POLACY O GÓRNIKACH, WEGLU I RESTRUKTURYZACJI KOPALN * Tradycyjnie utrwalone przekonania, ze: wegiel jest naszym bogactwem narodowym wyraza 84% Polaków; zawód górnika zasluguje na wiekszy szacunek niz inne zawody - 76%, a Slask jest sercem polskiej gospodarki - 70% osób. * Ponad trzy czwarte Polaków slyszalo o ogloszonym przez rzad programie restrukturyzacji górnictwa. * Ponad polowa spoleczenstwa ocenila program restrukturyzacji górnictwa jako niekorzystny dla Slaska i górników, których obejmie; zas prawie polowa uwaza go za niepomyslny dla calego górnictwa, polskiej gospodarki i wszystkich Polaków. * Program ten, zdaniem dwóch piatych badanych, spotka sie ze sprzeciwem górników lub nawet - wedlug opinii jednej trzeciej - wywola strajki i niepokoje spoleczne. * Trzy piate Polaków uwaza, ze panstwo powinno górnikom zwalnianym z kopaln zapewnic inne miejsca pracy. * Zdecydowana wiekszosc Polaków - trzy piate - uwaza, ze zarówno rzad jak i cale spoleczenstwo maja zobowiazania wobec górników. Osoby te dostrzegaja szczególny charakter pracy górnika lub inne motywy, które, ich zdaniem, powinny decydowac o tym, zeby zatroszczyc sie o przyszlosc zwalnianych górników. * W hierarchii reform uznanych spolecznie za najpilniejsze do przeprowadzenia pierwsze miejsce zajmuje reforma sluzby zdrowia, ostatnie - restrukturyzacja górnictwa. Warszawa, czerwiec 1998 r.
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystywanie w innej formie danych, informacji i opracowan zawartych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania zródla i uzyskania zgody zleceniodawcy Biura Programowego TVP S.A. * * * W zwiazku z przygotowywanym projektem restrukturyzacji górnictwa OBOP 1 na zlecenie Biura Programowego TVP S.A. przeprowadzil badanie opinii Polaków na te temat. Wyniki sondazu, poza pogladami i ocenami spolecznymi zwiazanymi bezposrednio z restrukturyzacja górnictwa, dostarczaja równiez informacji o tym, jak postrzegany jest zawód górnika i jak silne sa stereotypy dotyczace Slaska jako centrum gospodarki narodowej, a wegla - jako bogactwa narodowego. WEGIEL I GÓRNICTWO W OPINII SPOLECZNEJ W swiadomosci spolecznej funkcjonuje utrwalane od pokolen przekonanie, ze Polska weglem stoi. Wegiel, zgodnie z tym tradycyjnym sposobem myslenia, jest bogactwem narodowym, a jego wydobycie - galezia przemyslu o podstawowym znaczeniu dla gospodarki kraju. Oba te czynniki oraz trudne warunki pracy w kopalniach zrodzily (podtrzymywany przed transformacja systemowa, w okresie gospodarki centralnie planowanej) poglad, ze górnicy sa specyficzna grupa zawodowa, która zasluguje na szczególne przywileje. Stereotyp ten znalazl potwierdzenie w wynikach omawianego tu sondazu. Zdecydowana wiekszosc osób uwaza, ze wegiel jest naszym bogactwem narodowym (84%), zawód górnika godny jest wiekszego poszanowania niz inne zawody (76%), a Slask jest centralnym osrodkiem gospodarczym (70%). 1 Sondaz przeprowadzono miedzy 9 a 12 maja 1998 roku na reprezentatywnej losowej próbie mieszkanców kraju powyzej 15 roku zycia. Uzyskano 1047 wywiadów. Maksymalny blad statystyczny wynosi ± 3% przy wiarygodnosci oszacowania równej 95%. 2
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 Tab. 1 STEREOTYPY ZWIAZANE Z GÓRNICTWEM Czy sie Pan(i) zgadza - czy nie zgadza - tak raczej raczej nie brak z nastepujacymi stwierdzeniami: tak nie opinii wegiel to nasze bogactwo narodowe 53% 31% 9% 5% 2% zawód górnika zasluguje na wiekszy 40% 36% 14% 8% 2% szacunek niz inne zawody Slask to serce polskiej gospodarki 39% 31% 16% 9% 5% Mozna uznac, ze potraktowane lacznie wyniki odpowiedzi swiadcza o tym, jaki obraz górnictwa funkcjonuje w swiadomosci spolecznej. Okazuje sie, ze: wiekszosc Polaków - trzy piate (59%) uwaza, ze prawdziwe sa wszystkie trzy stereotypowe stwierdzenia dotyczace górnictwa - zarówno to, ze wegiel jest bogactwem narodowym, a zawód górnika zasluguje na specjalne uznanie, jak i to, ze Slask ma szczególne znaczenie dla polskiej gospodarki. jedna piata (19%) osób zgadza sie z dwoma aspektami tego stereotypu; jedna ósma (13%) przyznaje slusznosc jednej z trzech podanych opinii; jedna dziesiata (9%) nie zgadza sie z zadnym z tych zdan. Tradycyjnie utrwalone poglady badanych o górnictwie powiazane sa wyraznie z miejscem zamieszkania, wyksztalceniem, oraz zainteresowaniem polityka. Najwiecej Polaków z województwa katowickiego (70%) twierdzi, ze wszystkie trzy zdania o górnictwie sa prawdziwe i opinie te podziela tylko troche mniej osób z pozostalych terenów kraju (58%). Czesciej tez stereotyp ten towarzyszy mieszkancom wsi i malych miast (64%) niz osobom z wiekszych aglomeracji (51%). Racje jednoczesnie trzem opiniom o górnictwie relatywnie najczesciej przyznaja osoby z wyksztalceniem podstawowym (69%), a w miare rosnacego poziomu wyksztalcenia odpowiedzi takie sa coraz rzadsze (40% wsród osób z wyzszym wyksztalceniem). Nie interesowanie sie polityka bardziej sprzyja stereotypowemu mysleniu o górnictwie (66% wsród osób deklarujacych brak lub male zainteresowanie polityka) niz interesowanie sie zagadnieniami politycznymi (34%). 3
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 Podsumowujac - na szczególna uwage zasluguje tu fakt, ze tradycyjne postrzeganie roli wegla i górnictwa dla gospodarki narodowej oraz zawodu górnika jest silnie zakorzenione nie tylko w swiadomosci przewazajacej czesci mieszkanców Górnego Slaska, ale takze wsród wiekszosci calego spoleczenstwa polskiego. Analiza skladu spolecznego grupy osób, które uwazaja jednoczesnie, ze wegiel to nasze bogactwo narodowe, Slask to serce polskiej gospodarki i zawód górnika zasluguje na wiekszy szacunek niz inne zawody w porównaniu do skladu spolecznego calej populacji Polski od 15 roku zycia wskazuje, ze wsród ludzi o tradycyjnym podejsciu do górnictwa jest wiecej niz wsród ogólu spoleczenstwa 2 : kobiet ; osób starszych (powyzej 60 roku zycia); osób z wyksztalceniem zasadniczym zawodowym; mieszkanców wsi i malych miast. POINFORMOWANIE O RESTRUKTURYZACJI GÓRNICTWA Ponad trzy czwarte osób slyszalo o planowanym programie restrukturyzacji górnictwa, a jedna piata nic o tym jeszcze nie wiedziala. Przy tym 30% Polaków zastanawialo sie nad tym problemem, a wiec mozna powiedziec, ze byli oni ta sprawa w jakis sposób poruszeni. Rzad oglosil ostatnio program restrukturyzacji górnictwa wegla na Slasku. Czy slyszal(a) Pan(i) o tym? slyszale(a)m i myslale(a)m o tym 30% slyszale(a)m, ale o tym nie myslale(a)m 49% w ogóle o tym nie slyszale(a)m 21% Wiadomosc o programie restrukturyzacji górnictwa rozwazali przede wszystkim mieszkancy katowickiego (60%) - deklarowali oni ponad dwa razy czesciej niz reszta Polaków (26%), ze o tej sprawie mysleli. Refleksje na ten temat towarzyszyly tez czesciej ludziom starszym (powyzej 50 roku zycia - 36%) niz najmlodszym (do 19 roku 4
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 zycia - 12%); osobom z wyzszym wyksztalceniem (49%) niz podstawowym (23%); mieszkancom miast (34%) niz mieszkancom wsi (22%). RESTRUKTURYZACJA GÓRNICTWA - KORZYSCI CZY STRATY Ponad polowa spoleczenstwa ocenila program restrukturyzacji górnictwa jako niekorzystny przede wszystkim dla Slaska i górników, a prawie polowa uwaza go za niepomyslny dla calego górnictwa, polskiej gospodarki i co za tym idzie - dla wszystkich Polaków. Pozytywne skutki, jakie moze w poszczególnych aspektach przyniesc restrukturyzacja górnictwa - przewiduje od jednej czwartej do jednej trzeciej osób. Tab. 2 DLA KOGO RESTRUKTURYZACJA GÓRNICTWA BEDZIE KORZYSTNA, A DLA KOGO NIEKORZYSTNA Jak Pan(i) sadzi, czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla: korzystny niekorzystny brak opinii calego górnictwa 33% 48% 19% calej polskiej gospodarki 31% 48% 21% górników, których obejmie 30% 52% 18% wszystkich Polaków 27% 47% 26% Slaska 26% 55% 19% Przewazajace poglady o niekorzystnych skutkach reformy górnictwa podzielaja niemal w takim samym stopniu osoby, które zastanawialy sie nad wiadomosciami o programie restrukturyzacji, jak i te, które o tym nie myslaly. Jednoczesnie wsród badanych, którzy dotad nic nie wiedza o tym programie równiez dominuja opinie o jego negatywnych konsekwencjach. Natomiast przekonanie, ze restrukturyzacja górnictwa bedzie korzystna w poszczególnych badanych aspektach wystepuje relatywnie najczesciej wsród osób, które slyszaly i rozwazaly informacje o planowanej reformie, rzadziej wsród tych, którzy nie zastanawiali sie nad nia, najrzadziej zas wsród osób w ogóle nie poinformowanych. Oczywiste jest, ze w przypadku tych zaleznosci najbardziej istotne znaczenie ma wyksztalcenie badanych. Jak juz byla o tym mowa, osoby o wyzszym statusie wyksztalcenia czesciej niz inne zastanawialy sie nad informacjami 2 Szczególowe porównanie zamieszczono w aneksie. 5
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 dotyczacymi programu restrukturyzacji. Rzadziej zas przywiazane sa do tradycyjnego modelu górnictwa. Nalezy tu podkreslic, ze oceny dotyczace zysków i strat wynikajacych z programu restrukturyzacji górnictwa, wsród ogólu Polaków i mieszkanców województwa katowickiego sa zblizone. Tylko nieco wiecej mieszkanców katowickiego niz osób z innych regionów kraju podziela opinie, ze program restrukturyzacji jest niekorzystny dla Slaska (róznica 15 punktów procentowych), dla górników (10 p. p.), dla calej polskiej gospodarki, calego górnictwa oraz dla wszystkich Polaków (róznice po 6 p. p.). Warto w tym miejscu jeszcze przedstawic, w jakim stopniu tradycyjnie zakorzenione przekonania, ze wegiel to nasze bogactwo narodowe, zawód górnika wymaga szczególnego szacunku, a Slask to serce polskiej gospodarki - wplywaja na pozytywne lub negatywne oceny programu restrukturyzacji górnictwa. Polacy, którzy uznaja za prawdziwe wszystkie te stwierdzenia najczesciej sadza, ze program restrukturyzacji jest niekorzystny. Tab. 3 Czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla calego górnictwa: brak odp. twierdzacej 1 odp. twierdzaca 2 odp. twierdzace 3 odp. twierdzace korzystny 52% 44% 41% 25% niekorzystny 28% 36% 41% 56% brak opinii 20% 20% 18% 19% Tab. 4 Czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla polskiej gospodarki: brak odp. twierdzacej 1 odp. twierdzaca 2 odp. twierdzace 3 odp. twierdzace korzystny 49% 46% 38% 23% niekorzystny 27% 34% 39% 56% brak opinii 24% 20% 23% 21% Tab. 5 Czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla górników, których obejmie: brak odp. twierdzacej 1 odp. twierdzaca 2 odp. twierdzace 3 odp. twierdzace korzystny 59% 39% 31% 23% niekorzystny 23% 42% 50% 60% brak opinii 18% 19% 19% 17% 6
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 Tab. 6 Czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla wszystkich Polaków: brak odp. twierdzacej 1 odp. twierdzaca 2 odp. twierdzace 3 odp. twierdzace korzystny 43% 40% 32% 20% niekorzystny 28% 30% 39% 55% brak opinii 29% 30% 29% 24% Tab. 7 Czy ten program jest korzystny, czy niekorzystny dla Slaska: brak odp. twierdzacej 1 odp. twierdzaca 2 odp. twierdzace 3 odp. twierdzace korzystny 48% 39% 29% 19% niekorzystny 26% 43% 52% 63% brak opinii 26% 18% 19% 18% (w naglówkach tabel podano z iloma stereotypowymi opiniami o górnictwie respondenci sie zgadzaja) PRZEWIDYWANIA DOTYCZACE POWODZENIA RESTRUKTURYZACJI GÓRNICTWA Ogloszony przez rzad program restrukturyzacji górnictwa, zdaniem Polaków, moze nie zostac przyjety przez górników i wywolac wrecz ich opór. Dwie piate osób sadzi, ze górnicy beda sie sprzeciwiac, a jedna trzecia - ze moze nawet dojsc do strajków i niepokojów spolecznych. Tylko co szósty badany uwaza, ze górnicy, wprawdzie z koniecznosci, ale pogodza sie z restrukturyzacja. Tab. 8 OPINIE O REAKCJI GÓRNIKÓW A jak Pan(i) sadzi, jak program ten zostanie przyjety przez górników? zostanie przyjety z zadowoleniem 1% zostanie przyjety jako rzecz konieczna 17% spotka sie ze sprzeciwem 40% wywola strajki i niepokoje spoleczne 32% brak opinii 10% 7
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 Przewidywania dotyczace tego, czy reforme górnictwa bedzie mozna zrealizowac w planowanym terminie równiez nie sa optymistyczne. Polowa badanych przypuszcza, ze restrukturyzacje uda sie przeprowadzic z duzym opóznieniem, zas jedna piata sadzi, ze w ogóle nie da sie jej zrealizowac. Tylko nieliczni twierdza, ze zostanie ona wprowadzona w terminie. Z tych wyników odpowiedzi takze mozna sadzic, ze przedstawiony przez rzad program restrukturyzacji nie zyskal uznania spolecznego. Tab. 9 Jak Pan(i) mysli, czy planowana przez rzad restrukturyzacja górnictwa sie uda? uda sie i to w planowanym czasie 5% uda sie, ale z duzym opóznieniem 51% nie uda sie 21% trudno powiedziec 23% Przekonanie, ze restrukturyzacji w ogóle nie bedzie mozna przeprowadzic podzielaja czesciej niz inni mieszkancy województwa katowickiego. OBOWIAZKI PANSTWA I SPOLECZENSTWA WOBEC GÓRNIKÓW Zdecydowana wiekszosc spoleczenstwa - 89% - uwaza, ze panstwo ma obowiazki wobec górników, którzy pracuja w kopalniach przynoszacych straty. Dominuje przy tym poglad, ze to wlasnie panstwo powinno zwalnianym górnikom zapewnic nowe miejsca pracy. Tab. 10 OBOWIAZKI PANSTWA WOBEC GÓRNIKÓW Jakie obowiazki, Pana(i) zdaniem, ma panstwo wobec górników z kopaln, które przynosza straty : górników, dla których nie ma pracy nalezy zwalniac, lecz panstwo 58% powinno zapewnic im inne miejsca pracy górników, dla których nie ma pracy nalezy zwalniac, lecz panstwo powinno im dac pieniadze na znalezienie sobie nowej pracy panstwo powinno pokrywac te straty z budzetu, a górnicy powinni miec prace az do wyczerpania wegla 17% 14% 8
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 miec prace az do wyczerpania wegla górników, dla których nie ma pracy, nalezy zwalniac, a ich sprawa 3% jest jak sobie poradza trudno powiedziec 8% Opinie te nie sa istotnie zróznicowane przez zmienne spoleczno - demograficzne. Sa natomiast wyraznie zalezne od sposobu postrzegania specyfiki zawodu górnika oraz roli wegla i Slaska dla polskiej gospodarki. Otóz osoby, które do tych spraw maja podejscie tradycyjne 3 (59%) czesciej niz pozostali (48%) uwazaja, ze zapewnienie górnikom nowych miejsc pracy jest obowiazkiem panstwa. Zas przekonanie, ze zwalnianym górnikom panstwo powinno udzielic pomocy finansowej na znalezienie pracy wyrazaja najczesciej ludzie, którzy nie akceptuja zadnego ze stereotypowych twierdzen o górnictwie (27%) a najrzadziej ci, którzy tradycyjnie mysla o górnictwie (14% sposród osób uznajacych wszystkie trzy stereotypowe stwierdzenia). Zdecydowana wiekszosc Polaków - trzy piate - uwaza, ze zarówno rzad jak i cale spoleczenstwo maja zobowiazania wobec górników. Osoby te dostrzegaja szczególny charakter pracy górnika lub inne motywy, które, ich zdaniem, powinny decydowac o tym, zeby zatroszczyc sie o przyszlosc zwalnianych górników. Natomiast jedna trzecia badanych nie widzi powodów, zeby górników traktowac inaczej niz ludzi innych zawodów. Tab. 11 SPECYFIKA PRACY GÓRNIKA A ZOBOWIAZANIA SPOLECZENSTWA I PANSTWA Czy rzad i spoleczenstwo powinny szczególnie zadbac o zwalnianych górników: tak: (62%) nie: (32%) bo praca górnika jest szczególnie ciezka i 46% niebezpieczna bo górnicy sa sila i nalezy sie z nia liczyc 9% bo wszyscy ludzie ciezko pracuja, choc nie kazda praca jest tak 15% niebezpieczna bo górnicy sa tak samo wazni jak ludzie innych zawodów 15% bo Polska ma dlug wobec 7% bo górnicy zawsze dobrze 2% 3 Tzn. uwazaja, ze prawdziwe jest przynajmniej jedno ze stwierdzen: wegiel to nasze bogactwo narodowe, zawód górnika zasluguje na wiekszy szacunek niz inne zawody lub Slask to serce polskiej gospodarki. 9
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 górników zarabiali i mieli przywileje trudno powiedziec - 6% OPINIE O PRIORYTETACH REFORMOWANIA RÓZNYCH DZIEDZIN ZYCIA Przewazajaca wiekszosc - cztery piate - Polaków twierdzi, ze sluzba zdrowia najpilniej wymaga zreformowania. Zdaniem dwóch trzecich badanych w pierwszej kolejnosci powinna byc realizowana reforma rent i emerytur, a ponad polowa osób widzi koniecznosc przeprowadzenia przede wszystkim reformy oswiaty. Priorytet dla zmiany administracyjnego podzialu kraju dostrzega mniej niz jedna trzecia Polaków, a za pilna potrzeba restrukturyzacji górnictwa opowiada sie tylko jedna piata respondentów. Koalicja rzadowa zapowiada wprowadzenie wielu reform. Które z nastepujacych reform powinny byc Pana(i) zdaniem realizowane w pierwszej kolejnosci? reforma sluzby zdrowia 82% reforma rent i emerytur reforma i oswiaty reforma administracyjnego podzialu panstwa restrukturyzacja górnictwa trudno powiedziec 64% 52% 30% 21% 4% (Odsetki nie sumuja sie do 100, poniewaz respondenci mogli wskazac wiecej niz jedna odpowiedz) Wydaje sie zatem, ze spoleczenstwo przywiazuje wieksza wage do socjalnej sfery zycia; do spraw, które bezposrednio i na codzien dotycza wielu polskich rodzin. Zapewne wlasnie w takich dziedzinach jak sluzba zdrowia, szkolnictwo czy tez swiadczenia emerytalne niemal kazdy zaobserwowal jakies niedociagniecia lub wrecz wadliwe ich dzialanie. Mozna przypuszczac tez, ze problemy zwiazane z 10
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 funkcjonowaniem panstwa i samorzadów (a wiec reforma administracyjnego podzialu kraju oraz kompetencje panstwa i samorzadów) wydaja sie ludziom bardziej odlegle od ich codziennego zycia i za razem bardziej abstrakcyjne. Natomiast, jak wskazuja wyniki sondazu, program restrukturyzacji górnictwa postrzegany jest jako niekorzystny dla gospodarki narodowej i wiazany, w odczuciu wiekszosci Polaków, z nieuzasadnionym krzywdzeniem górników. * * * Podsumowujac, nalezy stwierdzic, ze ogloszony przez rzad program restrukturyzacji górnictwa nie zyskal akceptacji spolecznej. W swiadomosci spolecznej funkcjonuje zakorzeniony poglad, ze wegiel jest naszym bogactwem narodowym, Slask - to serce polskiej gospodarki a zawód górnika zasluguje na wiekszy szacunek niz inne zawody. Stereotyp ten wyznacza w duzej mierze stosunek Polaków do zamierzen wobec górnictwa. Wizja restrukturyzacji kopaln, a praktycznie w wielu przypadkach ich likwidacja, sprzeczna jest z tym silnie utrwalonym, tradycyjnym przekonaniem o podstawowym znaczeniu górnictwa wegla dla gospodarki narodowej. Mozna tez przypuszczac, ze kazdy program reformy górnictwa spotka sie z dezaprobata spoleczenstwa w calym kraju (a nie tylko górników), jesli nie bedzie zawieral takich rozwiazan, które beda przewidywac stworzenie przez panstwo nowych miejsc pracy dla górników. Przypuszczenie to wynika z dosc rozpowszechnionego wsród Polaków stereotypu wzoru i roli zawodu górnika, a co sie z tym wiaze - z przekonania o zobowiazaniach panstwa i spoleczenstwa wobec górników. 11
Osrodek Badania Opinii Publicznej Sp. z o.o. Polacy o górnikach, weglu i restrukturyzacji... 9 12 maja 98 ANEKS PORÓWNWNIE SKLADU SPOLECZNEGO OSÓB O TRADYCYJNYM PODEJSCIU DO GÓRNICTWA ZE SKLADEM SPOLECZNYM POPULACJI POLSKI (powyzej 15 roku zycia) Plec sklad spoleczny osób tradycyjnie postrzegajacych górnictwo 4 sklad spoleczny populacji (w/g danych GUS) mezczyzni 45% 48% kobiety 55% 52% Wiek 15-19 lat 10% 11% 20-29 lat 16% 18% 30-39 lat 15% 18% 40-49 lat 20% 20% 50-59 lat 12% 12% 60 lat i wiecej 27% 21% Miejsce zamieszkania wies 39% 37% miasta do 100 tys. mieszkanców 34% 32% miasta 101 do 500 tys. 16% 19% miasta powyzej 500 tys. 11% 12% Wyksztalcenie podstawowe 34% 40% zasadnicze zawodowe 31% 26% srednie i pomaturalne 29% 27% wyzsze 6% 7% 4 Osoby, które twierdzaco odpowiedzialy o trzech nastepujacych sprawach: wegiel to nasze bogactwo narodowe, Slask to serce polskiej gospodarki i zawód górnika zasluguje na wiekszy szacunek niz inne zawody. 12