Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych w kontakcie z materiałem zakaźnym

466 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473 Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych w kontakcie z materiałem zakaźnym Negative behavior patterns of students. Part III. Complying with hygienic rules of working in contact with infectious material Anna Gawron-Skarbek, Ewa Nowacka, Marta Łaszek, Franciszek Szatko Zakład Higieny i Promocji Zdrowia, Katedra Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Wstęp. Słabą stroną procesu kształcenia przyszłej kadry medycznej jest częsty brak kontroli nad studentami czy i w jaki sposób respektują podstawowe zasady higieny podczas kontaktu z pacjentem/materiałem zakażonym/zakaźnym. Cel pracy. Poznanie opinii studentów kierunków medycznych na temat przestrzegania przez nich zasad higieny i bezpieczeństwa pracy w kontakcie z materiałem potencjalnie zakaźnym. Materiał i metoda. Badaniem objęto grupę 402 losowo wybranych studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, studiujących na wydziale lekarskim, nauk o zdrowiu, oddziale stomatologicznym i medycyny laboratoryjnej. Do badania wykorzystano autorski kwestionariusz wywiadu. Wyniki. Blisko 1/5 studentów, twierdziła, że będąc na I roku studiów nie otrzymała instrukcji dotyczących postępowania z szeroko rozumianym materiałem zakaźnym. Aż co 10 osoba przyznała, że nie stosowała środków ochrony osobistej (rękawiczek, fartuchów, maseczek itp.) ograniczających ryzyko zakażenia (najczęściej studenci kierunku lekarskiego i ratownictwa medycznego). Blisko 1/3 studentów doświadczyła sytuacji, w której gdyby materiał był zakaźny mogliby zostać zakażeni (głównie reprezentanci oddziału stomatologicznego i medycyny laboratoryjnej). Ponad 2/3 studentów korzystała z tych samych fartuchów i tego samego obuwia na oddziałach czystych co na oddziałach brudnych (w większości studenci kierunków: lekarskiego, analityki medycznej i ratownictwa medycznego). Co 10 osoba nie wiedziała o konieczności zgłaszania przypadków skaleczeń podczas ćwiczeń (głównie studenci oddziału stomatologicznego). Brak nadzoru i motywacji ze strony asystentów do przestrzegania zasad higieny odczuwało odpowiednio 40% i 25% studentów. Wnioski. Znaczna liczba studentów kierunków medycznych nie przestrzegała podstawowych zasad higieny podczas zajęć. Istnieje pilna potrzeba zwiększenia nacisku na edukację studiującej młodzieży w zakresie respektowania przez nią zasad postępowania z materiałem potencjalnie zakaźnym oraz w zakresie procedury zgłaszania przypadkowych skaleczeń w trakcie ćwiczeń. Introduction. Frequent lack of control over the students if and how they comply with the basic hygienic rules in contact with an infected patient/infectious material is a disadvantage of the education process of future medical staff. Aim. Recognition of medical students opinions concerning complying with hygienic and safety rules in their workplace in contact with potentially infectious material. Material and methods. The study comprised 402 randomly selected students of the Medical University of Lodz, of the faculties of medicine, health sciences, dentistry and laboratory medicine. The research tool was a specified questionnaire. Results. Nearly 1/5 of the students maintained they did not have any briefing on dealing with infectious material during the 1st year of the studies. Every 10th person admitted they did not use personal preventive measures (gloves, lab coats, masks, etc.) limiting the risk of infection (most frequently the students of medical and medical emergency faculties). Almost 1/3 of the students experienced the situation when they could get infected if the material was infectious (mostly the students of dentistry and laboratory medicine faculties). Over 2/3 of the students used the same lab coats and footwear at the so-called clean and dirty wards (mostly students of medical, laboratory medicine and medical emergency faculties). Every 10th person did not know the necessity of reporting the cases of cuts during classes (mostly students of dentistry). Lack of teaching assistants control and motivation in complying with the hygienic rules was reported by 40% and 25% of students respectively. Conclusions. A considerable number of medical students did not comply with basic hygienic rules during classes. There is an exigency to increase the emphasis on students education in respecting the rules of dealing with potentially infectious material and in the procedure of reporting accidental cuts during classes. Key words: hygienic rules, infectious material, medical students Słowa kluczowe: zasady higieny, materiał zakaźny, studenci kierunków medycznych Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473 www.phie.pl Nadesłano: 31.05.2011 Zakwalifikowano do druku: 21.06.2011 Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Anna Gawron-Skarbek Katedra Higieny i Epidemiologii UM w Łodzi ul. Jaracza 63, 90-251 Łódź tel. 42 678 16 88, fax 42 678 67 66, anna.gawron@umed.lodz.pl

Gawron-Skarbek A i wsp. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych... 467 Wstęp Należałoby oczekiwać, że znajomość i przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy z materiałem potencjalnie zakaźnym, w środowisku kształcącym przyszłe kadry medyczne, jest sprawą oczywistą i nie budzącą zastrzeżeń. Uczelnia medyczna z definicji jest miejscem, w którym studenci kształtują swoją postawę, w tym jakże istotnym dla zdrowia ich samych oraz ich przyszłych pacjentów obszarze. Właśnie te 5-6 lat edukacji to czas by wypracować i utrwalić odruchowy schemat zachowań w sytuacji obcowania z materiałem o właściwościach potencjalnie infekcyjnych. Zgodnie z programem nauczania studenci nabywają te umiejętności podczas zajęć instruktarzowych na początku procesu kształcenia (podczas wykładów z przedmiotu bhp bezpieczeństwo i higiena pracy, czy w ramach zajęć z pierwszej pomocy ) [1]. Ponadto bieżąca obserwacja swoich nauczycieli winna uczyć, korygować i utrwalać pożądane wzorce zachowań higienicznych. Dlatego niezwykle ważna, poza teoretycznym przekazem stosownej wiedzy, jest właściwa postawa osobista osób nauczających (asystentów, profesorów), która może motywować ich podopiecznych do przestrzegania podstawowych zasad higieny. Dane Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wskazują na dominujący udział w strukturze chorób zawodowych personelu medycznego właśnie chorób zakaźnych. Sytuacja ta jest efektem m.in. wcześniejszych zaniedbań w zakresie wypracowania i utrwalenia właściwych wzorców zachowań higienicznych przyszłej kadry medycznej jeszcze na etapie kształcenia [2,3]. Z drugiej strony rosnący, często niekontrolowany, wskaźnik zakażeń szpitalnych wśród hospitalizowanych pacjentów, skłania do wzmożenia wymogów oraz kontroli przestrzegania zasad higieny przez studentów w kontakcie z pacjentem/materiałem zakażonym/zakaźnym już od pierwszego roku edukacji, tak by pozytywnie zaprocentowało to w przyszłej pracy absolwentów kierunków medycznych [4,5,6]. Cel pracy Poznanie opinii studentów Uniwersytetu Medycznego (UM) w Łodzi na temat przestrzegania zasad higieny i bezpieczeństwa pracy w kontakcie z materiałem potencjalnie zakaźnym stanowi główny cel pracy. Wyniki badania przybliżą odpowiedź na pytania: czy obecny system kształcenia na kierunkach medycznych skutecznie egzekwuje przestrzeganie norm higienicznych przez studentów? czy przestrzeganie przez studentów owych norm zmienia się w kolejnych latach studiów? Materiał i metody Badaniem objęto grupę 402 losowo wybranych studentów UM w Łodzi, 65% kobiet i 35% mężczyzn, studiujących na 7 różnych kierunkach w trybie dziennym, wieczorowym lub zaocznym, których przebadano techniką autorskiego kwestionariusza wywiadu [7]. Ze względu na istotnie różniący się proces kształcenia na poszczególnych kierunkach oraz natężenie kontaktów studentów z zakażonymi pacjentami lub materiałem o właściwościach potencjalnie infekcyjnych, respondenci ustosunkowali się do następujących zagadnień: 1. otrzymywania szczegółowych instrukcji dotyczących postępowania z materiałem zakaźnym na 1. roku studiów; 2. stosowania środków ochrony tj. rękawiczek, fartuchów, maseczek, okularów itp., zabezpieczających przed zakażeniem; 3. występowania w trakcie zajęć dydaktycznych takich sytuacji, podczas których, gdyby pacjent/ materiał był zakażony/zakaźny, student z dużym prawdopodobieństwem mógłby zostać zakażony (wszelakiego rodzaju zranienia, transmisja patogenów przez uszkodzoną skórę lub błonę śluzową ust i oczu, inhalacja przez studenta mgły i śliny pacjenta powstającej przy pracy turbiny stomatologicznej, czy podczas kaszlu); 4. używania przez studentów podczas ćwiczeń tych samych fartuchów i obuwia zarówno na oddziałach czystych jak i brudnych, oraz 5. świadomości o konieczności zgłoszenia asystentowi powstałego skaleczenia w trakcie ćwiczeń. Respondenci udzielając odpowiedzi mogli wybrać jedną z trzech opcji:, lub nie. Kolejne dwie kwestie, względem których studenci wyrażali swoje zdanie posługując się wspomnianą wyżej kafeterią, dotyczyły aktywności/ pasywności asystentów/profesorów w zakresie: 6. sprawowania bieżącej kontroli nad studentami względem przestrzegania podstawowych procedur higienicznych na zajęciach (mycia rąk, zakładania rękawiczek ochronnych itp.), oraz 7. pełnienia przez nauczycieli akademickich funkcji nadawców roli względem studentów będących odbiorcami roli w zakresie poprawnych wzorów zachowań higienicznych. Analiza statystyczna Wyniki dla cech jakościowych przedstawiono jako odsetek bądź frakcje przypadków w analizowanej grupie. Natomiast do analizy zależności między badanymi zmiennymi zastosowano nieparametryczny test χ 2 oraz jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA, a za poziom istotny statystycznie przyjęto p=0,05.

468 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473 Wyniki Analizując zebrane dane wykazano istotne różnice w opinii studentów nt. przestrzegania zasad higieny i bezpieczeństwa pracy w kontakcie z materiałem potencjalnie zakaźnym. Ogólną charakterystykę badanych oraz szczegółowe wyniki zaprezentowano w formie poniższych rycin i tabel oraz w opublikowanej wcześniej I i II części badania [7] (tab. I). Niemal połowa badanych (48%) uważała, że jedynie w części prawdziwe jest twierdzenie iż na 1. roku studiów otrzymała szczegółowe instrukcje dotyczące postępowania z zakażonym pacjentem lub materiałem potencjalnie zakaźnym (ryc. 1). Relatywnie duży odsetek studentów (17%) wskazał, że twierdzenie to jest nieprawdziwe. Istotnie statystycznie częściej mężczyźni niż kobiety, twierdzili, że jest to nieprawdą (24% vs 13%; χ 2 =10,01, p=0,007), a w grupie studentów uznających twierdzenie za prawdziwe dominowały kobiety (39% vs 29%) (ryc. 1a). Za wyjątkiem studentów kierunku analityka medyczna, zdecydowana większość respondentów jedynie częściowo potwierdziła, iż na 1. roku studiów otrzymała szczegółowy instruktarz dotyczący powyższej kwestii (p 0,05) (ze względu na małą liczebność grupy osób z kierunku techniki dentystyczne oraz dietetyka, do oceny zależności pomiędzy opinią studentów a kierunkiem ich studiów, włączono je odpowiednio do grupy osób z kierunku lekarsko-dentystycznego i zdrowie publiczne) (tab. II). Większość badanych studentów potwierdziła, iż w trakcie ćwiczeń w celu ograniczenia ryzyka zakażenia stosuje środki ochronne takie jak: fartuchy, rękawiczki, maseczki czy okulary, ale aż co 10 osoba przyznała, że podczas zajęć często nie korzysta z tego rodzaju środków prewencyjnych (47% vs 10% studentów) (ryc. 2), tyle samo kobiet co mężczyzn w każdej z opiniodawczych grup (p=0,35). Rozpatrując to 48% nie 17% 36% Ryc. 1. Instruktarz nt. postępowania z materiałem zakaźnym na 1. roku studiów Fig. 1. Instruction on the handling of infectious materials during 1st year of study nie 0 10 20 30 40 50 Ryc. 1a. Instruktarz nt. postępowania z materiałem zakaźnym na 1. roku studiów wg płci Fig. 1a. Instruction on the handling of infectious materials during 1st year of study by gender 47% nie 10% Ryc. 2. Stosowanie środków ochrony osobistej Fig. 2. Use of personal protection equipment 43% kobiety mężczyźni Tabela I. Struktura płci studentów wg kierunku i roku studiów Table I. Gender structure of students according to faculty and year of study studia tryb płeć razem dzienny wieczorowy zaoczny kobiety mężczyźni wydział/oddział kierunek rok n n % n % n % n % lekarski lekarski 3 26 11 25 9 12 8 37 9 6 5 3 1 2 1 5 1 42 10 stomatologiczny lekarsko-dentystyczny 4 33 17 29 11 21 15 50 12 techniki dentystyczne 2 2 8 7 3 3 2 10 2 60 15 nauk o zdrowiu zdrowie publiczne 3 8 8 3 8 2 5 4 65 45 17 24 17 69 17 77 19 dietetyka 2 18 16 6 2 1 18 4 18 4 ratownictwo medyczne 4 31 18 7 13 9 31 8 5 41 74 55 21 60 42 115 28 146 36 farmaceutyczny analityka medyczna 3 38 38 14 38 9 4 25 20 8 5 4 25 6 63 16 razem 225 34 147 264 100 142 100 406 100 406 100

Gawron-Skarbek A i wsp. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych... 469 zagadnienie pod kątem kierunku studiów wykazano, iż studenci kierunku lekarsko-dentystycznego i analityki medycznej częściej wskazywali na stosowanie środków ochrony osobistej w porównaniu ze studentami kierunku lekarskiego czy ratownictwa medycznego (p 0,05) (tab. II). Postrzeganie sytuacji, podczas których w trakcie zajęć, gdyby pacjent/materiał był zakażony/zakaźny, mogłoby z dużym prawdopodobieństwem dojść do zakażenia studenta, było bardzo zróżnicowane. Rozkład opinii studentów (30% i 33% częściowa vs 37% nie ) sugeruje, że ryzykowne ekspozycje zawodowe są zjawiskiem dość częstym (ryc. 3) i dotyczą podobnej liczebnie grupy mężczyzn co kobiet (p=0,83). Biorąc pod uwagę groźne dla zdrowia i życia osób eksponowanych konsekwencje takich incydentów, nie powinno się dopuszczać do ich nie 37% Ryc. 3. Sytuacje sprzyjające zakażeniu Fig. 3. Situations conducive to infection 30% 33% zaistnienia. Zatem tym bardziej zaskakuje i niepokoi fakt, że blisko 1/3 studentów doświadczyła takiej/ takich sytuacji. Zróżnicowanie opinii w tym temacie przejawiało się także podczas szczegółowej analizy w grupach kierunkowych: większość studentów kierunku lekarsko-dentystycznego i analityki medycznej, w przeciwieństwie do większości studentów kierunku lekarskiego czy dietetyki, twierdziła, iż podczas zajęć zdarzały się sytuacje, w wyniku których gdyby pacjent/materiał był zakażony/zakaźny mogłaby zostać zakażona (p=0,01) (tab. II). Zjawisko to z pewnością wynika ze specyfiki ćwiczeń klinicznych na kierunku lekarsko-dentystycznym i analityce, stwarzającej liczne kontakty z potencjalnie infekcyjnym materiałem biologicznym już na drugim roku studiów. Ponad 2/3 studentów (podobny odsetek kobiet i mężczyzn; p=0,76) przyznało, że korzysta z tych samych fartuchów i tego samego obuwia na ćwiczeniach prowadzonych na oddziałach czystych jak i brudnych. Lekceważenie tak podstawowej zasady jaką jest przebieranie wierzchnich zabezpieczeń w zależności od sterylności danej strefy, stało się na tyle powszechne, że okazuje się, iż zmiana środków ochrony zewnętrznej jest zjawiskiem wyjątkowym i w naszej próbie dotyczyła jedynie 6% badanych studentów (ryc. 4). Prym w tej niechlubnej kategorii wiedli studenci kierunku lekarskiego, analityki medycznej oraz ratownictwa medycznego, a jedynie część studentów Tabela II. Opinia studentów o przestrzeganiu zasad higieny podczas zajęć a kierunek studiów Table II. Students opinions about complying with rules of hygiene during classes vs. faculty lekarski lekarsko- dentystyczny techniki dentystyczne kierunek studiów zdrowie publiczne dietetyka ratownictwo medyczne analityka medyczna f (n) f (n) f (n) f (n) f (n) f (n) f (n) instrukcja na 1. r. studiów 0,33 (14) 0,46 (19) 0,22 (11) 0,50 (25) 0,50 (5) 0,50 (5) 0,29 (22) 0,54 (41) 0,39 (7) 0,61 (11) 0,30 (43) 0,48 (69) 0,67 (42) 0,33 (21) nie 0,21 (9) 0,28 (14) 0,08 (13) 0,22 (31) środki ochrony 0,40 (17) 0,70 (35) 0,50 (5) 0,29 (22) 0,50 (9) 0,37 (52) 0,51 (32) 0,48 (20) 0,30 (15) 0,40 (4) 0,51 (38) 0,50 (9) 0,52 (73) 0,44 (28) nie 0,12 (5) 0,10 (1) 0,20 (15) 0,11 (16) 0,05 (3) występowanie 0,32 (13) 0,48 (24) 0,15 (11) 0,06 (1) 0,31 (44) 0,39 (24) zagrożeń 0,27 (11) 0,30 (15) 0,11 (1) 0,40 (30) 0,33 (6) 0,33 (46) 0,32 (20) nie 0,41 (17) 0,22 (11) 0,89 (8) 0,45 (33) 0,61 (11) 0,36 (50) 0,29 (18) zmienianie 0,81 (34) 0,70 (35) 0,30 (3) 0,40 (30) 0,72 (13) 0,75 (107) 0,83 (52) fartuchów 0,17 (7) 0,28 (14) 0,30 (3) 0,50 (36) 0,28 (5) 0,18 (25) 0,17 (11) nie 0,02 (1) 0,02 (1) 0,40 (4) 0,10 (8) 0,07 (10) zgłaszanie 0,74 (31) 0,50 (25) 0,50 (5) 0,65 (49) 0,56 (10) 0,79 (111) 0,87 (55) skaleczeń 0,19 (8) 0,16 (8) 0,30 (3) 0,23 (17) 0,39 (7) 0,15 (21) 0,11 (7) nie 0,07 (3) 0,34 (17) 0,20 (2) 0,12 (9) 0,05 (1) 0,06 (8) 0,02 (1) nadzór 0,16 (7) 0,16 (8) 0,15 (11) 0,17 (3) 0,15 (21) 0,22 (14) asystentów 0,48 (20) 0,36 (18) 0,40 (4) 0,49 (37) 0,39 (7) 0,43 (60) 0,48 (30) nie 0,36 (15) 0,48 (24) 0,60 (6) 0,36 (27) 0,44 (8) 0,42 (59) 0,30 (19) przykład 0,14 (6) 0,18 (9) 0,20 (2) 0,17 (13) 0,17 (3) 0,17 (24) 0,13 (8) asystentów 0,67 (28) 0,46 (23) 0,50 (5) 0,64 (48) 0,72 (13) 0,53 (75) 0,68 (43) nie 0,19 (8) 0,36 (18) 0,30 (3) 0,19 (14) 0,11 (2) 0,30 (43) 0,19 (12) c 2 (p) 39,5 ( 0,05) 25,8 ( 0,05) 19,57 (0,01) 36,7 ( 0,05) 50,12 ( 0,05) 6,77 (0,56) 13,07 (0,11)

470 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473 25% nie 6% 69% Ryc. 4. Zmiana odzieży ochronnej na oddziałach czystych i brudnych Fig. 4. Change of clothing on pure and dirty wards 18% nie 10% 72% kierunku analityka medyczna oraz ratownictwo medyczne, posiadała wiedzę o konieczności zgłoszenia incydentu skaleczenia podczas ćwiczeń prowadzącemu je asystentowi. Mimo to co 10 student nie wiedział o tej kluczowej zasadzie (ryc. 5 i ryc. 5a), a największą grupę tych studentów stanowili, co zaskakujące, studenci oddziału stomatologicznego (p 0,05) (tab. II). Zdaniem studentów, bez względu na płeć (p=0,66), podczas ćwiczeń asystenci wcale (40%) lub co najwyżej częściowo (44%), zwracają uwagę na ich higieniczne zachowania tj. mycie rąk, czy zakładanie rękawiczek ochronnych (ryc. 6). Co więcej, według blisko 60% badanych (zarówno według studentów jak i studentek p=0,12) asystenci, profesorowie własnym przykładem nie w pełni motywują studentów do przestrzegania zasad higieny, a co czwarty z badanych twierdził, że takiej motywacji ze strony prowadzących zajęcia nie dostrzegał (ryc. 7). Opinie studentów dotyczące postawy asystentów w aspekcie ich zachowań higienicznych rozkładają się w miarę podobnie na każdym z analizowanych kierunków (p>0,05) (tab. II). Ryc. 5. Świadomość konieczności zgłaszania asystentom skaleczeń podczas zajęć Fig. 5. Awareness of the necessity to report injuries to assistants during classes nie 40% 16% nie kobiety mężczyźni 44% Ryc. 6. Nadzór zachowań higienicznych studentów przez asystentów Fig. 6. Supervision of students hygienic behaviors by assistants 0 20 40 60 80 Ryc. 5a. Świadomość konieczności zgłaszania asystentom skaleczeń podczas zajęć wg płci Fig. 5a. Awareness of the need to report injuries to assistants during classes by gender technik dentystycznych oraz połowa reprezentantów kierunku zdrowie publiczne używała osobnej odzieży ochronnej w zależności od typu oddziału, na którym prowadzono zajęcia (p 0,05) (tab. II). Być może taka różnica powstała na skutek znacznego udziału studentów kształcących się w trybie zaocznym na kierunku zdrowie publiczne (f=0,84), którzy mają ograniczone zajęcia kliniczne, na których wymaga się oddzielnych fartuchów i obuwia, w porównaniu ze studentami studiującymi dziennie. Zadowalający jest fakt, iż zdecydowana większość studentów (72%), dokładniej większość studentek (χ 2 =14,12, p=0,003), a najliczniej ci studiujący na nie 25% Ryc. 7. Motywująca postawa asystentów Fig. 7. Motivating attitude of assistants 16% Lata studiów a przestrzeganie norm higienicznych 59% Studiujący dziennie / wieczorowo Stwierdzono istotną statystycznie różnicę między długością edukacji studentów (rok studiów) dziennych/wieczorowych, a ich samooceną dotyczącą przestrzegania zasad higieny w następujących kwestiach

Gawron-Skarbek A i wsp. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych... 471 związanych z kontaktem z materiałem potencjalnie zakaźnym: otrzymywaniem na 1. roku studiów szczegółowych instrukcji postępowania z zakażonym pacjentem lub materiałem potencjalnie zakaźnym; oraz występowaniem sytuacji podczas których mogłoby dojść do zakażenia studenta w trakcie zajęć, gdyby pacjent/ materiał był zakażony/zakaźny (tab. III). Studenci wyższych lat studiów istotnie statystycznie częściej niż studenci niższych lat twierdzili, że ryzykowne sytuacje podczas których mogliby ulec zakażeniu miały miejsce podczas zajęć (p=0,025), a także starsi stażem studenci częściej niż ich młodsi koledzy zaprzeczali, bądź wypowiadali się w sposób niejednoznaczny (udzielając odpowiedzi ) nt. instruktarzu, a raczej jego braku, dotyczącego postępowania z pacjentem/materiałem zakażonym/zakaźnym (p=0,0056). W pozostałych przypadkach, bez względu na długość okresu studiowania opinie studentów były zbliżone, a ewentualne różnice nie były istotne statystycznie. Przedstawione wyniki korespondują z charakterem przedmiotów realizowanych na poszczególnych latach kształcenia pierwsze dwa lata studiów koncentrują się głównie na przedmiotach teoretycznych (anatomia, biochemia), a przedmioty kliniczne są intensywnie prowadzone od III roku. Zdecydowana większość (średnio 76%) przyznała, że mimo stosowania podczas ćwiczeń środków ochrony osobistej zabezpieczających przed zakażeniem, takich jak: rękawiczki, maseczki, fartuchy czy okulary, to niestety nie przestrzega zasady wymiany odzieży ochronnej (fartuchów czy obuwia) podczas ćwiczeń na tzw. oddziałach czystych i brudnych. Większość studentów (na każdym roku studiów) wiedziała o konieczności zgłoszenia ewentualnego skaleczenia podczas ćwiczeń prowadzącemu je asystentowi. Z drugiej strony, zdaniem studentów asystenci podczas ćwiczeń nie przejawiają aktywności względem swoich podopiecznych (średnio 48%) związanej z przestrzeganiem podstawowych norm higienicznych tj. zakładaniem rękawiczek ochronnych czy myciem rąk, a niejednokrotnie (średnio 30%) sami nie stanowią dla nich wzoru postępowania w tej kwestii, co potwierdzono w powyższym badaniu (tab. III). Studiujący zaocznie W grupie respondentów kształcących się w trybie zaocznym wykazano istotną statystycznie różnicę między opinią studentów na początku edukacji a opinią studentów kończących studia w zakresie aspektów dotyczących: zgłaszania asystentom incydentów mogących spowodować zakażenie oraz stosowania w trakcie ćwiczeń osobnej odzieży ochronnej w zależności od typu oddziału (tab. IV). Studenci ostatniego roku studiów istotnie statystycznie częściej niż studenci drugiego roku studiów nie respektowali zasady rozdziału odzieży ochronnej podczas zajęć na oddziałach czystych i brudnych (p=0,004), również więcej Tabela III. Lata studiów a przestrzeganie zasad higieny przez studentów, kształconych w trybie dziennym/wieczorowym Table III. Years of study vs. complying with hygiene rules by stationary/non-stationary students instrukcja na 1. r. studiów rok studiów (n=259) 2 3 4 5 6 n f n f n f n f n f 7 0,35 38 0,46 38 0,36 15 0,33 13 0,65 38 0,46 45 0,42 23 0,51 2 0,4 nie 7 0,08 23 0,22 7 0,16 3 0,6 środki ochrony 9 0,45 40 0,48 61 0,57 22 0,50 występowanie zagrożeń zmienianie fartuchów zgłaszanie skaleczeń nadzór asystentów przykład asystentów 10 0,50 38 0,46 42 0,40 20 0,45 3 0,6 nie 1 0,05 5 0,06 3 0,03 2 0,05 2 0,4 1 0,06 23 0,28 49 0,46 14 0,33 3 0,6 6 0,31 27 0,33 32 0,30 12 0,28 nie 12 0,63 31 0,39 25 0,24 17 0,39 2 0,4 14 0,70 65 0,78 84 0,79 31 0,71 4 0,8 6 0,30 17 0,21 19 0,18 11 0,25 1 0,2 nie 1 0,01 3 0,03 2 0,04 10 0,50 69 0,83 71 0,67 38 0,88 3 0,6 8 0,40 10 0,12 15 0,14 3 0,07 2 0,4 nie 2 0,10 4 0,05 20 0,19 2 0,05 3 0,15 18 0,22 15 0,14 10 0,23 7 0,35 40 0,48 42 0,40 20 0,46 1 0,2 nie 10 0,50 25 0,30 49 0,46 14 0,32 4 0,8 3 0,15 11 0,13 14 0,13 10 0,23 14 0,70 58 0,70 54 0,51 27 0,61 2 0,4 nie 3 0,15 14 0,17 38 0,36 7 0,16 3 0,6 F (p) 5,28 (0,0056) 0,31 (0,73) 3,75 (0,025) 0,73 (0,48) 1,63 (0,18) 0,19 (0,83) 1,93 (0,15)

472 Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473 Tabela IV. Lata studiów a przestrzeganie zasad higieny przez studentów, kształconych w trybie zaocznym Table IV. Years of study vs. complying with hygiene rules by extramural students instrukcja na 1. r. studiów środki ochrony występowanie zagrożeń zmienianie fartuchów zgłaszanie skaleczeń nadzór asystentów przykład asystentów rok studiów (n=147) 2 5 n f n f 5 0,63 41 0,30 3 0,37 67 0,50 nie 27 0,20 5 0,63 35 0,26 3 0,37 71 0,54 nie 27 0,20 27 0,20 1 0,13 51 0,39 nie 7 0,87 54 0,41 2 0,25 74 0,56 2 0,25 45 0,34 nie 4 0,50 14 0,10 5 0,63 90 0,68 2 0,25 31 0,23 nie 1 0,12 12 0,09 18 0,14 3 0,43 62 0,47 nie 4 0,57 52 0,39 2 0,25 25 0,19 4 0,50 76 0,56 nie 2 0,25 33 0,25 F (p) 2,14 (0,12) 2,78 (0,065) 3,49 (0,033) 5,67 (0,004) 0,07 (0,93) 0,74 (0,48) 0,11 (0,90) z nich, w porównaniu z grupą młodszych kolegów, w trakcie zajęć znalazło się w sytuacji, w której gdyby pacjent/materiał był zakażony/zakaźny mogliby ulec zakażeniu (p=0,033). Co do pozostałych kwestii opinie studentów studiów zaocznych, bez względu na długość okresu kształcenia, przejawiały podobny trend (tab. IV). Większość studentów po przyjęciu na studia otrzymała pewien zestaw wytycznych dotyczących postępowania z pacjentem/materiałem zakażonym/zakaźnym, sama, choć głównie częściowo, stosuje środki ochronne ograniczające możliwość zakażenia podczas zajęć oraz wie, że w przypadku skaleczenia w trakcie ćwiczeń, należy o tym fakcie powiadomić asystenta. Również opinia nt. nadzorowania zachowań higienicznych studentów przez osoby prowadzące zajęcia nie była całkiem satysfakcjonująca, gdyż większość respondentów jedynie częściowo była kontrolowana w tym aspekcie przez asystentów, a i sami profesorowie/asystenci swoim zachowaniem niestety nie zawsze skutecznie motywowali studentów do przestrzegania zasad higieny. Dyskusja W całym procesie kształcenia w zakresie szeroko rozumianych nauk medycznych jest wiele przedmiotów teoretycznych i klinicznych, na których prowadzący powołują się (winni się powoływać) na historyczną obserwację dr Semmelweis a z 1847 roku. Nakazał on swoim studentom staranne mycie rąk roztworem chloraminy do zaniknięcia trupiego odoru po wyjściu z prosektorium, a przed wejściem na zajęcia odbywające się na oddziale położniczym. Po wdrożeniu tej zasady odsetek zakażeń na oddziale położniczym spektakularnie zmalał. Bez wątpienia ta dawna, i wydawać by się mogło oczywista, obserwacja może być użyteczna względem współczesnego stylu zachowań higienicznych personelu medycznego i studentów poszczególnych kierunków medycznych. Rosnąca liczba procesów odszkodowawczych z tytułu zakażeń szpitalnych, czy też znaczny udział chorób zakaźnych w strukturze chorób zawodowych personelu medycznego, obliguje do ciągłego poszukiwania przyczyn tych niepokojących zjawisk. Jedna z wielu hipotez badawczych nacelowana jest właśnie na respektowanie norm higienicznych przez obecnych studentów przyszłych pracowników różnego rodzaju placówek medycznych. Wyniki obecnego badania, zwłaszcza ze względu na dużą liczebność próby oraz kierunkową różnorodność respondentów, będące sporymi atutami pracy, pozwalają sformułować wnioski uogólniające na całą populację studentów kierunków medycznych, chociaż badaniem nie zostali objęci studenci oddziału pielęgniarstwa i położnictwa oraz kierunków farmacji i kosmetologii. W zgodzie z niepokojącymi wynikami prezentowanego badania są również wyniki badaczy z innych uczelni medycznych. Niezadowalający poziom wiedzy studentów medycyny nt. higieny rąk wykazano m.in. w grupie studiujących na 3. roku studiów na UM w Poznaniu, z których większość nie posiadała właściwej wiedzy i nawyku respektowania tak podstawowej zasady higieny jak mycie i dezynfekcja rąk [8]. Jedynie co trzeci student pielęgniarstwa UM w Białymstoku, uważał, że podczas studiów informacje nt. zakażeń szpitalnych i chorób zakaźnych podawane były w wystarczającym zakresie [9]. Podobne problemy dotyczą także studentów kierunków medycznych zagranicą [10,11]. Badanie wykonane techniką wywiadu kwestionariuszowego w grupie francuskich studentów medycyny potwierdziło negatywną opinię studiujących w kwestii przestrzegania zasad higieny w trakcie edukacji przez nich samych oraz przez asystentów. Aż 2/3 z nich było niezadowolonych z poziomu kształcenia w zakresie higieny szpitalnej [11]. Również blisko połowa studentów 3. roku medycyny na jednym z angielskich uniwersytetów uważała za mało skuteczny program kontroli sytuacji sprzyjających zakażeniu podczas zajęć, o czym świadczył także fakt, że ponad 1/3 z nich w sposób nieprawidłowy zakładała rękawiczki ochronne [12]. Warto byłoby w przyszłości zbadać dokładniej jakiego rodzaju wewnętrzne determinanty wpływają na zachowania studentów w tym obszarze. Co spra-

Gawron-Skarbek A i wsp. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych... 473 wia, że mimo kierunkowego wykształcenia, a także większej niż przeciętna, świadomości konsekwencji zdrowotnych nieprzestrzegania zasad higieny, studenci bagatelizują tak kluczowe wytyczne postępowania z materiałem potencjalnie zakaźnym, a z drugiej strony paradoksalnie narażają zdrowie i życie swoich pacjentów. Jeśli już podczas procesu kształcenia studenci nie wyrobią poprawnych nawyków higienicznych to w przyszłości będą powielać negatywne wzorce. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można twierdzić, że przedstawione wyżej negatywne wzorce zachowań studentów w rzeczywistości są jeszcze gorsze. Niewątpliwie w tym badaniu, podobnie jak i w każdym innym obligującym respondentów do przyznania się do przestrzegania ogólnie przyjętych norm (higienicznych, moralnych, prawnych, ruchu drogowego itd.), pomimo anonimowości samego badania, spory odsetek badanych świadomie nie przyznaje się do negatywnych zachowań. Prezentowane w pracy zjawiska mogą wystąpić w zdecydowanie większym nasileniu w przyszłej pracy zawodowej obecnych studentów, gdy pojawi się szereg sytuacji sprzyjających nieprzestrzeganiu norm higienicznych np. pośpiech wynikający nie tylko z poważnych sytuacji klinicznych, ale również z niekorzystnych uwarunkowań organizacyjnych (normy narzucone przez Narodowy Fundusz Zdrowia, praca nocna, czy wypalenie zawodowe). Twierdzenie to potwierdzają wyniki unikatowego badania przeprowadzonego wśród personelu medycznego 5. szpitali województwa łódzkiego [13, 14]. Wspomniana unikatowość badania polegała na braku pełnej świadomości lekarzy i medycznego personelu średniego, iż są poddawani wielokrotnej obserwacji na okoliczność przestrzegania podstawowych norm higienicznych, co zapewniło bardzo wysoką rzetelność otrzymanych wyników. Zaledwie kilkanaście procent lekarzy przestrzegało tak podstawowej normy higienicznej jak mycie rąk w sytuacjach tego wymagających, nieco korzystniej zachowywały się pielęgniarki. Wnioski 1. Znaczny odsetek (30-50%) studentów kierunków medycznych, co gorsze, kierunku lekarskiego i ratownictwa medycznego, nie przestrzega podczas zajęć podstawowych zasad higieny takich jak stosowanie środków ochronnych typu rękawiczki, maseczki czy fartuchy, a podczas ćwiczeń na tzw. oddziałach czystych korzysta z tych samych fartuchów i tego samego obuwia co na oddziałach brudnych. 2. Studenci wyższych lat studiów bardziej krytycznie postrzegali swoje zachowania higieniczne niż ich młodsi koledzy, ale, być może także ze względu na dłużej trwający proces kształcenia, również częściej doświadczali podczas zajęć sytuacji, które mogłyby spowodować u nich zakażenie. 3. Negatywne wzorce zachowań higienicznych studentów ujawniają się w pracy dorosłego personelu medycznego. 4. Istnieje pilna potrzeba wzmożenia kontroli nad respektowaniem norm higienicznych przez studentów kierunków medycznych. Piśmiennictwo / References 1. Standardy kształcenia. www.nauka.gov.pl/szkolnictwowyzsze 2. Choroby zawodowe w Polsce w 2009 r. według sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności. www.imp.lodz.pl 3. Marcinkowski JT (red). Higiena, profilaktyka i organizacja w zawodach medycznych. PZWL, Warszawa 2003. 4. Nieradko-Iwanicka B. Higiena rąk złotym standardem w medycynie. Probl Hig Epidemiol 2006, 87(2): 97-100. 5. Pittet D. Hand hygiene: improved standards and practice for hospital care. Curr Opin Infect Dis 2003,16(4): 327-35. 6. Garus-Pakowska A, Szatko F. Bariery w respektowaniu procedur higienicznych w subiektywnej ocenie personelu medycznego. Probl Hig Epidemiol 2008, 89(2): 216-21. 7. Łaszek M, Nowacka E, Szatko F. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część I. Konsumpcja alkoholu i stosowanie substancji psychoaktywnych. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 114-19. 8. Klimberg A. Wiedza studentów medycyny nt. higieny rąk w zakładach opieki zdrowotnej. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): 60-63. 9. Van Damme-Ostapowicz K, Krajewska-Kułak E i wsp. Analiza wiedzy studentów pielęgniarstwa w województwie podlaskim na temat chorób zakaźnych i zakażeń szpitalnych. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(4): 613-20. 10. Melenhorst WB, Poos HP, Meessen NE. Medical students need more education on hygiene behavior. Am J Infect Control 2009, 37(10): 868-9. 11. Duroy E, Le Coutour X. Hospital hygiene and medical students. Med Mal Infect 2010, 40(9): 530-6. 12. Mann CM, Wood A. How much do medical students know about infection control? J Hospital Infection 2006, 64(4): 366-70. 13. Garus A, Szatko F. Przestrzeganie wzorców zachowań higienicznych przez personel medyczny w szpitalach. Probl Hig Epidemiol 2006, 87(3): 176-81. 14. Garus-Pakowska A, Szatko F. Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 62-66.