Projekt Boci@n, został zrealizowany w latach 2009 2010 przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura we współpracy z organizację partnerską SOS/BirdLife Slovensko. Podsumowanie realizacji projektu Boci@n Projekt Boci@n miał na celu ochronę i monitoring polskiej populacji bociana białego poprzez rozwój i działalność sieci wolontariuszy z całego kraju. Polegał na prowadzeniu obserwacji bocianich gniazd i żerowisk oraz podejmowaniu działań przyczyniających się do zachowania bocianów. Wzmocnił postawę aktywności na rzecz tych ptaków i poszerzył wiedzę o metodach ich ochrony. Kluczowym elementem projektu było wykorzystanie internetu jako skutecznej formy komunikacji, promocji i udostępniania informacji. Współpraca ze słowackim partnerem Organizacją partnerską była SOS BirdLife Slovensko, która prowadzi bazę internetową dotyczącą gniazd bociana białego i współpracuje z ochotnikami ze Słowacji przy jej uzupełnianiu. Korzystając z doświadczeń słowackich kolegów i dostosowując pewne rozwiązania do polskich warunków, udało się wypracować zasady funkcjonowania ogólnopolskiej internetowej bazy gniazd bociana białego oraz systemu internetowej obsługi współpracowników gromadzących informacje o bocianach w Polsce. Uczestnicy projektu Projekt Boci@n skierowany był do ogółu społeczeństwa, zwłaszcza do wszystkich zainteresowanych przyrodą, jej obserwacją i ochroną. W proponowane działania włączyli się zarówno wieloletni współpracownicy PTPP pro Natura jak i nowe osoby i instytucje. Wśród uczestników projektu wyraźnie wydzieloną grupę stanowiły szkoły. Z myślą o nich opracowane zostały materiały edukacyjne Boci@n, przeznaczone dla nauczycieli, ułatwiające podejmowanie działań i prowadzenie zajęć z uczniami w oparciu o obserwację i ochronę bocianów. W celu dotarcia do szerokiego grona odbiorców, powstała specjalna strona internetowa www.bociany.pl. W wyniku realizacji projektu sieć współpracowników PTPP pro Natura, działających na rzecz ochrony bocianów w Polsce, liczy obecnie 1000 szkół oraz 2500 osób indywidualnych i instytucji. W ramach działalności prowadzonej przez szkoły, w latach 2009 2010, w konkretne zadania na rzecz bocianów włączyło się ponad 16 000 uczniów i 1000 nauczycieli. Jak wynika z nadesłanych przez szkoły raportów, liczba godzin przepracowanych społecznie na rzecz bocianów wynosi ponad 35 000. Wśród instytucji współpracujących z PTPP pro Natura w ramach realizacji projektu, znalazły się urzędy gmin, starostwa powiatowe, parki narodowe i krajobrazowe, centra edukacji ekologicznej, organizacje społeczne, zakłady energetyczne, straż pożarna, straż miejska, ośrodki rehabilitacji zwierząt i nadleśnictwa.
Internetowe narzędzia realizacji projektu Strona internetowa www.bociany.pl, stworzona na potrzeby projektu, zawiera podstawowe informacje o bocianach, praktyczne wskazówki dotyczące naprawy gniazd, pomocy poszkodowanym ptakom, zachowania żerowisk oraz zachętę do podejmowania konkretnych działań dla ochrony bocianów. Centralnym elementem strony są dwie ogólnopolskie bazy dotyczące bociana białego: baza gniazd i baza aktywności, do współtworzenia których zaproszeni zostali wszyscy zainteresowani. Ogólnopolska Baza Gniazd Bociana Białego Dzięki realizacji projektu Boci@n możliwe było umieszczenie w Internecie Ogólnopolskiej Bazy Gniazd Bociana Białego. W ten sposób udostępniono ogółowi społeczeństwa dane dotyczące gniazd bociana białego w Polsce, z możliwością dodawania nowych informacji, nanoszenia poprawek i uzupełnień. Wiele osób umieszcza w bazie wyniki swoich obserwacji lub zdjęcia bocianich gniazd. Jest to cenny wkład w monitoring polskiej populacji bociana białego. Ogólnopolska Baza Gniazd Bociana Białego została skonstruowana w oparciu o podział administracyjny kraju. Na podstawie informacji zgromadzonych podczas kontroli terenowych, nadesłanych przez obserwatorów do Ogólnopolskiej Bazy Gniazd Bociana Białego możliwa jest analiza podstawowych parametrów określających kondycję populacji bocianów w naszym kraju. Podsumowanie danych przedstawiono w postaci wykresów 1-3. Dzięki realizacji projektu Boci@n możemy po raz pierwszy zaprezentować wyniki dla lat 2006-2010. Wykres 1
Wykres 2. Wykres 3. Odsetek par bez sukcesu lęgowego Ogólnopolska Baza Aktywności na Rzecz Bociana Białego Ogólnopolska Baza Aktywności na Rzecz Bociana Białego ma na celu prezentację wszelkich, służących bocianom, działań jakie miały miejsce w Polsce od początku roku 2009. W latach 2009 2010 opisano w niej zarówno przedsięwzięcia lokalne i jednorazowe wydarzenia, jak i działania długofalowe podejmowane przez osoby indywidualne, szkoły oraz instytucje i organizacje. Pod koniec roku 2010 w bazie zaprezentowanych zostało 6500 aktywności podjętych zarówno przez członków i współpracowników Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Przyrody pro Natura jak też osoby, placówki czy organizacje prowadzące własne, niezależne działania lub projekty nastawione na ochronę bociana białego. Struktura bazy
opiera się o podział administracyjny Polski. Ważną jej rolą jest pokazywanie skutecznych metod pomocy ptakom, przykładów rozwiązywania konkretnych bocianich problemów, a także promowanie postawy aktywności i zaangażowania w pomoc bocianom. To wszystko przyczynia się do budowania społecznego ruchu na rzecz ochrony bocianów i ich siedlisk. Wykres 4. Odsetek różnych rodzajów aktywności podejmowanych z myślą o bocianach w Polsce w latach 2009-2010, zaprezentowanych w Ogólnopolskiej Bazie Aktywności na Rzecz Bociana Białego. Działania podejmowane przez Sieć Uczestnicy projektu obserwowali bocianie gniazda i angażowali się w szereg działań podejmowanych z myślą o bocianach. Zgromadzone wyniki, efekty pracy i przykłady realizowanych zadań zaprezentowano na stronie www.bociany.pl, w bazie gniazd i bazie aktywności. Kontrola bocianich gniazd Jednym z zadań realizowanych przez osoby indywidualne, szkoły i inne instytucje współpracujące z PTPP pro Natura w ramach projektu Boci@n, było zdobywanie informacji o bocianich gniazdach i uzupełnianie ogólnopolskiej bazy gniazd. Obserwatorzy przesyłali dane na temat pojedynczych gniazd lub wszystkich gniazd w wybranej miejscowości a także wyniki inwentaryzacji terenu całej gminy. Do zapisywania i przesyłania wyników korzystali z formularzy elektronicznych dostępnych na stronie internetowej lub formularzy papierowych otrzymanych z PTPP pro Natura. Prócz gromadzenia informacji o umiejscowieniu i stanie gniazd, terminach wiosennego przylotu ptaków, efektach lęgu bocianich par, a także startach jaj lub przyczynach śmierci piskląt, niektóre osoby prowadziły dokumentację fotograficzną odwiedzanych gniazd i nanosiły dane na mapy gmin. Wszystkie informacje o gniazdach i miejscowościach bez gniazd, nadesłane przez sieć
współpracowników, wzbogaciły Ogólnopolską Bazę Gniazd Bociana Białego stanowiąc ważny wkład w monitoring populacji bocianów w Polsce. Ochrona gniazd Do ważnych działań, podejmowanych dla bocianów przez osoby prywatne i instytucje w latach 2009 2010, należała renowacja gniazd bociana białego i stawianie platform w celu zachęcenia ptaków do osiedlenia się. Interwencje w związku z zagrożonymi gniazdami podejmowano w bardzo różnych okolicznościach. Zdarzały się przypadki upadku gniazd na skutek niekorzystnych warunków atmosferycznych, zawalenia drzewa bądź słupa. Czasami lokalizacja gniazda, np. na czynnym kominie stwarzała zagrożenie dla ludzi i mienia. Niekiedy problem stwarzały zbyt duże rozmiary gniazda, które należało zmniejszyć, bądź zarastające dolot gałęzie, wymagające przycięcia. Zdarzało się, że ptaki zaczynały budowę gniazda w jakimś miejscu, ale miały z tym trudności i mieszkańcy spieszyli im z pomocą. Prace przy renowacji gniazd polegały na przenoszeniu ich w bezpieczne miejsce, budowie i montowaniu platform, a także stawianiu słupów z platformami. Prostsze czynności wykonywali nierzadko samodzielnie właściciele posesji. Do wielu zadań niezbędne było jednak użycie specjalistycznego sprzętu np. podnośnika. Instytucje, które najczęściej przeprowadzały naprawę gniazd to zakłady energetyczne i straż pożarna. Wsparcia przy tego rodzaju działaniach udzielały też urzędy gmin, regionalne dyrekcje ochrony środowiska, organizacje. PTPP pro Natura, w ramach projektu Boci@n, odbierało szereg zgłoszeń dotyczących zagrożonych gniazd i wielokrotnie interweniowało udzielając pomocy merytorycznej i organizacyjnej przy ich renowacji. W Ogólnopolskiej Bazie Aktywności na Rzecz Bociana Białego zaprezentowanych zostało ponad 2000 informacji o renowacji gniazd i montażu platform przeprowadzonych w latach 2009 2010. Wyznaczanie i obserwacja bocianich żerowisk Znaczna część szkół, uczestniczących w realizacji projektu Boci@n, obejmowała obserwacją żerowiska bocianie. Uczniowie, podejmujący się tego zadania, szukali w swojej okolicy terenów, na których bociany poszukują pożywienia i kontrolowali je podczas sezonu lęgowego. Prowadzili badania wybranego żerowiska, wykonywali zdjęcia, oznaczali spotykane tam rośliny i zwierzęta, rozmawiali z właścicielami kontrolowanego terenu. W ten
sposób poznawali lepiej biologię bocianów, wartość przyrodniczą łąk oraz różnorodność gatunków zamieszkujących użytki zielone i tereny podmokłe. Ochrona żerowisk Działania służące ochronie bocianich żerowisk to m.in. akcje sprzątania terenów, z których korzystają bociany, organizowane głównie przez szkoły, rozmowy z właścicielami tych obszarów o ich wartości i potrzebie zachowania dotychczasowego sposobu użytkowania, nie przekształcania w pola orne, zaprzestania wylewania nieczystości, wysypywania gruzu itp. Zdarzały się także lokalne kampanie informacyjne skierowane do rolników, np. przeciwko wypalaniu traw. W bazie aktywności zaprezentowano również inicjatywy dla ochrony cennych przyrodniczo terenów, stanowiących m.in. bocianie żerowiska, podejmowane przez inne instytucje, np. nadleśnictwa, parki narodowe, organizacje. Były to m.in. wycinka krzewów zarastających łąki, koszenie i wypas w celu zachowania walorów określonego obszaru, tworzenie użytków ekologicznych, odtwarzanie podmokłego charakteru na osuszonych terenach. Zbieranie sznurków Usuwanie z pól i łąk plastikowych sznurków zagrażających bocianim pisklętom to działanie, które chętnie podejmowały szkoły w wielu rejonach Polski. Uczniowie, świadomi niebezpieczeństw jakie niosą ze sobą sznurki porzucane po pracach rolnych i zanoszone do gniazd jako wyściółka przez dorosłe bociany, penetrowali okolice obserwowanych gniazd i żerowisk w poszukiwaniu tych specyficznych odpadów. Ponadto poprzez ulotki, plakaty, artykuły w prasie i rozmowy apelowali do rolników o niepozostawianie sznurków na polach. Co roku część piskląt zaplątuje się w sznurki we własnych gniazdach i ginie na skutek wywołanych tym ran i infekcji. Oczyszczanie terenów rolniczych ze sznurków jest ważnym sposobem zapobiegania temu zagrożeniu. W latach 2009-2010 uczniowie uczestniczący w projekcie Boci@n zebrali i usunęli z pól sznurki o łącznej długości 110 000 metrów.
Pomoc poszkodowanym bocianom W internetowej bazie aktywności zaprezentowanych zostało blisko 1000 przykładów pomocy udzielanej przez ludzi ptakom poszkodowanym w latach 2009 2010. Najwięcej interwencji polegających na ratowaniu boćków miało miejsce w okresie wychowu piskląt, nauki latania młodych oraz jesiennych odlotów. Znajdowano bociany ze złamanym skrzydłem lub nogą, które uległy kolizji z linią energetyczną, samochodem itp. Młode uczące się latać często doznawały urazu na skutek zderzenia z różnymi przeszkodami. Podczas okresu lęgowego w wielu miejscach pisklęta wypadały z gniazd lub były wyrzucane przez rodziców. Osłabione czy ranne bociany znajdowały schronienie w gospodarstwach ludzi, którzy dokarmiali je i otaczali opieką do czasu uzyskania fachowej pomocy. Zwykle zawiadamiano weterynarza i organizowano pomoc w oparciu o lokalne instytucje. W zależności od sytuacji w pomoc poszkodowanym bocianom angażowały się urzędy gmin, ośrodki rehabilitacji ptaków, straż miejska, straż pożarna. Nierzadko trzeba było schwytać rannego bociana i odwieźć go do ptasiego azylu, bądź użyć podnośnika, aby pisklę włożyć z powrotem do gniazda. W Polsce działa kilkadziesiąt ośrodków rehabilitacji dzikich zwierząt i ptasich azyli, które przyjmują bociany wymagające opieki. Informacje o działalności wielu z nich umieszczono w internetowej ogólnopolskiej bazie aktywności na rzecz bociana białego. PTPP pro Natura otrzymywała liczne zgłoszenia z całej Polski w związku z poszkodowanymi bocianami i często pośredniczyła w zorganizowaniu lokalnej pomocy. Obchody Dnia Bociana Instytucje uczestniczące w projekcie Boci@n chętnie organizowały obchody Dnia Bociana. Szczególną aktywność w tym względzie wykazywały szkoły. W ten sposób podkreślano znaczenie bocianów w polskiej kulturze i tradycji, propagowano wiedzę o tych ptakach i ideę ich ochrony. W maju i czerwcu odbywały się w rozmaite uroczystości, apele, festyny, pogadanki poświęcone bocianom. Bardzo popularną formą uczczenia bocianiego święta były przedstawienia o bocianach a także konkursy, wystawy, gry i zabawy o tematyce bocianiej. Organizowano też bocianie bale, pokazy bocianiej mody, przeglądy piosenek. Często świętowano w terenie, podczas wycieczek, rajdów czy pikników. Ważnym elementem obchodów Dnia Bociana było docieranie do lokalnej społeczności z informacją bocianach i ich ochronie. W tym celu przygotowywano ulotki, organizowano marsze, audycje, wystawy. Różnorodne formy działalności edukacyjnej i artystycznej oraz promocji bocianów miały miejsce nie tylko w związku z bocianim świętem, ale również w innych okresach.
Współpraca Większość działań podejmowanych z myślą o bocianach wymaga współpracy. W bazie aktywności zaprezentowane zostały przykłady różnych sytuacji, kiedy bocianie problemy udało się ludziom rozwiązać dzięki zaangażowaniu, wzajemnej pomocy, życzliwości i współpracy. Wsparcie udzielone przez Islandię, Lichtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.