Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo Boże, według którego wszystko działa, a także poznać zakres swej niewiedzy i oświecenia. Prosi Boga o rozjaśnienie tajemnic Pisma św., odkrycie prawdy i dokonanie właściwej interpretacji Pisma. 3. Problem zasadniczy to sens początku Księgi Rodzaju, Co to znaczy, że na początku Bóg stworzył niebo i ziemię? Prawda jest rozumiana jako sam Bóg. Prawda jest bytem. Koncepcja platońska. 4. Niebo i ziemia same wskazują na to, iż zostały stworzone, ulegają bowiem zmianom. Argument za istnieniem Boga (zapowiedź tzw. trzeciej drogi św. Tomasza z Akwinu, czyli dowodu na istnienie Boga ex possibili et necessario): To, co istnieje jako nie stworzone (samo z siebie) nie zmienia się (nie ma w nim, czego przedtem nie było). To, co stworzone istnieje w taki sposób, iż zmienia się. Jeśli istnieje to, co zmienia się, to istnieje to, co nie zmienia się. Niebo i ziemia musiałyby istnieć same w sobie, by wyłonić się z samych siebie, musiałyby istnieć nim zaczęły istnieć, ponieważ tak nie jest, istnieją one zmieniając się. Skoro niebo i ziemia zmieniają się, zostały stworzone. Istnieje zatem coś, co jest niestworzone i stworzyło niebo i ziemię. Tym czymś jest Bóg. Argument za istnieniem Boga (zapowiedź drogi św. Tomasza z Akwinu, czyli dowodu na istnienie Boga ex gradibus perfectionis): Cechy mają różne stopnie natężenia i istnieje stopień najwyższy. To, co stworzone posiada cechy (piękno, dobroć, istnienie) w pewnym stopniu.
Istnieje coś, co posiada te cechy w stopniu najwyższym (najdoskonalszym), jest to Bóg Stwórca. 5. Stworzenie nieba i ziemi nastąpiło dzięki działaniu stwarzającego słowa - logosu. Jest to stworzenie z niczego - creatio ex nihilo. 6. Rodzi się pytanie, jak powstała materia, dzięki której zabrzmiały słowa przemijające. 7. Słowo jest Bogiem u Boga. Słowo stwarzające jest wypowiadane poza czasem, a w nim wypowiadane są poza czasem rzeczy. Stworzenie z niczego prowadzi do pytania o czas. Czy nastąpiło ono poza czasem czy w czasie? W Słowie stwarzającym wszystko jest wypowiadane od razu i na wieczność. Gdyby Słowo było wypowiadane w czasie podlegałoby przemianie. Nie byłoby pozaczasowości i niezmienności. Słowo Boga jest z nim współwieczne i nieśmiertelne. Na podstawie tej charakterystyki Boga jako Stwórcy można powiedzieć, iż św. Augustyn odwołuje się w niej do tradycji greckiej metafizyki od Parmenidesa do Platona, w której istnienie (byt) wyklucza zmianę, istnienie jest pozaczasowe, wieczne i jest doskonałością. To, co się zmienia jest niesamoistne, zależy od bytu. Mimo związków z Plotynem, św. Augustyn uważa to, co niesamoistne za stworzone przez byt najwyższy - Boga, nie zaś za emanację Jedni. Stworzenie wyklucza emanację. 8. Rozum wieczny i Słowo są tym samym. To początek i podstawa wszystkiego. To, co ustanawia początek i koniec rzeczy i rzeczywistości samo nie ma początku i końca, jest nieskończone i wieczne. Słowo jest przy tym początkiem i podstawą poznania Prawdy, odejścia od błędów. 9. Mądrość jest początkiem nieba i ziemi. Poznanie Prawdy przez kontakt z mądrością ma znaczenie nie tylko poznawcze, ale także moralne. Jest to wydobywanie się z niewiedzy, której źródłem jest grzech. Augustyn dokonuje w ten sposób chrześcijańskiej interpretacji koncepcji poznania Platona i Plotyna. Mądrość umożliwiająca Augustynowi poznanie to przejaw litości i miłosierdzia Bożego. 10. Problem metafizyczny: co czynił Bóg przed stworzeniem świata? Jeśli coś czynił, to jest zmienny, a więc nie jest wieczny (był inny nim zechciał stworzyć świat), albo świat jest wieczny, skoro wola Boga (stworzenia świata) jest wieczna.
11. Wyjaśnienie Augustyna. Różnica między czasem a wiecznością. Czas to wielka liczba ruchów, które przemijają, bo nie mogą istnieć równocześnie. W wieczności nic nie przemija, wszystko jest w niej obecne, czyli jest teraźniejszością. Czas nie jest w całości teraźniejszością, przeszłość i przyszłość następują po sobie. 12. Zanim Bóg uczynił niebo i ziemię, nie uczynił niczego. Przed stworzeniem nie było niczego stworzonego. 13. Bóg nie był bezczynny w czasie, bo czas nie został jeszcze stworzony. Skoro zaś nie było czasu nie ma sensu mówić, że Bóg był bezczynny, bo albo czas został stworzony przez Boga przed stworzeniem nieba i ziemi, albo jeśli nie było czasu, określenie "wtedy", "przed" itp., a więc określenie czasu, nie ma sensu. Bóg poprzedza czas, ale nie w czasie. Możemy powiedzieć, że Bóg poprzedza logicznie czas, jest jego warunkiem. Odróżnia się też poprzedzanie w czasie. Syn Boży zrodzony przez Boga jest z nim współwieczny, bo wyprzedza czas. 14. Czym jest czas? Augustyn powiada, iż wie czym jest czas w sposób niewerbalny, ale nie wie, gdy przychodzi mu ująć czas w słowa. 15. Jakie znaczenie ma określenie "długi". "krótki" czas, o którym mówimy, że był długi, kiedy był czasem teraźniejszym. Przyszłość jeszcze nie istnieje, teraźniejszość nie ma żadnej rozciągłości, przeszłość już nie istnieje. 16. Uświadamianie sobie czasu i mierzenie go zachodzi wtedy, gdy czas przemija. 17. Św. Augustyn określa swe rozważania jako poszukiwanie a nie stwierdzanie i prosi Boga by był mu przewodnikiem. Poszukiwanie to analiza znaczenia pojęć i konfrontowanie ich z doświadczeniem wewnętrznym czasu. Augustyn rozważa możliwość, iż przyszłość i przeszłość istnieją. Opowiadanie przeszłości - dostrzeganie rzeczy przeszłych. Zapowiadanie przyszłości - widzenie rzeczy przyszłych. 18. Powstaje pytanie, gdzie są, skoro istnieją. Tam, gdzie istnieją są teraźniejszością. Przywołanie przeszłości do teraźniejszości - obraz i opis przeszłości dokonujący się w czasie teraźniejszym. Nie widzimy samych rzeczy przyszłych, lecz ich przyczyny lub znaki w teraźniejszości.
19. Bóg objawia przyszłość duszom ludzkim poprzez znaki, lecz może dokonuje się to inaczej. Bez łaski Bożej Augustyn nie jest w stanie tego poznać. 20. W duszy obecne są trzy dziedziny czasu: rzeczy minione, teraźniejsze, przyszłe. Są one obecne odpowiednio w pamięci, dostrzeganiu, oczekiwaniu. Jest to wewnętrzna świadomość czasu. Nie można więc twierdzić, że to, co przeszłe jeszcze istnieje, a to, co przyszłe już istnieje. 21. Czas mierzymy, gdy przebiega, bo wtedy istnieje. W stosunku do czego mierzymy czas? 22. Inwokacja Augustyna do Boga, by go oświecił co, do mierzenia czasu. 23. Ruch ciał niebieskich i koła garncarskiego nie jest miarą czasu. Czy czas jest rozciągłością pewnego rodzaju? Augustyn waha się, ma wątpliwości i prosi Boga, który jest Światłem i Prawdą o ich rozświetlenie. Jozue 10,12. 24. Miarą czasu nie jest ruch ciał. Ruch ciał jest czym innym, niż to według czego mierzymy. Mierzymy czasem ruch i spoczynek ciał. Czas nie jest więc ruchem ciał. 25. Augustyn wyznaje Bogu, że nie wie nadal czym jest czas, choć zarazem wie, że to, co mówi o czasie upływa w czasie. 26. Mierzę czas - powiada Augustyn - a nie wiem, co mierzę. Być może czas jest rozciągłością, lecz czego? 27. Przemijanie - rozciągłość czasowa, która mogła być mierzona. Teraźniejszość nie ma rozciągłości. Nie mierzymy przyszłości, przeszłości ani teraźniejszości, ani czasu właśnie przemijającego, a jednak mierzymy czas. Mierzenie pamięci o wrażeniu pozostawionym w umyśle przez rzeczy, które przeminęły. Uwaga skupia się na teraźniejszości. 28. W umyśle istnieją trzy funkcje: oczekiwanie, uwaga i pamięć. To, czego umysł oczekuje, poprzez to, na co zwraca uwagę, przechodzi w to, co zapamiętuje. Oczekiwanie, skupienie, pamięć. 29. Bóg jest dla Augustyna źródłem ładu w jego życiu. Powrót do Boga, wyższego życia, wieczności pozwoli przezwyciężyć wewnętrzne doświadczenie czasu podzielonego na trzy dziedziny. 30. Osiągnięcie prawdy. Bóg jest Stwórcą wszystkich czasów. Nie są mu współwieczne żadne czasy ani żadne stworzenie.
31. Bóg jest niezmienny, wieczny, działa bez zmiany w sobie. Rozważania nad stworzeniem, prowadzą do pojęcia Boga. Problem stworzenia wymaga wyjaśnienia czym jest czas. Czas zostaje sprowadzony do doświadczenia czasu i jego wewnętrznej świadomości. Bóg ponownie staje się przedmiotem namysłu Augustyna w świetle uzyskanej wiedzy o czasie. Opr. M. Kuniński