Anna Pałkowska Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gdańsku Izabela Steinka Akademia Morska w Gdyni OPAKOWANIA AKTYWNE I INTELIGENTNE W ŚWIADOMOŚCI KONSUMENTÓW W ostatnich latach zauważalny jest rozwój rynku opakowań. Niesie on za sobą możliwość wprowadzania do obrotu opakowań aktywnych i inteligentnych. Celem badania marketingowego była ocena stopnia znajomości tych zagadnień przez respondentów. Starano się dostrzec dostępność opakowań na rynku, możliwość ich wykorzystania oraz bezpieczeństwo w zastosowaniu. W wyniku badań stwierdzono niewielką wiedzę respondentów na temat powyższych opakowań. Głównym źródłem wiedzy były studia, literatura oraz media. Niewielki procent osób ma zastrzeżenia dotyczące bezpieczeństwa w zastosowaniu opakowań aktywnych i inteligentnych. Słowa kluczowe: opakowania aktywne, opakowania inteligentne, konsument WSTĘP Na świecie prowadzone są liczne badania dotyczące możliwości wykorzystania opakowań aktywnych i inteligentnych oraz ich bezpieczeństwa w zastosowaniu. W wielu krajach, takich jak: Australia, Japonia czy Stany Zjednoczone, pakowanie żywności w powyższe opakowania jest już dobrze znane. Na rynku europejskim, w tym w szczególności w Polsce, również istnieje możliwość użycia opakowań aktywnych i inteligentnych, jednakże ich producenci zobowiązani są do przestrzegania bardziej restrykcyjnych regulacji prawnych niż w innych rejonach świata, czego konsekwencją jest wydłużenie okresu wprowadzenia do obrotu żywności w tych opakowaniach [6, 10]. Opakowania aktywne i opakowania inteligentne oprócz funkcji konwencjonalnych opakowań, czyli na przykład zabezpieczenia produktu przed zanieczyszczeniem, ułatwienia transportu, posiadają dodatkowe właściwości. Funkcją opakowań aktywnych jest również przedłużanie czasu przechowywania żywności zapakowanej. Zdolność ta możliwa jest na skutek absorpcji wody. Jej zbyt wysoka zawartość w produkcie jest czynnikiem wpływającym na rozwój bakterii, drożdży i pleśni. Ma to istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości dłuższego przechowywania środków spożywczych, w szczególności mięsa, drobiu i ryb. Osiągnięcie tego celu polega na dodaniu odpowiednich związków chemicznych do powierzchni tworzywa lub na dołączeniu specjalnej torebki z zawartymi w niej substancjami (żel krzemionkowy, NaCl, skrobia modyfikowana, zeolity) [2, 8].
36 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 80, listopad 2013 Dodatkowo, opakowania aktywne umożliwiają modyfikację składu środowiska wewnątrz opakowania na skutek ograniczenia stężenia: CO 2, substancji zapachowych, etylenu, czyli absorpcji tych związków. Poza tym zadaniem tych opakowań jest emisja, czyli wydzielanie do żywności substancji hamujących rozwój mikroorganizmów (etanol, nizyna, CO 2, lizozym, SO 2, sole oraz ich kwasy: sorbowe i benzoesowe) [1, 2, 7, 10]. Powyższe właściwości opakowań wpływają na perspektywę dłuższego przechowywania produktu w jego wnętrzu [12]. Jednakże opakowania takie nie mogą wprowadzać konsumenta w błąd poprzez zafałszowanie żywności. Należy także zwrócić uwagę, że za sprawą opakowań aktywnych możliwe jest szybsze przygotowanie posiłku w kuchenkach mikrofalowych [11]. Opakowania inteligentne, w przeciwieństwie do wyżej wspomnianych, nie modyfikują składu środowiska w opakowaniu, a jedynie dostarczają informacji. Rejestrują występowanie wewnątrz opakowania np. tlenu, który znalazł się w nim na skutek nieszczelności. Ponadto przekazują informację o niekorzystnej temperaturze, na którą był narażony dany środek spożywczy, oraz o wystąpieniu metabolitów, powstałych w wyniku przemian mikroorganizmów. Powyższe zdolności opakowań mogą ochronić konsumenta przed spożyciem żywności magazynowanej bądź dostarczonej w nieprawidłowych warunkach [4]. Ze względu na duże możliwości wykorzystania opakowań aktywnych i inteligentnych na obecnie rozwijającym się rynku celem pracy była ocena postrzegania powyższych opakowań przez potencjalnych konsumentów. MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ W pracy posłużono się autorskim kwestionariuszem ankietowym. Badanie przeprowadzono w grudniu 2012 roku, wśród 100 respondentów z województwa pomorskiego zróżnicowanych pod względem: wieku, płci, wykształcenia oraz miejsca zamieszkania. Kwestionariusz ankietowy składał się z 17 pytań, z czego 15 miało charakter zamknięty z możliwością jednokrotnego i wielokrotnego wyboru. Pozostałe dwa pytania miały charakter otwarty. Ankieta podzielona została na dwie części. W pierwszej z nich znalazły się pytania dotyczące opakowań aktywnych, natomiast w drugiej pytania na temat opakowań inteligentnych. Zagadnienia poruszane w kwestionariuszu ankietowym związane były ze sprawdzeniem przez ankietowanych znajomości pojęć: opakowania aktywne, opakowania inteligentne oraz źródła wiedzy na ten temat, możliwości wykorzystania tych produktów na rynku, bezpieczeństwa stosowania, a także opinii konsumentów na temat powyższych opakowań. W badaniu wzięło udział 69% kobiet i 31% mężczyzn. Największy procent ankietowanych stanowiły osoby w przedziale wiekowym 21 30 lat, tj. 53%. Drugą grupą pod względem wielkości były osoby w przedziale wiekowym 31 40 lat, stanowiące 18% badanych, i osoby powyżej 60 lat, tj. 14%. Respondentów w wieku 41 50 lat oraz 51 60 lat znalazło się odpowiednio 9% i 6%.
A. Pałkowska, I. Steinka, Opakowania aktywne i inteligentne w świadomości konsumentów 37 Biorąc pod uwagę wykształcenie, najwięcej osób deklarowało wykształcenie wyższe (73%), 25% średnie, natomiast 4% zawodowe. Respondenci zróżnicowani byli także pod względem miejsca zamieszkania, tj. 52% stanowiły osoby zamieszkujące miasta powyżej 100 tys. mieszkańców, 38% osoby z miast do 100 tys. mieszkańców, a 10% pochodziło z obszarów wiejskich. WYNIKI I DYSKUSJA Z przeprowadzonego badania wynika, że niewielka grupa respondentów spotkała się z terminami: opakowania aktywne (38%) i opakowania inteligentne (29%), co oznacza, że z terminem opakowania aktywne nie spotkało się 62% badanych, natomiast z terminem opakowania inteligentne 71% osób (rys. 1). [%] 80 70 60 50 40 30 20 10 0 opakowania aktywne Rodzaj opakowania opakowania inteligentne tak nie Rys. 1. Znajomość przez respondentów terminów: opakowania aktywne i opakowania inteligentne Fig. 1. Knowledge about: active and intelligent packaging W obu przypadkach na powyższe pytania dotyczące znajomości pojęć: opakowania aktywne i opakowania inteligentne najwięcej twierdząco odpowiedziało kobiet (29% oraz 22%), osób z wykształceniem wyższym (31%, 26%) oraz zamieszkujących miasta powyżej 100 tys. mieszkańców (20%, 19%). Spośród badanych 18% zdobyło wiedzę na temat opakowań aktywnych w czasie studiów, 10% z literatury, natomiast 8% za pomocą mediów. Najmniej osób, tj. 6%, dowiedziało się o tego typu opakowaniach poprzez kontakty towarzyskie. Pozostała część ankietowanych, tj. aż 63%, stwierdziła, że nie zna tego zagadnienia. Podobne wyniki uzyskano w przypadku źródeł wiedzy na temat opakowań inteligentnych. Także 18% respondentów o tych opakowaniach dowiedziało się w czasie studiów, 6% z literatury, ale aż 71% nie posiadało wiedzy na ten temat.
38 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 80, listopad 2013 Opakowania aktywne, oprócz podstawowej roli, którą jest izolacja produktu przed środowiskiem zewnętrznym, posiadają także inne funkcje, między innymi zwiększenie możliwości dłuższego przechowywania danego produktu [2]. Kolejne pytanie w przeprowadzonym kwestionariuszu ankietowym dotyczyło wskazania funkcji opakowań aktywnych, które mają istotne znaczenie dla respondentów. Respondenci mieli do wyboru następujące odpowiedzi: izolacja produktu, przedłużanie czasu bezpiecznego przechowywania, inna funkcja, żadna. [%] 50 40 30 20 10 izolacja produktu przedłużanie czasu przechowywania produktu inna żadna 0 Rys. 2. Funkcje opakowań aktywnych mające znaczenie dla respondentów Fig. 2. The most important functions of active packaging Dla dużej grupy respondentów funkcja opakowań aktywnych nie ma znaczenia co potwierdzają wyniki otrzymanych 45,7% wskazań (rys. 2). Pozostałe dane przeprowadzonego badania sugerują, że funkcją opakowań, która ma największe znaczenie dla respondentów, spośród pozostałych odpowiedzi (ok. 36%), jest przedłużanie czasu przechowywania produktów w opakowaniu aktywnym. Biorąc pod uwagę czynniki zmienne, tak odpowiedziało najwięcej kobiet (26%), prawie taki sam procent osób z wykształceniem wyższym (28%) oraz 18% osób w przedziale wiekowym 51 60 lat. Według dostępnych danych zawartych w literaturze przedmiotu powyższa funkcja związana jest z zachodzącą interakcją pomiędzy opakowaniem a środkiem spożywczym, łamiąc w ten sposób dotychczasowe zasady braku możliwości oddziaływania między tymi produktami, pod warunkiem zachowania pełnego bezpieczeństwa przechowywania w nim produktu [6]. W kwestionariuszu ankietowym pytano także badanych o funkcje opakowań inteligentnych, które są dla nich istotne. Do wyboru znalazły się następujące odpowiedzi: izolacja produktu, informacja na opakowaniu wskazująca przydatność produktu do spożycia, inna funkcja, żadna.
A. Pałkowska, I. Steinka, Opakowania aktywne i inteligentne w świadomości konsumentów 39 W tym przypadku jeszcze większa grupa respondentów uważała, że funkcja opakowań inteligentnych nie ma dla nich znaczenia (tj. 61% wskazań) co obrazuje rysunek 3. [%] 80 60 40 izolacja produktu przedłużanie przydatności produktu do spożycia inna żadna 20 0 Rys. 3. Funkcje opakowań inteligentnych mające znaczenie dla respondentów Fig. 3. The most important functions of intelligent packaging for respondents Spośród wskazanych przez respondentów konkretnych funkcji opakowań inteligentnych była możliwość weryfikacji za pomocą czujników obecnych w opakowaniach o przydatności produktu do spożycia (25% wskazań), wśród których znalazło się 17,6% wskazań osób w wieku 21 30 lat, 19,6% kobiet, 23,5% osób z wykształceniem wyższym, 16,6% osób zamieszkujących miasta powyżej 100 tys. mieszkańców. Podstawową funkcją wszystkich opakowań, nie tylko tych omawianych w pracy, jest zabezpieczenie produktu przed środowiskiem zewnętrznym. Mimo to niewielka grupa respondentów funkcję tę uważa za nadrzędną, zarówno w przypadku opakowań aktywnych, jak i inteligentnych. Kolejne pytanie przeprowadzonej ankiety dotyczyło wskazania produktów dostępnych na rynku w opakowaniach aktywnych. 35% odpowiedzi świadczy o tym, że respondenci nie potrafią wskazać, do pakowania jakich produktów mogą być stosowane opakowania aktywne. Dla pozostałych ankietowanych powyższe opakowania mogą mieć zastosowanie do umieszczania w nich: mięsa wieprzowego (17%), mięsa drobiowego (13,5%), serów (10%) i ryb (8,6%). W obiektach obrotu żywnością znacznie rzadziej można spotkać się z umieszczeniem w opakowaniach aktywnych owoców i warzyw (4,9%) oraz kawy (5,5%). O to samo zagadnienie zapytano respondentów w odniesieniu do opakowań inteligentnych. Ze względu na mniejszą znajomość opakowań tego typu przez respondentów znacznie wyższy procent odpowiedzi, tj. 56%, świadczy o braku umiejętności wskazania środków spożywczych mogących być pakowanych w opakowania inteligentne. Pomimo to 15,4% respondentów postulowało wykorzystanie jako opakowania inteligentnego kubków z wieczkami wskazującymi konsumentowi temperaturę spożywanego przez nich napoju.
40 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 80, listopad 2013 64% respondentów nie potrafi stwierdzić, czy opakowania aktywne są potrzebne czy też nie. Takie samo zdanie na temat opakowań inteligentnych posiada 66% osób. W kwestionariuszu ankietowym poruszono także zagadnienie dotyczące bezpieczeństwa stosowania opakowań aktywnych oraz opakowań inteligentnych. 75% respondentów w przypadku opakowań aktywnych i 72% w przypadku opakowań inteligentnych nie ma zdania na ten temat. W obu przypadkach 1% respondentów ma zastrzeżenia dotyczące bezpieczeństwa stosowania tych opakowań. Pozostała część badanych z całą pewnością stwierdza, że można zaufać tym opakowaniom. Podobne badanie na temat oceny bezpieczeństwa opakowań aktywnych i inteligentnych zostało przeprowadzone przez Lisińską-Kuśnierz [5], w którym wzięło udział 48 przedsiębiorców związanych z branżą opakowań. Uzyskano 12,8% odpowiedzi świadczących o braku bezpieczeństwa opakowań aktywnych oraz 17% wskazań w odniesieniu do opakowań inteligentnych. Powyższe wyniki są znacznie wyższe niż w przypadku badania autorskiego. Ostatnie zagadnienie poruszane przez badaną grupę 100 respondentów dotyczyło dostępności na rynku opakowań aktywnych i inteligentnych (rys. 4). Zdaniem respondentów dostępność opakowań aktywnych i inteligentnych jest niewielka. 91% respondentów uważa, że opakowania inteligentne są trudno dostępne. Identyczne zdanie w odniesieniu do opakowań aktywnych ma 20% mniej respondentów. [%] 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 opakowania aktywne Rodzaj opakowania opakowania inteligentne łatwo dostępne trudno dostępne Rys. 4. Dostępność opakowań aktywnych i inteligentnych według respondentów Fig. 4. Availability of active and intelligent food packaging according to respondents Ze względu na niewielką świadomość społeczeństwa na temat powyższych opakowań można sądzić, że pewna grupa badanych nie była w stanie stwierdzić, czy zakupiona przez nich żywność mogła być zapakowana w takie opakowania. W związku z tym tylko nieliczna grupa badanych potrafiła wskazać branże, w których jest możliwe wykorzystanie opakowań aktywnych i inteligentnych. Głównie wskazywano na branżę spożywczą, farmaceutyczną i kosmetyczną.
A. Pałkowska, I. Steinka, Opakowania aktywne i inteligentne w świadomości konsumentów 41 PODSUMOWANIE Świadomość społeczeństwa polskiego na temat opakowań aktywnych i inteligentnych jest niewielka. Źródłem wiedzy dla tych osób, które znały powyższe zagadnienia, były głównie studia, literatura oraz media. Pomimo to tylko niewielka grupa respondentów ma zastrzeżenia dotyczące bezpieczeństwa stosowania opakowań aktywnych i opakowań inteligentnych. Nikt z respondentów nie uważa, że opakowania te są niepotrzebne w zastosowaniu. Niewielu badanych jest w stanie podać przykłady możliwości wykorzystania opakowań aktywnych i inteligentnych. Głównie wskazuje się na branżę spożywczą, farmaceutyczną oraz kosmetyczną. Jednym ze sposobów zwiększenia zainteresowania opakowaniami aktywnymi i inteligentnymi może być ułatwienie dostępu do wiedzy na ich temat. LITERATURA 1. Bohdan M., Opakowania giętkie. Nowe materiały i rozwiązania, Przemysł Spożywczy, 2010, 7 8, s. 68 72. 2. Kozak W., Cierpiszewski R., Opakowania aktywne, Przemysł Spożywczy, 2010, 10, s. 54 57. 3. Kozak W., Cierpiszewski R., Opakowania inteligentne, Przemysł Spożywczy, 2010, 3, s. 36 38. 4. Krawczyk T., Inteligentne opakowania świeżość pod nadzorem, Opakowanie, 2011, 2, s. 49 51. 5. Lisińska-Kuśnierz M., Problem bezpieczeństwa materiałów opakowaniowych i opakowań w ocenie podmiotów łańcucha dostaw, Opakowanie, 2012, 8, s. 67 72. 6. Makała H., Trendy na rynku opakowań do żywności. Opakowania aktywne i inteligentne, Opakowanie, 2010, 11, s. 23 25. 7. Martyn A., Targoński Z., Antymikrobiologiczne opakowania żywności, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2010, 5(72), s. 33 34. 8. Nowacka M., Fijałkowska A., Aktywne materiały przeznaczone do kontaktu z żywnością, Opakowanie, 2011, 8, s. 68 71. 9. Nowacka M., Niemczuk D., Nowoczesne materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością oraz ich wpływ na bezpieczeństwo żywności, Opakowanie, 2012, 6, s. 64 68. 10. Panfil-Kuncewicz H., Kuncewicz A., Mieczkowska M., Postęp w pakowaniu produktów spożywczych, Przemysł Spożywczy, 2011, 7 8, s. 84 90. 11. Przetyczek-Rożnowska I., Opakowania żywności do ogrzewania w kuchenkach mikrofalowych, Przemysł Spożywczy, 2010, 1, s. 40 43. 12. Tabaka K., Cierach M., Pakowanie mięsa i przetworów mięsnych w opakowania aktywne, inteligentne i biodegradowalne, Gospodarka Mięsna, 2012, 9, s. 34 42.
42 ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 80, listopad 2013 ACTIVE AND INTELLIGENT PACKAGING IN CONSUMERS AWARENESS Summary In the last few years we can observe development of packaging. This is opportunity to introduce active and intelligent food contact materials on our market. The main purpose of this marketing study was to answer the question, what do respondents know about this subject. Another purpose was to explore availability and safety of this packaging. The most of respondents not see threat in use active and intelligent food packaging. Very important is, that the majority not know a lot about this kind of packaging. The main source knowledge of this subject was literature and media. Keywords: active packaging, intelligent packaging, consumer