany ilościowe w procesach gospodarowania) oraz wszelkiego rodzaju zmiany jakościowe i strukturalne, które wynikają z postępu cywilizacyjnego. F.A. von Hayek w Konstytucji wolności wydanej w 1960 roku pisał tak: Większość korzyści życia społecznego, zwłaszcza w jego bardziej rozwiniętych formach, które zwiemy Cywilizacją, polega na tym, że jednostka korzysta z rozleglejszej wiedzy, niż sama sobie zdaje z tego sprawę. Można rzec, że cywilizacja zaczyna się, gdy człowiek w dążeniu do swoich celów może wykorzystać więcej wiedzy, niż sam zdobył i gdy przekracza granice swojej ignorancji, korzystając z wiedzy, której sam nie posiada [1, s.36]. Jak stąd wynika to wiedza jest źródłem postępu cywilizacyjnego i tym samym rozwoju gospodarczego. W tym miejscu warto przytoczyć jeszcze jedno rozważanie, F.A.von Hayeka:... Byłoby błędem wierzyć, że aby podnieść cywilizację na wyższy poziom, musimy jedynie zrealizować idee teraz nami kierujące. Jeśli mamy posuwać się naprzód, musimy pozostawić miejsce na nieustanną rewizję naszych obecnych koncepcji i ideałów, która będzie narzucała przyszłe doświadczenie. Nie jesteśmy zdolni do wyobrażenia sobie, jaka będzie lub może być cywilizacja za pięćset czy choćby pięćdziesiąt lat, podobnie jak nie byli w stanie przewidzieć naszego dzisiejszego sposobu życia nasi średniowieczni przodkowie lub nawet nasi dziadkowie [1, s.37]. Przytoczyłem słowa Hayeka po to, aby uświadomić wszystkim, że rozwoju gospodarczego nie da się precyzyjnie zaplanować. Mamy tutaj do czynienia ze swoistym paradoksem, a mianowicie: cywilizację stworzył człowiek, bowiem jest ona efektem działań kilku setek pokoleń jednakże nie oznacza to, że cywilizacja jest procesem ludzkiego planu. Celem opracowania jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule, a mianowicie: co decyduje o rozwoju gospodarczym? Ażeby dać odpowiedź na to pytanie badawcze, należy: Po pierwsze, przeanalizować teoretyczne ujęcie wzrostu i rozwoju gospodarczego oraz pomiar wzrostu gospodarczego. Po drugie, przeanalizować zróżnicowanie poziomu rozwoju i tempa wzrostu gospodarczego wybranych krajów świata. 5

Co decyduje o rozwoju gospodarczym 2. Wzrost a rozwój gospodarczy. Pomiar wzrostu gospodarczego Tak jak podkreśliłem to we wprowadzeniu należy rozróżniać wzrost gospodarczy i rozwój gospodarczy. Wzrost gospodarczy jest pojęciem węższym i dotyczy mierzalnych elementów gospodarki tj. wzrostu produkcji, dochodów, zatrudnienia, inwestycji i.t.p. Natomiast rozwój gospodarczy obejmuje oprócz zmian ilościowych podstawowych wielkości makroekonomicznych, jeszcze zmiany jakościowe, które możnaby określić jako postęp cywilizacyjny. Już w 1776 roku Adam Smith w swoim słynnym dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (Inguiry into the Nature and Causes of Wealth of Nations) stwierdził, że głównym przedmiotem jego zainteresowania jest rozwój gospodarczy; w ujęciu A.Smitha były to siły, które w długim okresie rządzą wzrostem bogactwa narodów. Moim zdaniem, to co najciekawsze w dziele Smitha to stwierdzenie, że o bogactwie narodów decyduje ilość wydatkowanej pracy i wydajność pracy w procesie wytwarzania. Zdecydowanie niewielką rolę w pomnażaniu bogactwa narodów A.Smith przypisywał kapitałowi trwałemu [ por.2, s.60]. L. Zienkowski rozróżnia determinanty rozwoju krótkookresowe, średniookresowe i długookresowe. Determinanty rozwoju gospodarczego krótkookresowe określa jako bezpośrednie determinanty pierwszego rzędu i zalicza tutaj: 1. Nakłady kapitału 2. Nakłady pracy 3. Niezależny postęp techniczno organizacyjny wyrażony łączną produktywnością czynników produkcji i ( Total Factor Productivity TFP ). Aby czynniki te mogły efektywnie oddziaływać na gospodarkę, niezbędne jest wsparcie ich przez determinanty tzw. drugiego i trzeciego rzędu. Determinanty średniookresowe L. Zienkowski nazywa pośrednimi determinantami drugiego rzędu, do których zalicza szeroko rozumiane warunki prowadzenia działalności gospodarczej na które składają się: 1. stan sektora finansów publicznych (obciążenia podatkowe i parapodatkowe, dług publiczny, potrzeby pożyczkowe sektora finansów publicznych); 2. inflacja (poziom i dynamika inflacji); 3. porządek prawny (jakość prawa i jego egzekwowanie, stopień regulacji obrotu gospodarczego i warunki rozpoczynania, prowadzenia i likwidacji działalności gospodarczej, zakres ingerencji państwa w procesy gospodarcze, korupcja i związane z nią odchylenia alokacji czynników produkcji od stanu optymalnego, elastyczność rynku pracy, szczególnie w zakresie procedur zatrudniania i zwalniania pracowników oraz w zakresie negocjacji płacowych); 4. jakość polityki gospodarczej i społecznej państwa. Determinanty długookresowe, określone jako pośrednie determinanty trzeciego rzędu rozwoju gospodarczego obejmują: 1. Naukę, wiedzę i innowacyjność (kapitał wiedzy naukowej) 2. Edukację i poziom wiedzy społeczeństwa (kapitał wiedzy społeczeństwa) 3. Poziom cywilizacyjny i kulturalny mentalność społeczeństwa [3]. 6

Prof. Marian Noga Sądzę, że taki układ uwarunkowań rozwoju gospodarczego we współczesnej gospodarce odpowiada rzeczywistym procesom gospodarczym, z tym że niedokreślony pozostaje problem kategorii czasu w gospodarce. W dużym uproszczeniu przyjmuje się że okres krótki to okres w którym nie dokonuje się zmian w technice i technologii wytwarzania. Gdy takie zmiany wprowadza się to mamy wtedy do czynienia z okresem długim. Natomiast średni okres zwykle używany jest w planowaniu finansów państwa i w Polsce przyjmuje się że jest to okres od 1 roku do 2 lat. Do problemów rozwoju gospodarczego można podchodzić inaczej, a mianowicie jako procesu wykorzystania będących w dyspozycji wszystkich zasobów, czyli kapitałów. 1* Gospodarka kraju osiąga tym wyższy wzrost gospodarczy, im lepiej wykorzystuje znajdujące się w jej dyspozycji zasoby, takie jak: Warunki naturalne: lokalizacja, złoża surowców, lasy, plaże, klimat; Finansowe zasoby: oszczędności, rezerwy międzynarodowe; Kapitał wytworzony przez człowieka: budynki, drogi, mosty, infrastruktura telekomunikacyjna; Kapitał instytucjonalny: prawna ochrona własności materialnej i niematerialnej, sprawność administracji rządowej, sprawność firm; Zasoby wiedzy: patenty, zaplecze naukowe, eksperckie; Kapitał ludzki; umiejętności, potencjał twórczy; Kapitał kulturowy: postawy i wartości związane z innowacjami [4]. Wymienione powyżej wykorzystanie kapitału kulturowego w postaci postaw i wartości związanych z innowacjami jako determinanta rozwoju gospodarczego wywodzi się moim zdaniem wprost z definicji kultury. Przytoczę tutaj jedną z najciekawszych definicji kultury zaproponowanych w 1871 roku przez antropologa społecznego Edwarda Burnetta Tylora, który napisał: Kultura czyli cywilizacja w szerokim etnograficznym sensie, jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje oraz wszelkie inne zdolności i nauki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa [podaje za 5, s.306]. Przyjmując tę definicję kultury można łatwo dowieść że wszelka innowacyjność powinna być w ostatecznej instancji wywodzona z kultury. Na poziomie makroekonomicznym innowacje wpływają na trzy czynniki wzrostu produkcji: kapitał, pracę, całkowitą produktywność czynników produkcji (Total Factor Productivity TFP) Kraje, które w latach 90 zanotowały większy niż przeciętny przyrost produkcji, przeważnie też zwiększyły poziom zatrudnienia, zakumulowały więcej kapitału, polepszyły jakość siły roboczej i zanotowały wzrost całkowitej produkcyjności czynników produkcji (TFP). Wpływ innowacji na wzrost TFP już dawno został zauważony. Wzrost ten odzwierciedla większą efektywność wykorzystania siły roboczej i kapitału i jest napędzany innowacjami technologicznymi i nietechnologicznymi zmianami organizacyjnymi, ulepszonymi praktykami zarządzania, udoskonalonymi sposobami produkcji dóbr i usług wprowadzonymi, by nadążać za zmianą potrzeb konsumentów i społeczeństwa [6.s. 35-36]. 1 * Kapitał to zasób ekonomiczny zdolny do samoodtwarzania się i to w skali rozszerzającej. Kapitał nie musi odznaczać się trwałością techniczną. Istotą kapitału jest to że w procesie przekształcenia się w strumień dóbr i usług umożliwiającym kolejne samoodtworzenie się posiada zdolność wytwarzania nadwyżki, czyli dochodu dla jego właściciela. Por. M. Noga, Makroekonomia, Wyd. AE Wrocław, Wrocław 2000, s.70. 7

Co decyduje o rozwoju gospodarczym W tym miejscu należy przeanalizować problem pomiaru wzrostu gospodarczego, bo jak już to zaznaczyłem rozwój gospodarczy obok wzrostu gospodarczego obejmuje jeszcze niemierzalne zmiany jakościowe. Wzrost gospodarczy może być mierzony za pomocą różnorodnych mierników makroekonomicznych. Wyróżnić tutaj można mierniki: A. Naturalne są to mierniki np. zaproponowane przez wyspecjalizowane agendy ONZ we właściwych jednostkach miary np. zabezpieczone przez dane państwo spożycie w ciągu dnia przynajmniej 2000 kalorii. Kraj, który może zrealizować ten postulat jest krajem rozwiniętym. B. Sztuczne, zaproponowane przez naukę - np. HDI (Human Development Index), indeks rozwoju społecznego jako złożenie trzech elementów: PKB w dolarach USA na 1 mieszkańca Przeciętna długość życia Wykształcenie, jako zmienna złożona z dwóch elementów tj. ilość lat nauki i procent analfabetów. C. W ujęciu pieniężnym, czyli makroekonomiczne mierniki w ujęciu wartościowym, z których najbardziej znanym jest Produkt Narodowy Brutto (PKB). Nie ulega wątpliwości, że PKB nie jest tylko najbardziej znanym miernikiem ale również najpowszechniej stosowanym miernikiem do mierzenia wzrostu gospodarczego. Posługują się nim wszyscy politycy na świecie. PKB może być różnie definiowane, jednakże wydaje się że najprościej, można ten miernik określić jako końcowy rezultat działalności produkcyjnej w gospodarce otwartej, który jest sumą zrealizowanego popytu na produkty i usługi wytwarzania w kraju. Struktura PKB jest następująca: PKB = C + I + G + NX gdzie: C nakłady pieniężne gospodarstw domowych na konsumpcję I nakłady pieniężne na inwestycje brutto przedsiębiorstw, czyli inwestycje nowe i odtworzeniowe G państwowe zakupy dóbr i usług (często nazywane spożyciem zbiorowym) NX eksport netto jako różnica między eksportem a importem 3. Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego Punktem wyjścia wielu rozważań o współczesnym wzroście gospodarczym jest twierdzenie, że zjawiska wzrostowe, jak i stagnacyjne są spowodowane głównie czynnikami strukturalnymi nie zaś koniunkturalnymi [7]. A jak było w przeszłości? Trwały wzrost gospodarczy jest zjawiskiem nowym w historii ludzkosci a ostatnie 200 lat tej historii można uznać za innowację w stosunku do wcześniejszej reguły. Wspaniałe cywilizacje rozwijające się przez setki a raczej tysiące lat były obszarami bez wzrostu gospodarczego w takim ujęciu jak przedstawiłem to pojęcie powyżej. Inaczej możnaby powiedzieć, że przez całe tysiąclecia gospodarki chińskiej, tysiąc lat gospodarki rzymskiej czy tysiąc lat gospodarki średniowiecznej Europy następował rozwój, ale tempo rocznego przyrostu 8

Prof. Marian Noga produkcji dóbr i usług było bliskie zera. Kilkuprocentowe tempo wzrostu gospodarczego jest regułą od 200 ostatnich lat i to początkowo w odniesieniu do niewielu krajów świata [8]. Według wyliczeń Angusa Maddisona, eksperta OECD, światowy wzrost gospodarczy w latach 1500-1820 wynosił 0,04% średniorocznie, czyli był zerowy. Pod koniec XVIII wieku poważnym osiągnięciem było 0,5% tempo wzrostu gospodarki brytyjskiej przechodzącej przez fazę rewolucji przemysłowej. Od roku 1820 wyraźny wzrost gospodarczy miał miejsce w Europie Zachodniej, natomiast liczony jako wzrost gospodarki całego świata wynosił 1,21% średniorocznie w latach 1820-1992 [9]. Oczywiście wzrost ten był rozłożony nierównomiernie. O ile na początku badanego okresu (1820 r.) PKB per capita w Europie był trzykrotnie wyższy niż w Afryce subsaharyjskiej, to w 1992 roku odpowiednia relacja wyniosła jak 20:1. Na progu XXI wieku są na świecie kraje, które mają wzrost zerowy jak było to w XVIII wieku. Zadawane jest pytanie dlaczego tak się dzieje? Są bogate kraje i biedne kraje. Zadaje się wiec pytanie; czy kraje biedne dogonią kraje bogate? Powszechnie uznaje się że zróżnicowanie rozwoju gospodarczego współczesnych państw wynika z wpływu na rozwój gospodarczy: a) środowiska geograficznego b) polityki c) kultury w której szczególną rolę pełni modernizacja społeczeństwa, której przejawem jest: Industrializacja Racjonalizacja Sekularyzacja Demokratyzacja Emancypacja Pluralizacja stylu życia Masowa konsumpcja Urbanizacja Edukacja Wzrost mobilności społecznej [4, s.68] Modernizacja w społeczeństwach zachodnich miała charakter endogenny, natomiast do wszystkich społeczeństw pozostałych jest przenoszona jako zastosowanie zachodniego wzorca rozwojowego (europeizacja bądź westernizacja). Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego występuje do dzisiaj. Pokazuje to tablica 1. Jak wynika to z danych zawartych w tablicy 1, PKB na 1 mieszkańca np. w Chinach jest 11 razy mniejszy niż w Luksemburgu, a np. Polska ma 2 razy większy PKB niż Białoruś i 2 razy mniejszy PKB niż Niemcy. W tym miejscu chciałabym zwrócić uwagę na to że w tablicy 1 podano PKB w dolarach USA przeliczonego z walut krajowych według parytetu siły nabywczej, waluty krajowej (metoda Purchasing Power Parity PPP). Metoda PPP zalecana jest przez ONZ. Roczniki statystyczne podają też PKB dla różnych krajów świata w dolarach USA po przeliczeniu z waluty krajowej według kursu walutowego oficjalnego na dzień 1 grudnia danego roku. Otrzymane wyniki mogą być bardzo różne, co pokazuje tablica 2 i dlatego przy porównaniach międzynarodowych, gdy posługujemy się miernikiem PKB obowiązkowo musimy podać według jakiej metody dokonano przewalutowania PKB w walucie krajowej w PKB w dolarach USA. 9

Co decyduje o rozwoju gospodarczym Jak podałem to powyżej w XVIII wieku obserwowaliśmy zerowe tempo wzrostu. A jakie mamy dzisiaj tempo wzrostu PKB? Tablica 1. Produkt krajowy Brutto PKB według parytetu siły nabywczej (PPP) na 1 mieszkańca (ceny bieżące), w dolarach USA w wybranych krajach. l.p. Kraje 1995 2006 1. Argentyna 10 473,9 14 481,2 2. Australia 21 590,4 34 239,8 3. Austria 23 248,4 36 295,6 4. Białoruś 3 213,2 8 002,5 5. Brazylia 6 589,7 8 657,0 6. Chiny 2 505,2 6 743,4 7. Estonia 6 489,2 16 126,6 8. Francja 20 958,6 31 742,0 9. Grecja 16 697,8 31 646,8 10. Irlandia 18 057,3 38 850,1 11. Japonia 22 504,8 30 773,0 12. Litwa 6 150,6 14 568,8 13. Meksyk 6 883,8 10 777,8 14. Niemcy 22 050,4 32 039,8 15. Norwegia 24 019,1 53 115,6 16. Polska 7 678,7 15 073,7 17. Czechy 13 074,0 20 606,0 18. Słowacja 8 311,9 17 603,1 19. Rosja 5 947,3 10 984,1 20. USA 27 541,7 41 789,2 21. Szwajcaria 26 320,2 35 649,7 22. Wielka Brytania 19 886,9 34 470,2 23. Luksemburg 36 778,7 77 761,7 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2007, s.874 Tablica 2. PKP per capita obliczonego według metody PPP i według kursu walutowego, w wybranych krajach. l.p. Kraj 2006 rok, dolar USA PPP Kurs walutowy 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. USA Polska Czechy Luksemburg Wielka Brytania Chiny Norwegia Rosja 41 789,1 15 073,7 20 606,0 77 761,7 34 470,2 6 743,4 32 039,8 10 984,1 41 789,1 8 940,0 13 883,0 89 726,0 39 211,0 2 055,0 71 857,0 6 877,0 Źródło: Rocznik statystyczny GUS, Warszawa 2007, s.873 i 874 10

Prof. Marian Noga Według danych z Rocznika Statystycznego GUS, Warszawa 2007, strona 875, w latach 2000-2006 obserwowaliśmy na świecie następujący przyrost PKB (dla całego świata): 2000 rok 2001 rok 2002 rok 2003 rok 2004 rok 2005 rok 2006 rok 4,2 % 1,7 % 1,9 % 2,8 % 4,0 % 3,5 % 4,1 % Trwają obliczenia za rok 2007 i sądzi się że będzie ono w granicach 3,4 % - 3,6 %. Prezentując powyższe dane statystyczne nasuwa się refleksja, która jest powszechnie obserwowana a mianowicie, kraje które znajdują się na niższym poziomie rozwoju starają się doganiać kraje rozwinięte. Klasycznym przykładem tego zjawiska są Chiny, które mają 11 krotnie mniejszy PKB per capita niż Luksemburg ale mają tempo wzrostu PKB przekraczające 11% a Luksemburg w granicach 2-3%. Dlaczego tak się dzieje? Mamy tutaj do czynienia z efektem doganiania (catch up effects). Efekt doganiania polega na tym, że w gospodarkach słabej rozwiniętych szybciej wzrasta poziom produkcji per capita, częściowo dzięki przyjmowaniu metod pracy, wyposażenia oraz technologii stosowanych w krajach bardziej zaawansowanych technologicznie. Co więcej, gospodarki, w których siła robocza jest słabiej wyedukowana, uzyskują wyższe stopy zwrotu z inwestycji w edukację i szkolenia. Proces ten powinien prowadzić do sytuacji, w której gospodarki krajów słabiej rozwiniętych na początku rozwijają się gwałtownie, a potem tempo tego rozwoju słabnie w miarę zbliżania się do poziomu krajów rozwiniętych [6.s.18]. Efekt doganiania wzmocniony jest efektem rozprzestrzeniania technologii (technology spillover). Niektóre z korzystnych efektów postępu technologicznego rozprzestrzeniają się w taki sposób, że trudno je zmierzyć ilościowo-częściowo z powodu ograniczonych danych. Przykładowo, badania finansowane ze środków publicznych mogą stworzyć impuls do działalności badawczej mającej bezpośredni wpływ na stopę wzrostu. Efekt rozprzestrzeniania technologii zwany też efektem transferu technologii jest częścią procesu doganiania, który jak się sądzi, napędza wzrost gospodarek słabiej rozwiniętych. Efekt rozprzestrzeniania i proces doganiania są wzmacniane przez inwestycje zagraniczne i inne działania zmierzające do importu lepszych technologii i praktyk zarządzania z krajów rozwiniętych [6,s.35]. Transfer technologii odbywa się głównie z krajów Triady czyli USA-UE 2* -JAPONIA tworzących tzw. technology frontier countries do krajów peryferyjnej technologii. Kraje peryferyjnej technologii niekiedy utożsamiane są z krajami peryferyjnego kapitalizmu. Dlatego też takie kraje jak Polska czy Chiny chcą w perspektywie długoterminowej w sposób selektywny, czyli w wybranych dziedzinach nauki i techniki, przechodzić z grupy krajów peryferyjnej technologii do grupy krajów frontowej technologii (technology frontier countries) [7]. 2 * Chodzi tutaj o tzw. kraje starej Unii Europejskiej. 11

Co decyduje o rozwoju gospodarczym 4. Wnioski W prezentowanym opracowaniu przedstawiłem różnorodne aspekty wzrostu i rozwoju gospodarczego. Na ten temat jest obszerna literatura przedmiotu, która niezmiernie szczegółowo omawia różnorodne teorie wzrostu i rozwoju gospodarczego. Ze znanych teorii rozwoju gospodarczego warto tutaj przytoczyć koncepcję A.Smitha, K.Marksa, W.Rostowa, J.K.Galbraitha, D.Bella. Dzisiaj szczególną uwagę zwraca się na koncepcje rozwoju gospodarczego według nowej ekonomii politycznej, ekonomii instytucjonalnej, teorii racjonalnych oczekiwań, teoria realnego cyklu koniunkturalnego. Również keynesizm i monetaryzm mają swoje oryginalne spojrzenie na rozwój gospodarczy. Ostatnio wśród teorii rozwoju gospodarczego wyróżnia się koncepcja zrównoważonego rozwoju (sustainable development), która uświadamia wszystkim, że wzrost gospodarczy nie może polegać tylko na przyroście PKB, produkcji, zatrudnienia czy dochodów, ale musi jeszcze przynajmniej utrzymać dotychczasowy poziom kapitału przyrodniczego, co pozwoli zapewnić sprawiedliwość międzypokoleniową i dążenie do symbiozy człowieka z biosferą. 12

Prof. Marian Noga LITERATURA [1] F.A. von Hayek, Konstytucja wolności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006 [2] M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektyczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Wraszawa 1994. [3] L. Zienkowski (red.), Co sprzyja rozwojowi gospodarczemu, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005. [4] J. Gardowski, L. Gilejko, J. Siewierski, R. Towalski, Socjologia gospodarki. Wydanie II, Difin, Warszawa 2008. [5] J. Szacki, Historia mysli socjologicznej. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. [6] OECD, Zrozumieć wzrost gospodarczy. Analiza na poziomie makro-ekonomicznym, poziomie branży i poziomie firmy. Przedmowa Jean-Philippe Cotis, Główny Ekonomista OECD, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005. [7] B. Fiedor, Polski wzrost gospodarczy w kontekście współczesnych kontrowersji wokół teorii i polityki wzrostu [w:] Polityka ekonomiczna. Współczesne wyznania, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, red.m.klamut [8] M. Fairbanks, Zasoby (kapitały) środowiska [w:] L.F. Harrison, S. Huntington (red.) Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw, Poznań Kraków 2004. [9] A. Maddison, Monitoring the World Economy, 1820-1992, Washington 1995. Prof. zw. dr hab. Marian Noga Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu CO DECYDUJE O ROZWOJU GOSPODARCZYM (Streszczenie) W opracowaniu Autor, podobnie jak większość ekonomistów, rozróżnia pojęcia wzrostu i rozwoju gospodarczego, przy czym pojęcie rozwoju gospodarczego jako szersze, zawiera w sobie wzrost gospodarczy. Precyzyjnie w artykule określono jak można dokonywać pomiaru wzrostu gospodarczego. Ponadto przeanalizowano uwarunkowania rozwoju gospodarczego na przestrzeni dziejów ludzkości. Wyróżniono współczesne determinanty rozwoju gospodarczego takie jak: innowacje, edukacja, polityka i kultura a także efekty doganiania i transferu technologii jako czynniki niwelujące zróżnicowanie rozwoju gospodarczego na świecie. 13

1. Wprowadzenie Prof. Jan Koch Prof. Aby zw. dr odnosić hab. inż. sukcesy Jan Koch rynkowe potrzebne są stale nowe innowacyjne produkty i usługi, Wrocławskie Centrum Transferu Technologii Politechniki Wrocławskiej które będą odpowiadały życzeniom klientów i przyniosą korzyści przedsiębiorstwu. Powinny to być produkty i usługi użyteczne oraz lepsze od dotychczas znanych. Nowe pro- Metody generowania nowych pomysłów dukty 1. są Wprowadzenie często wzorowane na znanych, przez określone zmiany, ulepszenia lub uproszczenia Aby odnosić sukcesy własnych rynkowe lub potrzebne obcych wytworów. są stale nowe Natomiast innowacyjne nowe produkty pomysły i usługi, mają które będą na ogół odpowiadały swe życzeniom klientów i przyniosą korzyści przedsiębiorstwu. Powinny to być produkty i usługi użyteczne oraz źródło we wiedzy. Powstaje jednak pytanie jak te nowe produkty czy usługi celowo generować. ulepszenia Powstawanie lub uproszczenia nowego własnych produktu lub obcych można wytworów. przedstawić Natomiast w formie nowe schematu, pomysły mają jak na na ogół ry-swe źródło we wiedzy. Powstaje jednak pytanie jak te nowe produkty czy usługi celowo generować. Powstawanie lepsze od dotychczas znanych. Nowe produkty są często wzorowane na znanych, przez określone zmiany, sunku nowego 1. produktu można przedstawić w formie schematu, jak na rysunku 1. Rysunek 1. Schemat powstawania nowego produktu. Rysunek 1. Schemat powstawania nowego produktu. Pierwsza faza to analiza sytuacji wejściowej, a więc jakościowe i ilościowe informacje na bazie których opisywany jest cel, który ma lub chce się osiągnąć. Druga faza to poszukiwanie pomysłu, które odbywa się w dwóch krokach tzw. inkubacji i oświecenia. W pierwszym kroku problem jest podświadomie analizowany i powstaje wyobrażenie rozwiązania. 15

Metody generowania nowych pomysłów Gdy pomysły rozwiązań stają się świadome mówimy o kroku oświecenia, a od rozwiązującego problem zależy czy rozpozna on pojawiające się pomysły i przekuje je na nowe produkty czy usługi. Faza trzecia to ocena i wybór pomysłu według określonych kryteriów, którymi mogą być np. funkcjonalność, koszty, prawdopodobieństwo sukcesu rynkowego itp. Czwarta faza to ostateczna konkretyzacja, która obejmuje też wstępną specyfikację funkcjonalności, terminy, koszty itp. Decydującą fazą w procesie powstawania nowego produktu jest faza poszukiwania pomysłu, która zależy od potencjału kreatywności osób, biorących udział w tym procesie. Zastosowanie określonych metod i technik, zwiększających kreatywność, może mieć tu istotne a nawet zasadnicze znaczenie. 2. Kreatywność Obiegowa definicja kreatywności mówi, że jest to po prostu zdolność do tworzenia czegoś nowego. Trzeba jednak powiedzieć, iż w nauce o kreatywności nie ma jednej definicji, a w literaturze psychologicznej można znaleźć 60 różnych definicji kreatywności. Być kreatywnym opłaca się przede wszystkim ze względów gospodarczych, bowiem każde przedsiębiorstwo, nawet najlepsze, jest z biegiem czasu konfrontowane z nowymi problemami. Stara zasada, iż kto nie stara się być lepszym przestaje być dobrym, jest nie tylko ważna, ale staje się coraz ważniejsza. Kreatywność opłaca się nie tylko ze względów gospodarczych, ale także jako zabezpieczenie przetrwania przedsiębiorstwa. Badania prowadzone nad znajomością technik kreatywności wykazują niestety, że tylko 14% menadżerów zna jakąś technikę wspomagającą kreatywność a jedynie 3% ją stosuje. Znaczenie kreatywności, jako źródła nowych pomysłów, podnoszone jest przez wielu badaczy. Badania te wykazują, że z około 2000 pomysłów powstaje tylko 11 doskonałych rozwiązań oraz około 17 względnie dobrych. Pozostałe pomysły nie są realizowane, a nawet jeśli są realizowane, to przynoszą straty. Kreatywność nie jest zatem ważna tylko dla kultury przedsiębiorstwa, ale ma decydujące znaczenie dla sukcesu i przetrwania przedsiębiorstwa. Dlatego niezwykle istotne jest, by poszukiwać sposobów wzmocnienia kreatywności i generowania nowych pomysłów i idei. Dawniej uważano, że są ludzie kreatywni oraz niekreatywni. Dziś uznaje się, że u każdego człowieka istnieje podstawowa duchowa struktura dla kreatywności, która jest jednak używana z różną intensywnością. Sądzi się, że kreatywność każdego człowieka może być przez zewnętrzne wpływy poprawiona, ale może także podlegać zahamowaniu. Zależność między wiedzą, naturalną kreatywnością, kreatywną sprawnością i ich zmianami wraz z wiekiem, pokazana jest na rysunku 2. [1] Przez tzw. naturalną kreatywność należy przy tym rozumieć występowanie nadzwyczajnej, ale określonej zdolności do tworzenia czegoś nowego. Kreatywność spada wraz z wiekiem a osiąga swoje maksimum w wieku kilkunastu lat (około 14 lat). Kreatywne pomysły powstają nie tylko dzięki naturalnej kreatywności, ale musi także obok niej istnieć wiedza by powstające pomysły były sensowne i użyteczne. Ta kombinacja naturalnej kreatywności i wiedzy bywa określana, jako kreatywna sprawność. W wieku dziecięcym występuje wysoki stopień naturalnej kreatywności, a wraz z wiekiem rośnie wiedza, co sprawia, że potencjał kreatywnej 16

Prof. Jan Koch sprawności w pierwszych latach życia mocno wzrasta. Nasz system kształcenia podkreśla jednak reprodukcję znanej wiedzy oraz sposób myślenia według określonych wzorców. Ponadto młodzi ludzie otrzymują mnóstwo sygnałów z otoczenia, że zbytnia kreatywność jest niewygodna, niekonwencjonalna i nie odpowiada przyjętym w danym społeczeństwie normom i wzorcom. Skutkiem tego obserwujemy spadek kreatywnej sprawności wraz z wiekiem. Można jednak tę sprawność w każdym wieku zwiększać, jeśli będzie się stosować odpowiednie techniki kreatywności oraz będzie się zdobywać i przyswajać określoną wiedzę. Rysunek Rysunek 2. Zależność 2. Zależność między między wiedzą, wiedzą, naturalną kreatywnością, kreatywną sprawnością sprawnością i ich i ich zmianą wraz z wiekiem. Przez wiedzę Przez nie tzw. należy naturalną rozumieć kreatywność jedynie tzw. należy wiedzę przy książkową, tym rozumieć ale także występowanie doświadczenie nadzwyczajnej, ale i rozumienie różnego rodzaju zależności. Tak np. nawet dobrze wykształcony inżynier, inwestujący 20 lat swego życia w gromadzenie wiedzy, określonej mógł zdolności nie nauczyć do tworzenia się jak rozwiązywać czegoś nowego. problemy. Kreatywność Tymczasem, spada pierwsza wraz sprawa z jaką z wiekiem będzie on a konfrontowany osiąga swoje w maksimum praktyce będą w wieku właśnie kilkunastu nierozwiązane lat (około i trudne 14 do lat). ogarnięcia Kreatywne problemy. Dlatego obok określonych rodzajów wiedzy niezbędna jest także umiejętność ich integracji. Trzeba bowiem sprecyzować pomysły co powstają jest naszym nie tylko problemem, dzięki naturalnej jaki jest kreatywności, stan, ale także ale dlaczego musi także winien obok ten niej problem istnieć być rozwiązany. wiedza by powstające pomysły były sensowne i użyteczne. Ta kombinacja naturalnej kreatywności i intuicji, i wiedzy gdy bywa tymczasem określana, z autobiografii jako kreatywna wielu sprawność. wybitnych ludzi W wieku wynika, dziecięcym że ich sukcesy wy- były Ze zdumieniem można zaobserwować, że wiele problemów czekających na rozwiązanie pozostawia się przypadkowi wynikiem systematycznego procesu. stępuje wysoki stopień naturalnej kreatywności, a wraz z wiekiem rośnie wiedza, co sprawia, że potencjał kreatywnej sprawności w pierwszych latach życia mocno wzrasta. 17

Metody generowania nowych pomysłów 3. Czynniki wspomagające i ograniczające kreatywność Przy pomocy specjalnych technik i metod można kreatywność człowieka wzmacniać, tak by dobre pomysły nie były dziełem przypadku u poszczególnych osób, ale by powstał uzupełniający się pod względem cech zespół pracujący nad określonym zadaniem. Trzeba jednak pamiętać o tym, że sam człowiek musi być z natury kreatywny, bowiem nie ma takiej metody i techniki, która by mechanicznie tworzyła kreatywność. Każda z tych metod bazuje na kreatywnym potencjale człowieka. Ta potencjalna kreatywność może być jednak ograniczona różnymi cechami osobowościowymi, do których należą: brak gotowości do podejmowania ryzyka, brak motywacji, elastyczności czy inicjatywy, obawa przed popełnieniem błędu, przed śmiesznością, czy możliwością wywołania konfliktu, opór przed zmianami, nadmierne zaufanie do wiedzy ekspertów, brak odwagi przed podjęciem dyskusji i obawa przed nieporozumieniami. Z drugiej strony występują też czynniki, które sprzyjają kreatywności, do nich należą: otwartość i tolerancja, umiejętność przyjmowania krytyki, wrażliwość na pojawiające się problemy, gotowość do podejmowania ryzyka, gotowość do działania, elastyczność i oryginalność w działaniu, odwaga preferowania oryginalnych pomysłów, ciekawość i inicjatywa, zdolność do sieciowego myślenia, wrażliwość na własne procesy myślowe. Kreatywność i gotowość poszczególnych osób może też być ograniczana przez socjalne i organizacyjne wpływy, występujące w przedsiębiorstwach. Do takich należą: brak gotowości do współdziałania wśród załogi, konflikty miedzy współpracownikami, duży nacisk na wysoką sprawność działania, zbyt hierarchiczna organizacja, autorytatywny i usztywniony styl zarządzania, nadmiar zadań rutynowych i zbyt szczegółowych, wszystkowiedzący eksperci, nadmierne podkreślanie aspektu bezpieczeństwa. Metody i techniki wspomagające zdolności kreatywne człowieka, a więc służące generowaniu nowych pomysłów, tak jak to już wspomniano, dzielą się w istocie na dwie grupy, (rysunek 3), mające swe źródło w intuicyjnym myśleniu i w myśleniu logicznym. 18

waniu nowych pomysłów, tak jak to już wspomniano, dzielą się w istocie na dwie grupy, Prof. Jan Koch (rysunek 3), mające swe źródło w intuicyjnym myśleniu i w myśleniu logicznym. Rysunek 3. Generowanie pomysłów przez intuicyjne i logiczne myślenie. Rysunek 3. Generowanie pomysłów przez intuicyjne i logiczne myślenie. W tzw. intuicyjnym myśleniu poszukiwanie nowych pomysłów przebiega w podświadomości. inkubacji istniejące W trakcie informacje tzw. inkubacji są oceniane, istniejące porównywane informacje ze sobą są i oceniane, badane ich porównywane powiązania. Pomysły ze W tzw. intuicyjnym myśleniu poszukiwanie nowych pomysłów przebiega w podświadomości. W trakcie tzw. i pojęcia powstają np. przez zdarzenia, asocjacje, analogie, przenoszenie struktur oraz przez symulacje. Ten tryb sobą myślenia i badane nie dokonuje ich powiązania. się świadomie, Pomysły a znalezione i pojęcia rozwiązanie powstają lub np. nowy przez pomysł zdarzenia, pojawia asocjacje, się jako nagły przebłysk, a określa się go mianem intuicyjnego. Niekorzystne jest przy tym to, że pojawiają się rozwiązania tylko w określonym obszarze. W myśleniu logicznym, zwanym dyskursywnym, mamy do czynienia ze świadomym przebiegiem, który odbywa się w kilku krokach myślowych. W tym celu cały problem dzielony jest na kilka przejrzystych problemów częściowych, które są rozwiązywane niezależnie. W świadomy sposób gromadzi się informacje do problemu całkowitego i problemów częściowych. Są one wstępnie analizowane, zmieniane, od nowa kombinowane, sprawdzane, odrzucane i ponownie rozważane. W ten sposób pokonywane są blokady w sposobie myślenia. Korzystna strona tego sposobu, w stosunku do myślenia intuicyjnego, polega na tym, że można rozważać bardziej kompleksowe problemy oraz to, że pokonuje się zastałe problemy, ale niekorzystna jest w tym sposobie większa strata czasu. Bazując na wymienionych sposobach myślenia stworzono wiele technik kreatywności, które w mniejszym lub większym stopniu wspierają, bądź to myślenie intuicyjne, bądź logiczne (rysunek 4). 19