Wanda Krystyna Roman KOLEKCJA AKT DOTYCZĄCA DEPORTACJI POLAKÓW Z TERENÓW LITWY W LATACH 1941 1952 W ZBIORACH CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO Tajny protokół do paktu o nieagresji między Niemcami a ZSRR z dnia 23.08.1939 roku rozgraniczał strefy wpływów tych państw, ich granicą miała być północna granica Litwy z pozostawieniem Litwy w strefie zainteresowań niemieckich. W tajnym protokole podpisanym między tymi państwami przy okazji zawarcia układu o granicy i przyjaźni w dniu 28.09.1939 roku, postanowione zostało, że Litwa znajdzie się w sowieckiej strefie wpływów. Już od końca września we wszystkich trzech państwach bałtyckich organizowano sowieckie bazy wojskowe. Według niektórych historyków, okupowana od 17 września 1939 roku przez Sowietów, Wileńszczyzna została obiecana Litwinom w zamian za zgodę na stacjonowanie na Litwie wojsk sowieckich. Dopóki jednak to nie nastąpiło, na okupowanych terenach władzę sprawowało NKWD, dokonując masowych aresztowań, szczególnie wśród ludności polskiej przede wszystkim działaczy państwowych i społecznych, lekarzy, prawników, urzędników. Przekazanie Wilna i Wileńszczyzny Litwie odbyło się w dniu 26.10.1939 roku. Wynik ultimatum postawionego Litwie przez ZSRR dnia 14.06.1940 roku spowodował całkowite zajęcie Litwy przez wojska sowieckie i stopniowe przekształcenie w republikę sowiecką. Ostatecznie 3.08.1940 roku włączono Litwę do
ZSRR, co pociągnęło za sobą nie tylko zmiany prawno-ustrojowe, ale także liczne represje, przede wszystkim w stosunku do przedstawicieli litewskich władz państwowych i samorządowych, w następnej zaś kolejności przystąpiono do oczyszczania terytorium Litwy z tzw. elementów antysowieckich. Już jesienią 1940 roku rozpoczęto przygotowania do przeprowadzenia na terenach Litewskiej SRS masowej deportacji wrogów narodu 1, do których zaliczono przede wszystkim inteligencję (polską oraz litewską która nie podjęła współpracy z Sowietami): naukowców, nauczycieli, oficerów, a ponadto m.in. b. żołnierzy polskich, b. ochotników z armii antybolszewickiej z okresu rosyjskiej wojny domowej, obywateli państw obcych, osoby utrzymujące kontakty z zagranicą, uciekinierów z Polski (tych było na Litwie kilkadziesiąt tysięcy), byłych urzędników ministerialnych, arystokratów, kupców, ziemian, właścicieli hoteli i restauracji. Instrukcję o sposobie przeprowadzenia operacji wysiedlenia elementu antysowieckiego z Litwy, Łotwy i Estonii podpisał zastępca ludowego komisarza bezpieczeństwa państwowego Związku Sowieckiego Iwan Sierow 12 czerwca 1941 roku 2. W 7 punktach szczegółowo nakreślono plan przeprowadzenia tej operacji, którą uznano za zadanie o dużym znaczeniu politycznym. Jej powodzenie zależało od tego, na ile powiatowe trójki i sztaby operacyjne potrafią działać dokładnie zgodnie z planem oraz przewidzieć ewentualne trudności. Zalecano, aby operacje prowadzić bez rozgłosu i paniki, nie dopuścić do ekscesów nie tylko ze strony wysiedlanych, ale również ze strony znacznej części miejscowej ludności wrogo ustosunkowanej do władzy sowieckiej 3. Na trójki powiatowe nałożono obowiązek prowadzenia instruktaży dla grup operacyjnych, które miały odbywać się w maksymalnie krótkim terminie przed operacją tak, aby pozostał tylko czas, który był niezbędny na przejazd na miejsce operacji. Również trójki miały zapewnić transport dla grup operacyjnych w 1 Podobne akcje przeprowadzono w 1940 roku na wschodnich terenach polskich przyłączonych do ZSRR w 1939 roku, zwanych Zachodnią Ukrainą i Zachodnią Białorusią, Pierwsza deportacja 10 lutego 1940 roku objęła ok. 220.000 osób; druga 13 kwietnia 1940 roku ponad 320.000 osób; trzecia w okresie czerwiec lipiec 1940 roku ok. 240.000 osób. Por. m.in.: J. S i e d l e c k i, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939 1986, Londyn 1987; A. G ł o w a c k i, Sowieci wobec Polaków na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939 1941, Łódź 1998. 2 CAW, KAAL, VIII.807.24.1, k. 1 10. 3 Tamże, s. 1.
porozumieniu z miejscowymi kierownikami organizacji partyjnych. Podkreślone zostało, że miejscowych urzędników partyjnych należy uświadamiać, że wysiedlani są wrogami narodu sowieckiego, można z ich strony spodziewać się nawet ataku zbrojnego. Odpowiednio wcześniej miały być przygotowane akta teczki dla deportowanych, którymi posługiwały się grupy operacyjne. Starszy grupy poblankietów do wypełniania, obecność transportu. Trójka powiatowa powiadamiała starszego grupy operacyjnej, gdzie mieszkają wysiedlane rodziny i wskazywała odpowiednie drogi transportu do danej miejscowości i do najbliższej stacji kolejowej. Wszyscy członkowie grup operacyjnych winni posiadać broń w pełnej gotowości bojowej i zapas amunicji. Po przybyciu na miejsce wysiedlania grupy kontaktowały się (przy zachowaniu niezbędnej konspiracji) z miejscowymi władzami: przewodniczącym, sekretarzem lub członkami rad wiejskich w celu ustalenia miejsca zamieszkania wysiedlanych rodzin 4. Do obowiązku przedstawiciela władzy miejscowej należało wykonanie spisu pozostawionego mienia. Operacja miała być rozpoczęta o świecie. Po wejściu do mieszkania, całą rodzinę zbierano w jednym pomieszczeniu, sprawdzano wszystkie osoby z posiadaną lista i polecano oddać broń. W zależności od tego, czy broń zostanie zdana czy nie, dokonuje się rewizji osobistej wysiedlanych i rewizji całego pomieszczenia, w celu odnalezienia broni. Jeśli podczas rewizji zostanie znaleziona broń w niedużej ilości, zabiera ją grupa operacyjna, rozdzieliwszy między sobą 5. Na osoby nieobecne, ukrywające się przed wysiedleniem lub chore sporządzano oddzielny wykaz. Po rewizji wysiedlanych należy poinformować, że na mocy decyzji rządu zostaną deportowani do innych obwodów Związku Sowieckiego. Wysiedlanym zezwolono na zabranie ze sobą rzeczy domowego użytku o wadze do 100 kilogramów. Jeżeli rodzina miała być wysiedlona na tereny wiejskie zezwolono na zabranie drobnych narzędzi gospodarskich. Do wyjaśnienia należało zatrzymywać wszystkie osoby, które przypadkiem 4 Tamże, s. 4. 5 Tamże.
znajdowały się lub weszły do domu rodziny wysiedlanej. W wypadku nie otwarcia dobrowolnie drzwi, należało je wyłamać. Przewóz wysiedlanej rodziny do punktu zbornego przy stacji kolejowej miał odbywać się w ciągu dnia, nie dłużej niż w ciągu dwóch godzin. Istotną kwestią do załatwienia podczas wysiedlania było oddzielenie głowy, rodziny od reszty: ponieważ duża liczba wysiedlanych powinna być aresztowana i umieszczona w obozach specjalnych, a ich rodziny należy wywieźć do miejsc specjalnego osiedlenia w odległych obwodach, dlatego jest konieczne, aby operację zatrzymania tak wysiedlanych członków rodzin Jak i głowy rodziny przeprowadzić jednocześnie nie informując ich o rozdzieleniu i głowy rodziny przeprowadzić jednocześnie nie informując ich o rozdzieleniu... Przewóz jednej rodziny na stacją kolejową odbywa się na jednej furmance i dopiero na stacji głowę rodziny umieścić oddzielnie, w wagonie przeznaczonym specjalnie dla głów rodzin 6. Wiosną 1941 roku powołano sztab pod przewodnictwem majora bezpieczeństwa państwowego P. Bykowa, który miał nadzorować przebieg deportacji oraz zakończono zestawienie list osób podlegających wywózce. Notatka zastępcy naczelnika 2 oddziału NKGB LSRS lejtn. Miedwiediewa sporządzona na dzień 11 czerwca 1941 roku podaje następujące dane o liczbie zarejestrowanego antysowieckiego, kryminalnego i społecznie niebezpiecznego elementu (głów rodzin) podlegającego aresztowaniu i wysiedleniu z Litewskiej SRS: 15.258 osób, w tym 4.052 głowy rodziny po linii NKGB; 4.270 uchodźców polskich oraz 2.724 tzw. elementu kryminalnego 7. Kolejna notatka podaje statystykę tzw. elementu kontrrewolucyjnego i antysowieckiego w republice litewskiej na dzień 11 czerwca 1941 roku. I tak aresztowaniu podlega: 2.311 aktywnych uczestników antysowieckich nacjonalistycznych organizacji białogwardyjskich: 790 b. strażników, żandarmów, kadrę dowódczą policji i więziennictwa oraz szeregowych policji i więziennictwa, na których są materiały kompromitujące; 799 b. obszarników, fabrykantów i wyższych urzędników b. aparatu państwowego; 74 b. oficerów białej armii polskiej, łotewskiej, litewskiej i estońskiej 8. 6 Tamże, k. 8. 7 Tamże, k. 19. 8 Tamże, k. 20 21.
Osoby zaliczone jako głowy rodziny (4.450 osób), po oddzieleniu od pozostałych, miały być skierowane do obozu w Starobielsku 9, deportowani członkowie rodzin do Komi ASRR (3.600 osób). Osoby określone jako element kryminalny znaleźć się miały w Usolłagie, a prostytutki w Kazachskiej SRS. Plan przedsięwzięć związanych z operacją zalecał przygotowanie obozu starobielskiego dla wywożonych głów rodzin z Litwy i nie później niż do 15 czerwca wywiezienie stamtąd 6.000 uchodźców do poprawczych obozów pracy (ITŁ Isprawitielno- Trudowyje Łagieria). Rozsiedleniem i zatrudnieniem (przemysł leśny, sowchozy i artele chałupniczo-przemysłowe) zesłańców miały zająć się odpowiednie organy NKWD i terenowe zarządy NKWD. 16 czerwca na godzinę 18.00 odnotowano zatrzymanie 15.519 osób. Początek operacji to 14 czerwca, zakończenie 18 czerwca. W okresie tym z Litwy wywieziono według dokumentów sowieckich 17.485 osób, najwięcej z powiatu wileńskiego (2.085 osób); wśród nich 499 prostytutek i 1.274 tzw. elementu kryminalnego 10. Wśród materiałów statystycznych nie odnaleziono informacji na temat narodowości osób deportowanych. Wiadomo, że zdecydowaną większość stanowili Polacy. Polaków wkrótce też objęła amnestia wprowadzona decyzją Rady Najwyższej ZSRR z 12 sierpnia 1941 roku jako konsekwencja umowy miedzy rządem polskim w Londynie i rządem sowieckim (umowa Sikorski-Majski). Wszystkim deportowanym w tym okresie dopiero w 1952 roku zmieniono kategorię z zesłańców na osadników specjalnych. W 1953 roku większość z nich w dalszym ciągu znajdowała się na zesłaniu. Od sierpnia 1944 roku, kiedy tereny Litwy i Wileńszczyzny stopniowo były uwalniane spod okupacji hitlerowskiej, kontynuowano zwalczanie elementu kontrrewolucyjnego. Szczególne nasilenie ruchu partyzanckiego polskiego i litewskiego w okresie 1944 1945 spowodowało wzmożoną działalność wojsk NKWD przeciwko niemu i w konsekwencji aresztowania kolejnych tysięcy osób. 9 Plan przedsięwzięć związanych z transportem, rozsiedlaniem i zatrudnieniem kontyngentu specjalnego wysiedlonego z Litewskiej, Łotewskiej, Estońskiej i Mołdawskiej SRS zatwierdzony przez Ł. Berię 14 czerwca 1941 roku, podpisany przez Kobułowa i Czemyszowa. Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais, sovietines okupacines valdzios dokukmentuose. Dokumentu rinkynys. pod red. A. T y l a, Vilnius 1995, s. 180 184. 10 Tamże, k. 27 28.
Jesienią 1944 roku padły pierwsze propozycje represjonowania rodzin członków zbrojnego podziemia antysowieckiego, wiosną 1945 roku podjęto decyzję w tej sprawie, a 16 czerwca tego roku Ł. Beria wydał rozporządzenie o przesiedleniu w północne rejony republiki Komi i do obwodów mołotowskiego i świerdłowskiego członków rodzin przywódców i aktywnych uczestników band. Odpowiedzialnym za przeprowadzenie operacji był w kwietniu maju 1945 roku komisarz D. Rodionow, w lipcu wrześniu 1945 roku gen. A. Apolonow i gen. B. Kobułow 11. Wysiedlono wówczas około 6.000 osób. W 1946 roku represje nieco zmalały, na Syberię zesłano około 2.000 osób, ale w końcu grudnia tego roku MWD ZSRR w kolejnej dyrektywie nakazało wzmożenie walki z bandytyzmem, co znów wiązało się z powołaniem grupy operacyjnej opracowującej plan następnych deportacji. Szczyt wywózek z terytoriom Litwy nastąpił w maju 1948 roku. Na podstawie uchwały Rady Ministrów Związku Sowieckiego nr 417-160/ściśle tajne z 21 lutego 1948 roku podpisanej przez Stalina zdecydowano o wysiedleniu z terenów Litewskiej SRS 12.000 rodzin bandytów i nacjonalistów oraz tzw. wspólników bandytów (bandposobników) czyli kułaków wraz z rodzinami 12. 18 maja 1948 roku przewodniczący Rady Ministrów LSRS M.Gedvilas i sekretarz KC KP (b) Litwy A. Snieczkus podpisali uchwałę zawierającą plan przedsięwzięć związanych z wysiedleniem oraz załączoną do niej szczegółową instrukcję 13. Operacją o kryptonimie Wiosna kierowali gen. S. Ogolcow, gen. J. Jedunow i gen. W. Boczków 14. Wysiedlanym zezwolono na zabranie rzeczy osobistych, domowych i zapasu żywności o wadze nie przekraczającej 1.000 kilogramów. Wywieziono wtedy do Kraju Krasnojarskiego, obwodów: irkuckiego, tomskiego i tiumeńskiego, republiki Jakuckicj, Komi i Buriat-Mongolskiej 11.233 rodziny liczące 39.482 osoby 15. Rok 1949 to kolejna fala deportacji z Litwy, a także z pozostałych republik 11 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 126. 12 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 307. 13 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 343 350. 14 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 126. 15 Meldunek o liczbie rodzin bandytów, wspólników bandytów kułaków i bandytów nacjonalistów wysiedlonych z LSRS w 1948 roku. 1941 1952 metu lietuvos tremtiniai, t. 1, Vilnius 1993, s. 35 37. Według innego dokumentu deportowano 12.134 rodziny liczące 48.000 osób. Meldunek do S. Krugłowa z 18.06.1948 roku Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 351 352.
nadbałtyckich, szczególnie z terenów wiejskich, co związane było z kolektywizacją rolnictwa. 29 stycznia 1949 roku Rada Ministrów ZSRS podjęła uchwałę nr 390-138/ściśle tajne O wysiedleniu z terytorium Litwy, Łotwy i Estonii kułaków z rodzinami, rodzin bandytów i nacjonalistów ukrywających się, zabitych podczas starć zbrojnych i osądzonych, bandytów, którzy się ujawnili, ale w dalszym ciągu prowadzą swoją działalność oraz ich rodzin, a także rodzin represjonowanych wspólników bandytów 16. Wysiedlenia miały odbywać się do Jakuckiej ASRS, Kraju Krasnojarskiego i Chabarowskiego, obwodu tomskiego, omskiego, nowosybirskiego i irkuckiego. Wykonawcza uchwała Rady Ministrów Litewskiej SRS nr 176/ściśle tajne z 19 marca 1949 roku mówiła o wysiedleniu do odległych rejonów ZSRS 6.000 rodzin kułackich, którym zezwolono na zabranie rzeczy osobistych, drobnych sprzętów gospodarskich i zapasu żywności o ogólnej wadze do 1.500 kilogramów 17. Z Litwy wywieziono wówczas około 30.000 osób, 6.817 rodzin tzw. kułaków i 1.948 rodzin tzw. bandytów i nacjonalistów. Wśród deportowanych było 8.357 dzieci do lat 15. Operację o kryptonimie Priboj rozpoczęto w całej republice 25 marca 1949 roku. Operacją kierowali: gen. J. Jedunow i gen. I. Matewosow 18. W Wilnie, Kownie i innych miastach wykonano ją w nocy i zakończono przed godziną 6 rano 19. W całej republice operacja wysiedlania trwała do 29 marca. O ile deportacje z Łotwy i Estonii na tym się zakończyły, to z Litwy w dalszym ciągu wywożono na Syberię: w 1950 roku 1.355 osób 20, w 1951 ponad 20.000. Dokumentacja dotycząca deportacji nie tylko z terenów Litwy, ale i pozostałych republik ZSRR do początku lat dziewięćdziesiątych nie była dostępna. Stopniowo zaczęto otwierać archiwa rosyjskie i udostępniać historykom materiały źródłowe, które wraz z relacjami i dotychczasowymi opracowaniami mogą stanowić bazę do dalszych badań. 16 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 480 483. 17 1941 1952 metu lietuvos tremtiniai..., op. cit. s. 32. 18 Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 126. 19 Meldunek ministra bezpieczeństwa państwowego LSRS Gorlińskiego i pełnomocnika MOB ZSRS Jedunowa do ministra bezpieczeństwa państwowego ZSRS gen. W.S. Abakumowa z 31.03.1949 roku. 1941 1952 metu lietuvos tremtiniai..., op. cit., s. 27 29. 20 Notatka KC KP LSRS z 12.06.1988 roku o deportacjach z Litwy w latach 1941 1952. Lietuvos gvventoju tremimai 1940 1941, 1944 1953 metais..., op. cit., s. 610 612.
Materiały archiwalne dotyczące deportacji z terenów Litwy znajdowały się w archiwum litewskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które nie udostępniało swoich zbiorów do badań naukowych. Dopiero w 1996 roku udało się członkom Wojskowej Komisji Archiwalnej podjąć tam kwerendę źródłową, Natrafiono wtedy na bardzo bogatą dokumentację dotyczącą tematu deportacji. Była to przede wszystkim kartoteka i teczki osobowe zesłanych rodzin (nie ułożona alfabetycznie lecz według numerów teczek i obejmująca nie tylko Polaków), a także liczące wiele tysięcy stron wykazy imienne osób deportowanych. Historycy z Litewskiej Akademii Nauk i pracownicy archiwum MSW podjęli przed kilkoma laty trud sporządzenia jednego, całościowego wykazu osób deportowanych z Litwy. Wykaz ten powstał na bazie dostępnych w tymże archiwum materiałów archiwalnych wytworzonych przez NKWD-MWD Litewskiej SRR w latach 1940 41 i po 1944 roku. Wykaz obejmuje 128.068 nazwisk osób deportowanych w latach 1941 1952 z terenu Litwy. Wykaz wykonano w technice komputerowej do użytku wewnętrznego przede wszystkim w celu usprawnienia systemu docierania do informacji o pobycie na zesłaniu konkretnych osób, które zwracają się z prośbą o potwierdzenie tego faktu (wśród próśb duża ich część to listy z Polski). Wykaz jest podzielony na rejony (powiaty), z których deportowano, w ramach rejonu istnieje podział alfabetyczny. W wykazie zawarto następujące informacje: numer teczki spraw, nazwisko, imię, imię ojca, rok urodzenia, datę deportowania, datę zwolnienia ewentualnie informację o śmierci, miejsce zamieszkania przed deportacją, kraj lub republikę będącą miejscem zsyłki oraz rejon i miejscowość.