CHÓW BYD A MIÊSNEGO METODAMI EKOLOGICZNYMI

CHÓW BYD A MIÊSNEGO METODAMI EKOLOGICZNYMI materiały dla rolników Radom 2004 Druk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW zgodnie z decyzją HORre-401-182/04 z dnia 25.06.2004 r. 1

Autorzy: 1. prof. dr hab. Juliusz A. Strzetelski 2. doc. dr hab. Krzysztof Bilik 3. dr in. Barbara Niwiñska 4. dr in. Andrzej Kaczor Instytut Zootechniki w Krakowie Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Wydawca: Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego - Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:radom@cdr.gov.pl www.cdr.gov.pl/radom Realizacja i druk: GP RCDRRiOW w Radomiu ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM tel. +48(48) 365 69 00 e-mail:radom@cdr.gov.pl www.cdr.gov.pl/radom ISBN 83-89060-49-3 Nak³ad: 2000 egz. 2

Spis treœci Wstêp... 4 Ekologiczne systemy ywienia byd³a miêsnego...5 Typy gospodarstw i organizacja bazy paszowej w ekologicznej produkcji ywca wo³owego...12 Wartoœæ zdrowotna miêsa wo³owego i cielêcego pozyskiwanego w warunkach ekologicznych...17 Warunki mikroklimatyczne w utrzymaniu byd³a miêsnego...19 Systemy utrzymania byd³a miêsnego...19 Za³¹cznik Nr 1 Upowa nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo ekologiczne w roku 2003... 24 3

Wstêp Jedn¹ z dziedzin produkcji ekologicznej jest chów byd³a miêsnego, którego g³ównym celem jest uzyskanie dobrej jakoœciowo wo³owiny. Dostêpna na rynku wo³owina pochodzi od zwierz¹t ras mlecznych lub u ytkowanych dwustronnie w kierunku mleczno-miêsnym oraz od zwierz¹t ras miêsnych lub ich krzy ówek z rasami mlecznymi. Jakoœæ produkowanej wo³owiny jest wiêc ró na, gdy zale y ona od rasy, warunków utrzymania, tempa wzrostu, systemu ywienia, wieku przy uboju, a tak e p³ci ubijanych zwierz¹t. Organizacja gospodarstw ekologicznych produkuj¹cych wo³owinê dobrej jakoœci i o wysokiej wartoœci zdrowotnej, wskazana jest przede wszystkim w rejonach o du ym udziale trwa³ych u ytków zielonych. W Polsce szczególnie przydatne do tego rodzaju produkcji s¹ rejony pó³nocno-wschodnie i po³udniowe kraju, charakteryzuj¹ce siê du ym udzia³em ³¹k i pastwisk w strukturze u ytkowanych gruntów rolnych. Potrzeby ywieniowe byd³a miêsnego w produkcji organicznej powinny byæ zaspokojone w 60% pasz¹ objêtoœciow¹ (w lecie - zielonk¹ pastwiskow¹, a w zimie - kiszonk¹ z traw i sianem ³¹kowym), a wypas powinien trwaæ, co najmniej 150 dni w ci¹gu roku. Iloœæ paszy treœciwej w czasie opasania zwierz¹t nie powinna natomiast przekraczaæ 40% suchej masy dawki pokarmowej. Dostarczana na rynek wo³owina z produkcji ekologicznej mo e pochodziæ z gospodarstw zajmuj¹cych siê chowem krów ras miêsnych lub mlecznych w cyklu zamkniêtym, opasaniem ciel¹t i buhajków ras miêsnych i mlecznych lub mieszañców tych ras, a tak e z opasanych wybrakowanych krów pochodz¹cych zarówno ze stad mlecznych i miêsnych. W opracowaniu uwzglêdniono unijne przepisy i wytyczne ustawy o rolnictwie ekologicznym. Charakterystyka ras krajowych i zagranicznych u ytkowanych do produkcji miêsa wo³owego w warunkach gospodarstwa ekologicznego Do najwa niejszych ras byd³a przydatnego do u ytkowania miêsnego w warunkach produkcji ekologicznej mo na zaliczyæ rasy: Simentalsk¹, Charolaise, Limousine, Blonde d Aquitaine, Hereforfd, Aberden Angus, Piemontese i Salers. 4

Ekologiczne systemy ywienia byd³a miêsnego Zasady ywienia stada byd³a miêsnego utrzymywanego w warunkach ekologicznych nie ró ni¹ siê zasadniczo od zasad ywienia takiego stada w warunkach konwencjonalnych. Nale y jednak zwróciæ uwagê, e w czasie prowadzenia opasu zwierz¹t dawka pokarmowa powinna zawieraæ przynajmniej 60% pasz objêtoœciowych, a w okresie letnim zwierzêta powinny przebywaæ na pastwisku nie mniej ni 150 dni. ywienie rosn¹cego i opasanego byd³a Fizjologiczne uwarunkowania przebiegu opasania Do opasania nadaj¹ siê g³ównie zwierzêta m³ode, rosn¹ce, chocia opasa siê równie zwierzêta doros³e, np. wybrakowane krowy zarówno ze stad mlecznych jak i miêsnych. Opasane buhajki najwiêksze przyrosty uzyskuj¹ w przedziale wagowym od 250 do 350-400 kg masy cia³a. Niedobór energii w dawce pokarmowej powoduje prawie natychmiastowe zahamowanie przyrostów masy cia³a, a tym samym opóÿnienie wzrostu. Sk³ad organizmu i tuszy zwierzêcia W czasie opasania nastêpuje stopniowy spadek zawartoœci wody w organizmie, od oko³o 70% na pocz¹tku opasania do oko³o 56% pod koniec opasania. Zwiêksza siê równoczeœnie w tym czasie zawartoœæ t³uszczu z oko³o 7 do 23%. Natomiast wzglêdnie sta³a jest zawartoœæ bia³ka w organizmie i zmienia siê w zakresie od 17% na pocz¹tku opasania do 19% pod koniec opasania W miarê wzrostu zwierz¹t roœnie te zawartoœæ zwi¹zków mineralnych od oko³o 2 do 5%. Sk³ad tuszy opasanych buhajków zale y równie w du ym stopniu od ich ywienia. Pe³ne pokrycie zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe u opasanych buhajków wymaga uwzglêdnienia potrzeb bytowych i zapotrzebowania na wzrost, tj. na odk³adanie bia³ka i t³uszczu. Iloœæ t³uszczu w tuszy zwiêksza siê wraz ze wzrostem masy cia³a, lecz iloœæ t³uszczu od³o onego dziennie w czasie wzrostu tkanek jest mniejsza ni dzienny przyrost masy cia³a, w którego sk³ad wchodzi równie bia³ko. U ciel¹t po wycieleniu zaledwie 6% przyrostu masy cia³a wynika z odk³adania siê t³uszczu, natomiast u zwierz¹t doros³ych, np. przy masie cia³a 600 kg a 60% przyrostu masy cia³a stanowi t³uszcz. Przyrost miêœni i bia³ka jest raczej sta³y i a do masy cia³a 600 kg wynosi oko³o 14% wagi netto (bez treœci przewodu pokarmowego) zwierzêcia. Zale nie od zdolnoœci zwierz¹t do odk³adania t³uszczu i bia³ka byd³o ras miêsnych mo emy podzieliæ na 3 zasadnicze typy: wczeœnie dojrzewaj¹ce, œrednio-wczeœnie dojrzewaj¹ce (poœrednie) i póÿno dojrzewaj¹ce. 5

Zapotrzebowanie na sk³adniki pokarmowe Pokrycie zapotrzebowania na sk³adniki pokarmowe opasanych zwierz¹t wymaga uwzglêdnienia zarówno iloœciowych jak i jakoœciowych (rodzaj wêglowodanów i bia³ka) potrzeb energetycznych, bia³kowych, mineralnych i witaminowych, zgodnie ze stosowanymi w danym kraju standardowymi normami ywienia oraz uwzglêdnienia zdolnoœci pobrania paszy przez zwierzêta. Zapotrzebowanie energetyczne i bia³kowe obejmuje potrzeby bytowe i produkcyjne zwi¹zane ze wzrostem zwierzêcia. Gdy dzienne przyrosty masy cia³a opasanych zwierz¹t wynosz¹ 1000 g lub wiêcej, to zapotrzebowanie na energie i wartoœæ energetyczn¹ pasz wyra a siê w jednostkach pokarmowych produkcji ywca (JP ). 1 JP wynosi 1820 kcal EN, któr¹ dostarcza 1 kg jêczmienia o standardowej zawartoœci sk³adników pokarmowych, u yty w ywieniu rosn¹cych, opasanych zwierz¹t, a wiêc przy produkcji ywca. Dla ciel¹t rosn¹cych, hodowlanych buhajków i ja³ówek (ras mlecznych i miêsnych), buhajków rozp³odowych oraz wybrakowanych krów, których dzienne przyrosty masy cia³a s¹ ni sze od 1000 g, zapotrzebowanie energetyczne i wartoœæ energetyczn¹ pasz wyra a siê w jednostkach pokarmowych produkcji mleka (JPM). 1 JPM = 1700 kcal EN (1,70 Mcal), któr¹ dostarcza 1 kg standardowego jêczmienia podawanego krowom w czasie laktacji. Zapotrzebowanie na bia³ko trawione w jelicie (BTJ) oblicza siê sumuj¹c potrzeby bytowe i produkcyjne. Zdolnoœæ pobrania paszy (ZPP) wp³ywa na mo liwoœæ dowolnego pobrania suchej masy (DPSM) przez zwierzê, a tym samym decyduje o mo liwoœci pokrycia potrzeb pokarmowych zwierzêcia. Dla rosn¹cych i opasanych zwierz¹t wyra a siê j¹ w bydlêcych jednostkach wype³nieniowych (JWB), podobnie jak i wartoœæ wype³nieniow¹ paszy objêtoœciowej. 1JWB = 1 kg SM pobranej przez standardowe zwierzê (ja³ówka o masie cia³a 400 kg) ze wzorcowego pastwiska. Wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na efekty produkcyjne byd³a miêsnego jest pokrycie zapotrzebowania na sk³adniki mineralne i witaminy, co zwi¹zane jest z mas¹ cia³a i wielkoœci¹ dziennych przyrostów masy cia³a. Pasze stosowane w ywieniu ekologicznym W³aœciwe opasanie byd³a rozpoczyna siê po zakoñczeniu wychowu ciel¹t, tj. po oko³o 120 dniach ycia. Dobrze odchowane zdrowe cielêta osi¹gaj¹ wtedy minimum 120 kg, a czêsto 150 kg masy cia³a i wiêcej, co zale y od ich potencja³u genetycznego. Cielêta te maj¹ ju wykszta³cony wacz, a dzienne przyrosty masy cia³a dobrze rosn¹cych i prawid³owo ywionych zwierz¹t zwiêkszaj¹ siê szybko i osi¹gaj¹ wartoœci oko³o1 kg/dzieñ. Najwartoœciowsz¹ pasz¹ objêtoœciow¹ w opasie byd³a zarówno w gospodarstwach konwencjonalnych jak i ekologicznych jest kiszonka z ca³ych roœlin ku- 6

kurydzy, bowiem spe³nia ona wymagania m³odych zwierz¹t odnoœnie koncentracji energii i spo ycia paszy. Najlepsz¹ kiszonkê uzyskuje siê, gdy zielonka jest zbierana w tzw. stadium dojrza³oœci fizjologicznej, której wskaÿnikiem jest ciemnienie podstawy ziarna. Nasiona zawieraj¹ wtedy 62-65% SM, w kolbie znajduje siê oko³o 55% ziaren o œciemnia³ej podstawie a ca³a roœlina ma wówczas oko³o 32 do 36% SM. Kiszonka z kukurydzy jest pasz¹ bogat¹ w energiê, ale ubog¹ w bia³ko i dlatego nale y j¹ uzupe³niaæ pasz¹ treœciw¹ wysokobia³kow¹ dopuszczon¹ do stosowania w gospodarstwach ekologicznych (np. makuchem rzepakowym, œrut¹ z nasion roœlin str¹czkowych). Przyjmuje siê, e dobrze sporz¹dzona kiszonka z kukurydzy zawiera w suchej masie 50% ziarna i 50% pozosta³ego materia³u roœlinnego. W gospodarstwach ekologicznych prowadz¹cych chów byd³a miêsnego w cyklu zamkniêtym podstawow¹ paszê objêtoœciow¹ w ywieniu krów mamek z cielêtami i opasie m³odego rosn¹cego byd³a w okresie letnim stanowi pastwisko. W pocz¹tkowych miesi¹cach pasienia, na dobrze utrzymanym pastwisku, iloœæ i jakoœæ zielonki jest najwiêksza i zwierzêta maj¹ pod dostatkiem dobrej jakoœciowo paszy o du ej koncentracji energii i bia³ka. W póÿniejszych miesi¹cach wypasu jakoœæ i iloœæ runi pogarsza siê, co mo e spowodowaæ obni enie tempa wzrostu zwierz¹t. Aby temu zapobiec nale y powiêkszyæ powierzchniê wypasanych kwater lub te dokarmiaæ zwierzêta dobrej jakoœci pasz¹ objêtoœciow¹ z upraw polowych (zielonk¹ lub kiszonk¹) i pasz¹ treœciw¹ zbo ow¹ (2-3 kg/dzieñ). Prawid³owo u ytkowane pastwisko o gêstej jednorodnej runi pozwala na 80-85% wykorzystanie zielonki w stosunku do ca³ego porostu, gdy tymczasem na pastwisku zaniedbanym i Ÿle u ytkowanym wykorzystanie runi mo e wynosiæ zaledwie 20-30%. Docelow¹ obsadê pastwiska ustala siê w zale noœci od warunków klimatycznych, rodzaju gleby i stopnia nawo enia organicznego. Przy nawo eniu organicznym nie przekraczaj¹cym zgodnie z zaleceniami rolnictwa ekologicznego 170 kg N/ha, na bardzo dobrym pastwisku mo na wy ywiæ do 8 szt./ha o masie cia³a 200 kg, natomiast na pastwisku okreœlanym jako s³abe tylko 5 szt./ha. Je eli buhajki opasane na pastwisku nie osi¹gaj¹ po ¹danej do uboju masy cia- ³a po zejœciu z pastwiska, to w okresie zimowym opasa siê kiszonk¹ z traw podwiêdniêtych (o zawartoœci 30-35% SM) z dodatkiem paszy treœciwej, uzupe³niaj¹cej niedobór energii i bia³ka. Opasanie zwierz¹t w oparciu o pastwisko lub kiszonkê z traw podwiêdniêtych, które s¹ bogate w frakcjê bia³ka szybko rozk³adanego w waczu, wymaga uzupe³nienia paszami wêglowodanowymi, niezbêdnymi w procesie syntezy mikrobiologicznej. W gospodarstwach ekologicznych posiadaj¹cych grunty orne, w rejonach gdzie istnieje ryzyko uprawy kukurydzy, du ¹ popularnoœci¹ ciesz¹ siê kiszonki z ca- ³ych roœlin zbo owych (jêczmienia, pszenicy, owsa), lub mieszanki: zbo owomotylkowe, zbo owo-str¹czkowe, zbo owo-motylkowo-trawiaste. Zbiór roœlin nastêpuje w okresie mleczno-woskowej dojrza³oœci ziarna zbó. Takie kiszonki 7

zawieraj¹ wówczas 35-40% suchej masy i charakteryzuj¹ siê wysok¹ (zbli on¹ do kukurydzy) zawartoœci¹ energii i wy sz¹ zawartoœci¹ bia³ka o zrównowa onej frakcji BTJN i BTJE. Z tych wzglêdów mog¹ one stanowiæ dobr¹ energetyczno-bia³kow¹ paszê podstawow¹ z powodzeniem stosowan¹ w opasie m³odego byd³a w gospodarstwach ekologicznych. W gospodarstwach ekologicznych w opasie byd³a mo na równie z powodzeniem stosowaæ buraki pastewne lub ziemniaki, jako zamienniki paszy treœciwej zbo owej. Zastosowanie tych pasz w opasie byd³a wymaga jednak posiadania odpowiednich urz¹dzeñ do ich rozdrobnienia, co poci¹ga za sob¹ dodatkowe koszty obs³ugi. Podstawowym komponentem mieszanek treœciwych stosowanym w opasie byd³a jest zbo e a szczególnie jêczmieñ. W mieszankach treœciwych, u ywanych w opasie buhajków, mo na z powodzeniem stosowaæ równie inne gatunki zbó : kukurydzê, pszenicê, owies, pszen yto czy te yto oraz takie produkty przemys³u rolno-spo ywczego, jak np. otrêby lub wys³odki buraczane suszone. Jako pasze wysokobia³kowe stosuje siê: œruty nasion roœlin str¹czkowych takich jak: bobik, ³ubin, groch oraz makuchy z nasion roœlin oleistych. Zasady ywienia i uk³adania dawek pokarmowych Bilansuj¹c dawki pokarmowe dla m³odego byd³a opasowego bierze siê pod uwagê energetyczno-bia³kowe zapotrzebowanie zwierz¹t, zale nie od masy cia- ³a i zak³adanych dziennych przyrostów masy cia³a. Dawki pokarmowe zmienia siê w okreœlonych przedzia³ach masy cia³a, zwykle co 50 kg. W praktyce gospodarstw ekologicznych paszê objêtoœciow¹ skarmia siê zazwyczaj do woli, a niedobór bia³ka, energii i sk³adników mineralnych uzupe³nia siê pasz¹ treœciw¹ i mieszankami mineralnymi. Iloœæ paszy treœciwej w dawce zale y od wielkoœci zak³adanych dziennych przyrostów masy cia³a. W ywieniu póÿno dojrzewaj¹cego i wolno rosn¹cego byd³a (uzyskuj¹cego przyrosty poni ej 1000 g/dzieñ), dobrej jakoœci pasza objêtoœciowa mo e byæ wy³¹czn¹ pasz¹. Natomiast w przypadku opasania wczeœnie dojrzewaj¹cego i szybko rosn¹cego byd³a (uzyskuj¹cego przyrosty powy ej 1000 g/dzieñ) zachodzi koniecznoœæ dodatkowego skarmiania pasz treœciwych zbo owych i wysokobia³kowych. Jednak w gospodarstwach ekologicznych iloœæ pasz treœciwych w dawce pokarmowej nie powinna przekraczaæ 40% suchej masy dawki. W gospodarstwach ekologicznych produkuj¹cych ywiec wo³owy w cyklu otwartym opasanie m³odego rosn¹cego byd³a mo na równie prowadziæ w oparciu o dawki pe³nosk³adnikowe (TMR) skarmiane ad libitum, zawieraj¹ce jednak nie wiêcej ni 40% pasz treœciwych w przeliczeniu na such¹ masê. Wtedy np. przy pobraniu 30 kg TMR/dzieñ, zwierzê nie pobiera wiêcej paszy treœciwej w suchej masie dawki od zalecanej iloœci dla gospodarstw ekologicznych. Nastêpuje wtedy samoregulacja pobierania paszy przez zwierzêta, co powoduje wiêksze pobranie suchej masy, a tym samym i sk³adników pokarmowych. Aby zapewniæ maksymalne wykorzystanie sk³adników pokarmowych przez mikroorganizmy wacza oraz w przemianach tkan- 8

kowych zwierzêcia takie dawki nale y bilansowaæ w ten sposób, aby zawiera³y bia³ko i wêglowodany o podobnym tempie rozk³adu w waczu. Przy skarmianiu kiszonki z traw œredniej jakoœci zachodzi potrzeba wprowadzenia do dawek pokarmowych wiêkszej iloœci pasz zbo owych ni przy skarmianiu kiszonki z ca³ych roœlin kukurydzy lub kiszonki z ca³ych roœlin zbo owych. Systemy opasania i ywienie byd³a opasowego w gospodarstwach ekologicznych Wyró nia siê trzy zasadnicze systemy opasania m³odego rosn¹cego byd³a ras miêsnych, mlecznych oraz ich krzy ówek: 1. intensywny (alkierzowy), 2. pó³intensywny (z jednym sezonem pastwiskowym), 3. ekstensywny (z dwoma sezonami pastwiskowymi). Intensywny system ywienia stosuje siê najczêœciej przy opasie buhajków w konwencjonalnych gospodarstwach zajmuj¹cych siê chowem byd³a mlecznego w cyklu zamkniêtym. Opasanie takie prowadzi siê do masy cia³a 400-450 kg uzyskanej w wieku 12-14 miesiêcy lub do masy cia³a 560-600 kg osi¹ganej w wieku 14-18 miesiêcy ycia. W rejonach o du ym areale trwa³ych u ytków zielonych, gdzie przewa nie znajduj¹ siê gospodarstwa ekologiczne, stosuje siê pó³intensywny system opasania buhajków z i ja³ówek, z wykorzystaniem dwóch sezonów pastwiskowych. W pierwszym systemie opasane buhajki ywi siê w okresie letnim na pastwisku, a w okresie zimowym alkierzowo kiszonk¹ z trawy i gniecionym lub œrutowanym ziarnem zbó. Po zakoñczeniu opasania, w wieku 17-18 miesiêcy buhajki osi¹gaj¹ najczêœciej masê cia³a 480-520 kg. Wyniki takie s¹ mo liwe do osi¹gniêcia wówczas gdy w okresie pastwiskowym zwierzêta osi¹gaj¹ dzienne przyrosty masy cia³a na poziomie oko³o 800-900 g, a w okresie zimowego ywienia co najmniej 1000 g/dzieñ. W przypadku stosowania ekstensywnego opasania wolców lub ja³ówek wykorzystuje siê najczêœciej dwa sezony pastwiskowe. W obu sezonach pastwiskowych zwierzêta powinny uzyskiwaæ dobre przyrosty masy cia³a (oko³o 800 g/dzieñ), natomiast ywienie zimowe powinno byæ tanie, a dzienne przyrosty w ci¹gu drugiego okresu zimowego mog¹ wynosiæ 400-500g. Przed sprzeda ¹ zwierzêta ywi siê finiszerowo kiszonk¹ z trawy ³¹kowej i paszami zbo owymi, zgodnie z zaleceniami dla gospodarstw ekologicznych. Nale y zaznaczyæ, e w Europie wielu farmerów zajmuj¹cych siê hodowl¹ byd³a miêsnego mlecznego w warunkach ekologicznych preferuje opas wolców ni buhajków, gdy maj¹ one spokojniejszy temperament i odznaczaj¹ siê zdolnoœci¹ do lepszego wykorzystania paszy objêtoœciowej z rejonów o ma³ej u ytecznoœci rolniczej. ywienie krów-mamek z cielêtami Wymagania ywieniowe krów-mamek nie s¹ tak du e jak krów ras mlecznych, czy byd³a intensywnie opasanego. Normy ywienia krów-mamek dotycz¹ jedy- 9

nie okresu zimowego, gdy zak³adaj¹ mo liwoœæ wykorzystania rezerw cia³a (odbudowanych w okresie letnim na pastwisku) i nie pokrywaj¹ w pe³ni ich zapotrzebowania na energiê i bia³ko. St¹d te wa n¹ spraw¹ jest oszacowanie na pocz¹tku zimy kondycji zwierz¹t, aby na tej podstawie ustaliæ mo liwoœæ wykorzystania rezerw cia³a. Kondycjê cia³a okreœla siê w skali od 1 do 5 punktów, przyjmuj¹c poni ej 2 punktów dla kondycji s³abej, 2-3 punkty dla kondycji œredniej i powy ej 3 punktów dla dobrej. Zapotrzebowanie na sk³adniki pokarmowe krów-mamek zmienia siê stosownie do ich stanu fizjologicznego: - stadium produkcyjnoœci, - okres wycieleniowy - pocz¹tek karmienia (do 3. miesi¹ca laktacji), - pe³n¹ laktacjê (od 4. miesi¹ca do koñca laktacji), - reprodukcjê (3. miesi¹c laktacji), - œrodek ci¹ y (od 6. do 7. miesi¹ca), - koniec laktacji (8. miesi¹c ci¹ y), - koniec ci¹ y (9. miesi¹c). Kluczowym punktem w u ytkowaniu i produkcyjnym cyklu krów-mamek jest okres kojarzenia. Procent zap³odnienia jest relatywny do kondycji cia³a przy kojarzeniu i zmian masy cia³a miêdzy wycieleniem a pokryciem. W okresie kojarzeñ poziom ywienia ywienia powinien zapewniæ utrzymanie dobrej kondycji (2,5-3,0 pkt.), natomiast w pozosta³ym okresie zimowym i przed wypêdzeniem na pastwisko w kondycji s³abej (1,5-2,0 pkt.). Krowy bêd¹ce w kondycji wynosz¹cej 2,5 punktu nie reaguj¹ spadkiem zdolnoœci reprodukcyjnej. rozpoczyna siê na pastwisku, a koñczy w okresie wczesnej zimy.gdy krowy ciel¹ siê w okresie póÿnozimowym to w czasie odsadzania ciel¹t zaleca siê utrzymanie ich w kondycji ocenianej na 3 punkty. Przy wycieleniach póÿno-letnich (sierpieñ-wrzesieñ) odsadzanie ma miejsce w czerwcu/lipcu, zalecana kondycja wynosi 2,5 pkt. W okresie wycieleñ krowy powinny byæ dobrze umiêœnione, ale nie przet³uszczone, aby nie wyst¹pi³y trudnoœci przy wycieleniu. Zaleca siê 3 pkt. kondycji dla krów wycielaj¹cych siê w okresie póÿno-letnim. W okresie zimowym ywimy je obni aj¹c poziom ywienia do kondycji ocenianej na 2-1,5 punktu (przed wypêdzeniem na pastwisko). Kondycja 2-2,5 pkt., a nawet 1,5 pkt. jest odpowiednia przy wycieleniach póÿno-zimowych, gdy kondycja krów bêdzie wkrótce szybko odbudowana na m³odej trawie pastwiskowej. Po wypêdzeniu na pastwisko krowy bardzo szybko odbudowuj¹ swoj¹ kondycjê i zwiêkszaj¹ masê cia³a. W ci¹gu roku dobre pastwisko mo e dostarczyæ 65% paszy dla jednostki krowa-cielê. Pastwisko powinno zapewniæ krowom produkcjê mleka wystarczaj¹c¹ dla odpajania ciel¹t, przy czym krowa powinna odbudowaæ swoje rezerwy cia³a, dojœæ do zdolnoœci rozp³odowej i zacieliæ siê po okresie kojarzeñ. 10

Po wycieleniu produkcja mleka zwiêksza siê stopniowo osi¹gaj¹c maksimum miêdzy 1. a 3. miesi¹cem laktacji. Wydajnoœæ mleka krów wieloródek wynosi przewa nie 1-2% ich masy cia³a, zaœ pierwiastek jest o oko³o 20% mniejsza. Na ka dy 1 kg zmniejszonej iloœci pobieranego mleka cielêta s¹ w stanie pobraæ oko³o 0,14 kg SM porostu, co jednak nie rekompensuje wartoœci pokarmowej mleka i przyrosty zmniejszaj¹ siê o oko³o 80 g/dzieñ. Przy niedoborze zielonki pastwiskowej mo na cielêta dokarmiaæ, stosuj¹c dodatek paszy treœciwej. W dobrze prowadzonych stadach miêsnych masa cia³a krów-mamek nie powinna zmieniaæ siê w ci¹gu roku wiêcej ni o oko³o 20%. Straty masy cia³a przy wycieleniu wynosz¹ 1,3 % do 1,7 % x masa cia³a cielêcia przy urodzeniu. W okresie zimy, gdy kondycja krów spada z 3,5 do 1,5 punktu, krowa traci 50-65% t³uszczu i 5-10% bia³ka. Krowy-mamki w okresie ci¹ y powinny byæ w dobrej kondycji, chocia pod koniec okresu pastwiskowego ich masa cia³a mo e spaœæ nawet o 25%, co jednak nie pogarsza ich kondycji i pozwala na wykarmienie cielêcia i zacielenie. Obni enie poziomu ywienia krów-mamek w okresie póÿnej ci¹ y nie os³abia prze ywalnoœci zwierzêcia i nie wp³ywa ujemnie na ich masê cia³a. Natomiast, je eli krowa jest niedo ywiona w ci¹gu 3 ostatnich miesiêcy ci¹ y, to cielêta mog¹ mieæ mniejsz¹ masê cia³a, gorsz¹ prze ywalnoœæ i tempo wzrostu. Ja³ówki po zacieleniu musz¹ byæ tak ywione, aby przy wycieleniu by³y w dobrej kondycji. W ostatnich 3 miesi¹cach ci¹ y dawka pokarmowa dla ja³ówek powinna odpowiadaæ dawce dla krów w pocz¹tkowym okresie ci¹ y przy produkcji oko³o 4 kg mleka/dzieñ. Szczególnie niebezpieczne jest niedo ywienie ja³ówek ciel¹cych siê w 2. roku, jeszcze rosn¹cych, gdy odbija siê to ujemnie na masie cia³a ciel¹t, g³ównie z powodu wspó³zawodnictwa miêdzy zapotrzebowaniem na sk³adniki pokarmowe na ci¹ ê i wzrost. Dlatego niedo ywienie jest bardziej niebezpieczne u pierwiastek ni u wieloródek. Niedo ywione po wycieleniu krowy produkuj¹ mniej mleka, szczególnie wtedy, gdy rezerwy cia³a s¹ ju niewielkie, co ujemnie odbija siê na tempie wzrostu ciel¹t. Niedo ywienie krów ras miêsnych, podobnie jak i krów ras mlecznych, trwaj¹ce od wycielenia poprzez okres rozrodu mo e zmniejszyæ skutecznoœæ pierwszego krycia, spowodowaæ opóÿnienie w zap³odnieniu i obni yæ wskaÿnik zacieleñ. Wa n¹ rolê w rozrodzie krów-mamek odgrywa kondycja zwierz¹t przy wycieleniu, gdy ma ona wp³yw na termin wyst¹pienia pierwszej po porodzie rui. Je eli po wycieleniu krowa traci na wadze wiêcej ni to wynika z masy cia³a cielêcia, wód p³odowych i ³o yska, wtedy w stadzie zmniejsza siê iloœæ krów zacielonych. W dobrze prowadzonym stadzie byd³a miêsnego krowa powinna daæ jedno cielê w ci¹gu 12 miesiêcy, a ruja i zacielenie powinny nast¹piæ przed 85. dniem po wycieleniu. Masa cia³a ciel¹t po odsadzeniu (przy dobrym pastwisku) powinna mieœciæ siê w granicach 180-230 kg. Aby unikn¹æ trudnoœci z zacielaniem siê pierwiastek karmi¹cych cielêta, co zwi¹zane jest g³ównie z ograniczonym pobraniem paszy, która nie pokrywa ich potrzeb nie tylko na produkcjê mleka, ale przede 11

wszystkim na wzrost, nale y je kryæ o 30 dni wczeœniej ni wieloródki. ywienie krów-mamek w okresie zimowym opiera siê prawie wy³¹cznie na paszach objêtoœciowych, zwykle gorszej jakoœci ni te, które s¹ stosowane w ywieniu krów mlecznych. Skarmia siê przewa nie kiszonkê z traw, siano z póÿnych pokosów, s³omê. Lepsze pasze powinny byæ zachowane na okres krycia, kiedy to krowy maj¹ najwiêksze potrzeby pokarmowe, a najgorsze na te okresy, w których krowy maj¹ niskie zapotrzebowanie (w okresie zasuszenia). W zale noœci od udzia³u energii oraz iloœci i jakoœci bia³ka w paszy objêtoœciowej, mo e zachodziæ koniecznoœæ dodatku niewielkiej iloœci paszy treœciwej (1-2 kg/dzieñ). W przypadku koniecznoœci wprowadzenia paszy treœciwej do dawki pokarmowej nale y pamiêtaæ o zjawisku substytucji. Ka dy kilogram paszy treœciwej podawany powy ej 1,5 kg/dzieñ powoduje zmniejszenie pobrania suchej masy paszy objêtoœciowej o oko³o 0,3-0,5 kg, w zale noœci od wartoœci wype³nieniowej paszy objêtoœciowej. Dawki pokarmowe dla krów-mamek powinny byæ uzupe³nione brakuj¹cymi sk³adnikami mineralnymi. Zaleca siê stosowanie mieszanek mineralnych lub lizawek solnych z udzia³em mikroelementów. W póÿnym okresie ci¹ y i we wczesnej laktacji nale y stosowaæ dodatek witaminy A (40 000 j.m./dzieñ). Mieszanki mineralne powinny zawieraæ odpowiedni poziom soli (najlepiej jodowanej). Byd³o ywione dawkami z niedoborem soli zjada kurz, ka³, pije mocz w celu wyrównania niedoboru soli. Typy gospodarstw i organizacja bazy paszowej w ekologicznej produkcji ywca wo³owego Mo na wyró niæ dwa zasadnicze typy gospodarstw rolnych predysponowanych do produkcji ywca wo³owego w warunkach ekologicznych: Gospodarstwa produkuj¹ce ywiec wo³owy w cyklu zamkniêtym- nale ¹ do klasycznego modelu ekologicznej produkcji miêsa wo³owego. Podstaw¹ produkcji wo³owiny w takich gospodarstwach jest stado krów mamek ras miêsnych lub krów krzy ówek dwu lub wielorasowych u ytkowanych do odchowu ciel¹t, przeznaczonych nastêpnie do opasania, hodowli lub na sprzeda. Ubocznym kierunkiem produkcji w tego typu gospodarstwach jest opas wybrakowanych krów. Podstaw¹ ywienia krów z cielêtami i m³odego byd³a opasowego w sezonie letnim jest pastwisko, a w okresie zimowym (buhajki, wolce i wybrakowane ja- ³ówki) kiszonki i siano z niewielkim (1-1,5 kg/dzieñ) udzia³em paszy treœciwej. W koñcowym okresie opasania (tzw. okresie finiszerowego ywienia), obejmuj¹cym ostatnie 3-4 miesi¹ce przed ubojem, zwiêksza siê udzia³ w dawce pokarmowej paszy treœciwej zbo owej i wysokobia³kowej, aby uzyskaæ przyrosty masy cia³a na poziomie oko³o 1000g/dzieñ, przy uwzglêdnieniu ograniczeñ paszowych dla gospodarstw ekologicznych. 12

W gospodarstwach ekologicznych utrzymuj¹cych stado krów miêsnych, powinno siê prowadziæ odpowiedni¹ pracê hodowlan¹. Stwarza to bowiem mo liwoœæ bezpoœredniego, korzystnego oddzia³ywania na cechy funkcjonalne stada, takie jak: zdrowotnoœæ, p³odnoœæ, ³atwoœæ porodów i d³ugowiecznoœæ. Gospodarstwa produkuj¹ce ywiec wo³owy w cyklu otwartym- nie utrzymuj¹ krów poniewa ich g³ównym celem produkcji jest opas zakupionych ciel¹t (buhajków, wolców lub ja³ówek) ras miêsnych, mlecznych lub krzy ówek ras mlecznych z miêsnymi. Gospodarstwa organiczne posiadaj¹ce odpowiednie pomieszczenia inwentarskie i stosunkowo niewielk¹ powierzchniê pastwisk oraz uzyskuj¹ce wysokie plony z upraw polowych, powinny prowadziæ opas systemem zbli onym do intensywnego lub pó³intensywnym, pod warunkiem, e dawki pokarmowe nie bêd¹ zawiera³y wiêcej ni 40% paszy treœciwej w suchej masie. Przy gorszych pomieszczeniach, wymagaj¹cych du ych nak³adów pracy ludzkiej podczas zadawania pasz i usuwania odchodów, niedoborze si³y roboczej oraz du ym udziale ³¹k i pastwisk (przekraczaj¹cym 40% u ytków rolnych) zaleca siê natomiast prowadziæ opas wolców i ja³ówek, przy wykorzystaniu jednego lub dwóch sezonów pastwiskowych. Ze wzglêdu na zasadê samowystarczalnoœci paszowej gospodarstw ekologicznych, w których zarówno pasze objêtoœciowe, jak i przewa aj¹ca iloœæ pasz treœciwych (zw³aszcza zbo owych) powinna pochodziæ z w³asnej produkcji, zaleca siê, aby w strukturze upraw roœlin pastewnych by³ odpowiedni area³ gruntów ornych. W niektórych jednak przypadkach, szczególnie w górzystych regionach kraju oraz w przypadku posiadania u ytków wypadaj¹cych z intensywnej produkcji rolniczej, opas m³odego rosn¹cego byd³a mo na równie prowadziæ w gospodarstwach posiadaj¹cych wy³¹cznie trwa³e u ytki zielone. U ytkowanie i pielêgnacja pastwisk Zwierzêta przebywaj¹ce na pastwisku powinny przynajmniej w 80-85% wykorzystaæ ruñ pastwiskow¹, co pozwala na maksymalne pobranie zielonej masy. Zale y to jednak od wielu czynników, do których mo na zaliczyæ: zabiegi pielêgnacyjne, organizacjê wypasu, sk³ad botaniczny runi, gêstoœæ porostu, obsadê zwierz¹t na kwaterze, termin wypasu a przede wszystkim wysokoœæ runi pastwiskowej. Wiêkszoœæ stosowanych obecnie systemów u ytkowania pastwisk zarówno w gospodarstwach konwencjonalnych jak i ekologicznych zak³ada kwaterowy (rotacyjny) system jego u ytkowania. Systemy i organizacja wypasu W gospodarstwach ekologicznych produkuj¹cych ywiec wo³owy mo na wyró niæ nastêpuj¹ce systemy wypasu: wolny-nieregulowany, wolny-regulowany, kwaterowy-wolny i kwaterowy-dawkowany. 13

Wypas wolny - nie regulowany Pastwisko nie jest dzielone na kwatery. Wykorzystuje siê go g³ównie do ca³odobowego wypasu m³odego byd³a rzeÿnego (wolców i ja³ówek) na gruntach, które s¹ oddalone od obór i z uwagi na usytuowanie terenowe nie nadaj¹ siê do uprawy polowej i mechanicznej. Wypas wolny - regulowany jest poprawniejszym systemem wypasu w stosunku do tradycyjnego systemu wolnego. Obszar pastwiska jest powiêkszany sukcesywnie, zgodnie ze spadkiem tempa odrostu traw. Wypas kwaterowy - wolny jest najbardziej rozpowszechnionym systemem wypasu w krajach europejskich. Wiosenne nadwy ki zielonki z czêœci kwater powinny byæ skoszone i przeznaczone na siano lub sianokiszonkê. Najlepsze rezultaty osi¹ga siê, gdy porost ma oko³o 12 cm wysokoœci przed wypasem i 5-6 cm po wypasie. Wypas kwaterowy - dawkowany (rotacyjny) ró ni siê od systemu kwaterowego dodatkowym zastosowaniem przenoœnych ogrodzeñ (drutu) elektrycznego, zapewniaj¹c pas¹cym siê zwierzêtom codziennie nowy porost. W tym systemie czas odrostu jest podobny jak w systemie kwaterowym, ale wykorzystanie porostu jest znacznie lepsze. Na szczególn¹ uwagê w gospodarstwach ekologicznych zas³uguje przemienne koœno-pastwiskowe u ytkowanie pastwisk (wypasanie i sprzêt na kiszonkê lub siano), które oprócz tego, e pozwala na racjonalne stosowanie nawo enia organicznego, to równoczeœnie przyczynia siê do poprawy jakoœci porostu oraz zmniejszenia zainfekowania runi paso ytami (z odchodów) i oczyszczenia pastwiska z gatunków traw mniej lubianych przez byd³o. Organizacja wypasania Jednostka krowa-cielê przebywaj¹ca na pastwisku ekologicznym o odpowiedniej gêstoœci i wysokoœci porostu pobiera dziennie przeciêtnie 70 i wiêcej kg zielonki. W przypadku spasania runi zbyt niskiej lub zbyt przeroœniêtej i w³óknistej zwierzêta pobieraj¹ mniej zielonki i na jej pobranie zu ywaj¹ wiêcej energii. Podczas deszczu lub spasania runi bardzo m³odej nale y zwierzêtom podawaæ dodatkowo pasze suche, np. s³omê jêczmienn¹ lub suche wys³odki buraczane. Pas¹ce siê zwierzêta powinny mieæ zawsze do dyspozycji wodê do picia oraz lizawki z soli kopalnej. Produkcja pasz z ³¹k koœnych Produkuj¹c pasze na ³¹kach koœnych (siano, kiszonkê) w warunkach gospodarstwa ekologicznego nale y mieæ na uwadze nie tylko wysoki plon, ale równie ich wartoœæ ywieniow¹. Osi¹gn¹æ to mo na poprzez zwiêkszenie czêstotliwoœci koszenia z jednokrotnego na dwukrotny i z dwukrotnego na trzykrotne. 14

Pasze objêtoœciowe na okres zimowy Podstawow¹ pasz¹ objêtoœciow¹ stosowan¹ w zimowym ywieniu byd³a miêsnego jest siano ³¹kowe i kiszonka z traw podwiêdniêtych. Skarmianie kiszonek z traw podsuszonych w porównaniu z kiszonkami z traw œwie ych wp³ywa na wy sze pobranie suchej masy i strawnej masy organicznej przez zwierzêta i poprawienie zaopatrzenia zwierz¹t w ³atwo fermentuj¹ce wêglowodany i trudniej hydrolizuj¹ce w waczu bia³ko. W efekcie skarmianie takiej kiszonki w opasie m³odego byd³a opasowego o masie cia³a 200-500 kg, pozwala na dobre zbilansowanie dawki pokarmowej pod wzglêdem potrzeb energetyczno-bia³kowych i uzyskanie wysokich (1000 i wiêcej gramów) dziennych przyrostów masy cia³a z niewielkim udzia³em paszy treœciwej. Siano ³¹kowe - oprócz kiszonki z podsuszonego porostu ³¹kowego - uznawane jest równie za podstawow¹ paszê objêtoœciow¹ stosowan¹ w zimowym ywieniu krów mamek i rosn¹cej m³odzie y w gospodarstwach ekologicznych. W gospodarstwach ekologicznych posiadaj¹cych grunty orne, kiszonka z kukurydzy mo e stanowiæ równie paszê objêtoœciow¹ w opasaniu m³odych buhajków ras mlecznych, miêsnych lub krzy ówek ras mlecznych z miêsnymi. Wartoœæ pokarmowa kiszonki z kukurydzy zale y od stopnia dojrza³oœci kukurydzy w momencie zbioru i zakiszania. Mieszanki motylkowo-trawiaste Gospodarstwa ekologiczne specjalizuj¹ce siê w chowie byd³a miêsnego, powinny przewidzieæ w strukturze zasiewów uprawê mieszanek motylkowych (lucerny lub koniczyny) z trawami, którymi mo na dokarmiaæ zwierzêta w okresie ywienia pastwiskowego, jak i równie stosowaæ w zimowym ywieniu w postaci siana lub kiszonki. Nadaj¹ siê one do wieloletniego i wielokrotnego u ytkowania. W okresie zimowego ywienia mog¹ stanowiæ wartoœciowy komponent paszowy w dawkach pokarmowych zawieraj¹cych kiszonkê z kukurydzy. Kiszonka z ca³ych roœlin zbo owych W rejonach zwiêkszonego ryzyka uprawy kukurydzy na kiszonkê mo na j¹ zast¹piæ z dobrym skutkiem kiszonkami z ca³ych roœlin zbo owych (GPS). Zbo ami przydatnymi do uprawy z przeznaczeniem na kiszonkê s¹: jêczmieñ jary i ozimy, pszenica, pszen yto, w mniejszym stopniu owies. Tak e kiszonki z mieszanek zbo owo-str¹czkowych mog¹ byæ z dobrym skutkiem zalecane do stosowania w gospodarstwach ekologicznych jako podstawowa pasza objêtoœciowa w zimowym ywieniu ró nych kategorii byd³a (krowy-mamki, ja³ówki i opasy). Pasze treœciwe Ziarna zbó i nasiona roœlin str¹czkowych to podstawowe pasze treœciwe produkowane w gospodarstwach ekologicznych. 15

Nasiona roœlin str¹czkowych to wysokobia³kowy komponent paszy treœciwej w gospodarstwie ekologicznym. Do roœlin str¹czkowych uprawianych w naszym kraju na paszê zalicza siê: groch siewny, peluszkê, bobik oraz ³ubiny s³odkie: bia³y, ó³ty i w¹skolistny. O wyborze roœliny decyduj¹ przede wszystkim warunki glebowe. Nasiona roœlin oleistych do niedawna traktowano wy³¹cznie jako surowiec do pozyskiwania oleju. Zastosowanie ich w mieszankach treœciwych wymaga rozdrobnienia nasion, aby unikn¹æ strat w kale. Z produktów ubocznych przemys³u rolno-spo ywczego w gospodarstwach ekologicznych mo na stosowaæ otrêby zbo owe, wys³odki buraczane suche oraz wyt³oczyny (makuchy) z nasion rzepaku lub innych roœlin oleistych bêd¹ce produktem odpadowym przy wyciskaniu oleju na zimno. Dodatki paszowe Najczêœciej do dodatków paszowych stosowanych w ekologicznym ywieniu byd³a zalicza siê naturalne stymulatory wzrostu, które przyczyniaj¹ siê do poprawy przyrostów masy cia³a i zmniejszenia zu ycia paszy. Mo na do nich zaliczyæ bakteryjne i grzybowe probiotyki i zio³a. W produkcji ekologicznej dopuszcza siê równie stosowanie przemys³owych mieszanek mineralnych w mieszankach treœciwych (w iloœci 2-3% sk³adu mieszanki). Probiotyki Probiotyki mo na zdefiniowaæ jako ywy mikrobiologiczny dodatek paszowy, który korzystnie wp³ywa na gospodarza poprzez poprawienie jego jelitowego bilansu mikrobiologicznego. S¹ one stosowane jako czynniki profilaktyczne, które mog¹ powodowaæ korzystne zmiany w sk³adzie mikroflory jelitowej ywiciela, powoduj¹ce stabilizacjê jelitow¹ flory bakteryjnej i stymuluj¹ce mechanizm obronny organizmu. Probiotyki zawieraj¹ albo wyselekcjonowane pojedyncze szczepy bakterii lub mieszaninê mikroorganizmów. Nie mog¹ one byæ jednak modyfikowane genetycznie Wielogatunkowe probiotyki mog¹ dzia³aæ w ró nych warunkach zapobiegaj¹c mikrobiologicznej infekcji. Probiotyki maj¹ korzystny wp³yw zarówno za zdrowie jak i wzrost zwierz¹t. W ywieniu ciel¹t zwiêkszaj¹ odpornoœæ na choroby i tempo wzrostu oraz polepszaj¹ wykorzystanie paszy, strawnoœæ i absorpcjê sk³adników pokarmowych. Oprócz probiotyków zawieraj¹cych bakterie, w u yciu s¹ równie naturalne dodatki paszowe zawieraj¹ce ywe komórki grzybów ; tzw. dodatki grzybowe (fungal additives). Kultury dro d owe w wielu doœwiadczeniach mia³y pozytywny wp³yw na efekty produkcyjne m³odych i doros³ych prze uwaczy oraz na metabolizm bia³ka i wêglowodanów. Ostatnio zio³a znajduj¹ coraz szersze zastosowanie nie tylko w medycynie i weterynarii, ale tak e jako sk³adnik dawek pokarmowych w ywieniu zwierz¹t. Wp³ywaj¹ one dodatnio na przemianê materii i stan zdrowia zwierz¹t oraz ich produkcyjnoœæ i wykorzystanie paszy. 16

Wartoœæ zdrowotna miêsa wo³owego i cielêcego pozyskiwanego w warunkach ekologicznych Miêso wo³owe uzyskiwane w warunkach ekologicznych mo e charakteryzowaæ siê lepsz¹ wartoœci¹ dietetyczn¹. Miêso wo³owe zawiera wiele substancji biologicznie czynnych, które mog¹ mieæ du e znaczenie dla zdrowia cz³owieka. Naturalnym sk³adnikiem t³uszczu miêsa wo³owego jest sprzê ony kwas linolowy (SKL), potocznie zwany kwasem waczowym. Zwi¹zek ten ma szereg swoistych w³aœciwoœci prozdrowotnych, m.in. jest czynnikiem zapobiegaj¹cym oty³oœci, ma w³aœciwoœci antymia d ycowe i antynowotworowe oraz stymuluje uk³ad odpornoœciowy. W wielu badaniach wykazano, e zielonka pastwiskowa oraz skarmianie nasion roœlin oleistych (lnu, rzepaku) w dawce pokarmowej pozwala na korzystn¹ ze wzglêdu na zdrowie cz³owieka zmianê zawartoœci niezbêdnych nienasyconych kwasów t³uszczowych w t³uszczu miêsa. Ekstensywne metody pozyskiwania wo- ³owiny s¹ ponadto postrzegane jako pozytywne kryterium jakoœci uzyskiwanych produktów w sensie ekologicznym. Miêso ciel¹t odpajanych mlekiem oprócz niskiej zawartoœci t³uszczu charakteryzuje siê równie korzystnym z punktu widzenia zdrowotnego dla cz³owieka profilem kwasów t³uszczowych. Profilaktyka zdrowotna stada Skuteczne zapobieganie rozprzestrzenianiu siê chorób w stadach miêsnych jest w wiêkszym stopniu mo liwe ni w konwencjonalnych stadach bydlêcych. Mo e to wynikaæ z odmiennych (zbli onych do naturalnych) warunków ywienia i utrzymania i lepszej odpornoœci zwierz¹t ras miêsnych na choroby. Niemniej jednak, nawet w takich warunkach chowu niezbêdne jest równie przestrzeganie w³aœciwej pielêgnacji pastwisk u ytków zielonych (pastwisk i ³¹k) i przepisów sanitarnych umo liwiaj¹cych diagnozowanie oraz zwalczanie chorób zaraÿliwych i paso ytniczych. Odrobaczanie zwierz¹t i zapobieganie chorobom skórnym Ca³odobowy system utrzymywanie byd³a miêsnego w sezonie letnim na pastwisku zw³aszcza podmok³ym i wilgotnym zwiêksza ryzyko infekcji paso ytami o³¹dkowo-jelitowymi, g³ównie nicieniami. W ekstensywnych warunkach wypasu, mo liwoœæ infekcji nicieniami zmniejsza siê, gdy obsada pastwiska w pierwszym roku jest mniejsza, natomiast inwazyjnoœæ robaczyc p³uc nie zale y od obsady zwierz¹t na pastwisku. Profilaktyka odchowu ciel¹t ras miêsnych W ekologicznej hodowli byd³a miêsnego chorobom cielêcym mo na przeciwdzia- ³aæ za pomoc¹ zabiegów eugenicznych, przy pomocy stosowania preparatów homeopatycznych w okresie ci¹ y. Tak e niektóre preparaty pochodzenia roœlinnego maj¹ dzia³anie przeciwzapalne. Pobudzaj¹ one intensywne wydzielanie œluzu po- 17

trzebnego do wytworzenia mechanizmów obronnych organizmu przed wnikniêciem czynników chorobotwórczych powoduj¹cych zaka enia i infekcje np. preparat Radivet oraz wyci¹gi z korzeni i bulw niektórych roœlin. Efektywnoœæ ywieniowa i ekonomiczna chowu byd³a miêsnego w gospodarstwach ekologicznych O efektywnoœci ywieniowej byd³a w stadzie miêsnym decyduj¹ czynniki genetyczne zale ne w du ej mierze od rasy zwierzêcia oraz czynniki œrodowiskowe tj. ywienie, utrzymanie, rozród i w³aœciwa obs³uga. Z czynników genetycznych du e znaczenie przypisuje siê nie tylko wartoœci hodowlanej stada, ale przede wszystkim cechom biologicznym zwierzêcia takim jak: p³odnoœæ, d³ugowiecznoœæ, ³atwoœæ ocieleñ, troskliwoœæ o potomstwo, ³agodny temperament oraz zdolnoœæ do pobierania du ej iloœci pasz objêtoœciowych. Z czynników œrodowiskowych du e znaczenie w efektywnym ywieniu stada miêsnego ma przede wszystkim odpowiednie pod wzglêdem iloœciowym i jakoœciowym zaplecze paszowe, g³ównie w postaci pastwiska, sezon ocieleñ krów matek oraz odpowiednie ich ywienie w poszczególnych okresach fizjologicznych cyklu produkcyjnego. W gospodarstwach prowadz¹cych wy³¹cznie opas m³odego byd³a rzeÿnego istotne znaczenie ma nie tylko jakoœæ zielonki na pastwisku, ale równie jakoœæ skarmianej paszy objêtoœciowej i treœciwej w okresie zimowego ywienia oraz w³aœciwe zbilansowanie dawki pokarmowej w stosunku do zapotrzebowania. Poniewa cykl produkcyjny w stadzie miêsnym wyznaczony jest terminem kryæ, ocieleñ i odsadzania ciel¹t od krów, po zakoñczeniu sezonu pastwiskowego, to skrócenie czasu trwania tych kolejnych faz sprzyja lepszej organizacji pracy, w³aœciwemu nadzorowi zwierz¹t i lepszemu wykorzystaniu pastwisk. Warunkiem niezbêdnym i dyscyplinuj¹cym cykl produkcyjny jest zasada, aby sezon krycia i ocieleñ w kolejnych latach nie przekroczy³y okresu 2-3 miesiêcy. Zarówno w okresie zimowym jak i wczesnowiosennym krowy ciel¹ siê w oborze, przed rozpoczêciem sezonu pastwiskowego. Wymaga to wiêkszej powierzchni w budynkach inwentarskich, aby zapewniæ ciel¹cym siê krowom i ich cielêtom w³aœciwe warunki higieniczne, wiêkszej o oko³o 20% iloœci pasz i s³omy œcio³owej oraz zwiêkszonego nak³adu pracy na ich obs³ugê. Do zalet zimowych i wczesnowiosennych ocieleñ krów nale y natomiast lepsze przygotowanie ciel¹t do sezonu pastwiskowego, a przez to wy sze ich przyrosty w tym sezonie oraz wy sza produkcja miêsa z ca³ego stada. Wycielenia letnie daj¹ najprostszy organizacyjnie i najtañszy w nak³adach model produkcji, ale póÿno urodzone cielêta (maj, czerwiec), tylko w niewielkim stopniu korzystaj¹ z pastwiska, st¹d ich przyrost w pocz¹tkowym okresie wypasu pochodzi g³ównie z mleka wypijanego od matek. Bior¹c pod uwagê zró nicowanie w szybkoœci opasania byd³a w gospodarstwach konwencjonalnych i ekologicznych, mo na w przybli eniu okreœliæ jakie s¹ ró nice w zyskach. Zak³adaj¹c, e w obu typach gospodarstw opasanie buhajków pro- 18

wadzi siê od 150 do 450 kg masy cia³a, œredni przyrost w gospodarstwie konwencjonalnym wynosi 1200 g/dzieñ, a w gospodarstwie ekologicznym 900-1000 g/dzieñ, zaœ cena 1 kg ywca wynosi 30 z³ to: w gospodarstwie konwencjonalnym opas bêdzie trwa³ 250 dni a w gospodarstwie ekologicznym 300 dni. Je eli przy cenie 3 z³ za 1 kg ywca w obu przypadkach rolnik uzyska cenê 1350 z³ za sztukê, to o 50 dni d³u szy okres opasania w gospodarstwie ekologicznym podra a jego koszt o oko³o 20%. W zwi¹zku z tym, cena 1 kg ywca wo³owego w gospodarstwie ekologicznym powinna wynosiæ 3,6 z³/kg, a nie 3,0 z³/kg jak w gospodarstwie konwencjonalnym. Warunki mikroklimatyczne w utrzymaniu byd³a miêsnego Warunki mikroklimatyczne w pomieszczeniach dla byd³a w gospodarstwach ekologicznych nie powinny odbiegaæ od ogólnie przyjêtych norm i powodowaæ obni enie efektów produkcyjnych. Dotyczy to zw³aszcza takich czynników mikroklimatycznych jak: temperatura i wilgotnoœæ powietrza, prêdkoœæ przep³ywu powietrza w budynku, stê enie szkodliwych domieszek gazowych (CO 2, NH 3, H 2 S) oraz oœwietlenie budynków. Ustalone dla poszczególnych kategorii byd³a wartoœci normatywne g³ównych czynników mikroklimatu w budynkach (temperatura i wilgotnoœæ powietrza) przedstawiono poni ej w tabeli. Temperatura i wilgotnoœæ wzglêdna powietrza w pomieszczeniach tradycyjnych dla byd³a miêsnego dla byd³a miêsnego Kategoria zwierząt Krowy mamki Krowy mamki w porodówce Cielęta w wieku do 3. m-cy Cielęta w wieku pow. 3. m-cy Jałówki Młode bydło opasowe 6 16 8 6 6 6 Temperatura ( o C) minimalna optymalna 8-16 16-20 12-20 12-16 8-16 10-18 Wilgotność względna (%) optymalna 60-80 60-80 60-80 60-80 60-80 60-80 Systemy utrzymania byd³a miêsnego Przy wyborze systemu utrzymania byd³a decyduj¹ce znaczenie maj¹ wzglêdy ekonomiczne, a przede wszystkim wielkoœæ stada oraz œrodki finansowe, które mo na przeznaczyæ na modernizacje lub budowê budynku. Wyró niamy dwa podstawowe systemy utrzymania byd³a tj. wolnostanowiskowy (obory wolnostanowiskowe) i uwiêziowy (obory uwiêziowe). W gospodarstwach ekologicznych legowiska dla byd³a powinny byæ œció³kowe. 19

Wolnostanowiskowy system utrzymania byd³a miêsnego przeznaczony jest g³ównie dla wiêkszych stad. Budynki wolnostanowiskowe dla byd³a miêsnego powinny byæ proste i tanie w budowie oraz modernizacji. Byd³o utrzymywane wolnostanowiskowo dobrze znosi niskie temperatury pod warunkiem, e nie bêdzie nara one na przeci¹gi. W aspekcie tych niezbyt wygórowanych warunków termicznych funkcje budynku dla byd³a miêsnego mog¹ spe³niaæ budynki (pomieszczenia) otwarte. Odmian¹ budynków otwartych s¹ budynki, w których œciany wzd³u ne s¹ tylko czêœciowo otwarte tego typu budynki najlepiej nadaj¹ siê do utrzymania krów mamek z cielêtami. Czêsto na budynki wolnostanowiskowe adaptuje siê budynki o wczeœniejszym innym przeznaczeniu np. stodo³y, wiaty, obory krów mlecznych. System uwiêziowy, mimo e nie zapewnia w pe³ni komfortu bytowania zwierz¹t i jest pracoch³onny, mo e byæ stosowany w utrzymaniu byd³a miêsnego. Dla ma³ych gospodarstw utrzymuj¹cych byd³o miêsne na uwiêzi, a które nie maj¹ mo - liwoœci powiêkszenia stada ze wzglêdów finansowych lub ograniczonej bazy paszowej nie przewiduje siê zmiany systemu utrzymania ale tylko do 31.12.2010 r. ale pod warunkiem, e chów odbywa siê zgodnie z wymogami dobrych warunków bytowania a byd³o ma wygodne legowisko œció³kowe i mo e przynajmniej 2 razy w tygodniu korzystaæ z pastwiska lub wybiegów. System wolnostanowiskowy krowy mamki z cielêtami Utrzymanie krów mamek z cielêtami nale y zaliczyæ do naturalnych sposobów utrzymania byd³a cielê ssie matkê i przebywa z ni¹ ca³y czas. Cielêta przebywaj¹ przy krowach mamkach od 6 do 9 miesiêcy. Przy wycieleniach, które najczêœciej maj¹ miejsce w okresie luty - kwiecieñ, cielêta pozostaj¹ wraz z matkami w oborze do pocz¹tku okresu pastwiskowego. Pozosta³y okres do odsadzenia przebywaj¹ równie z matkami, ale na pastwisku. Ka da obora wolnostanowiskowa w utrzymaniu mamek z cielêtami powinna byæ podzielona na nastêpuj¹ce strefy: - strefa kojców porodowych (porodówka). Pojedyncze kojce porodowe, o powierzchni od 8. do 9 m 2 ka dy, zostaj¹ wydzielone w obrêbie hali g³ównej pomieszczenia tak, aby krowy w nich przebywaj¹ce mia³y kontakt wzrokowy ze stadem. W oborach z g³êbok¹ œció³k¹ lub z pochy³¹ pod³og¹ s¹ to na ogó³ kojce prowizoryczne, zbudowane z okr¹glaków drewnianych lub rur stalowych. Natomiast w oborach boksowych kojce porodowe s¹ montowane na sta³e. Niezbêdnymi elementami wyposa enia kojca jest poid³o (czêsto koryto z wod¹) oraz drabina na siano. Kojce porodowe powinny byæ suche, obficie œcielone i zabezpieczone przed przeci¹gami. Przy za³o eniu, e krowy bêd¹ przebywaæ w kojcu porodowym 7 dni, a wycielenia bêd¹ roz³o one w okresie 100 dni, nale y przewidzieæ liczbê kojców porodowych wynosz¹c¹ ok. 10% ogólnego stanu krów mamek; - strefa przebywania krów mamek z cielêtami. Jest to najwiêkszy sektor w hali g³ównej pomieszczenia. Przebywaj¹ tu krowy mamki z cielêtami, które powróci³y z kojców porodowych. Zalecana powierzchnia przypadaj¹ca na 1 krowê 20

mamkê wynosi 6 m 2 i dodatkowo 1,5 m 2 na cielê, co odpowiada normie powierzchni dla krów mlecznych i dla ciel¹t. Na etapie planowania obory dla krów mamek z cielêtami nale y zwróciæ uwagê na prawid³owe rozwi¹zanie ci¹gu paszowego (dostêp do ³obu, drabina paszowa i wysokoœæ krawêdzi ³obu) oraz umiejscowienie i typ poide³. D³ugoœæ ci¹gu paszowego wynika z liczby zwierz¹t i koniecznoœci zapewnienia im dostêpu do paszy. Szerokoœæ dostêpu do ³obu (stanowisko karmowe) w zale noœci od rasy (masy cia³a) powinna wynosiæ od 70 do 100 cm. Dla krów mamek z cielêtami na jedno zwierzê przypada jedno stanowisko karmowe (stosunek 1:1). Pomieszczenia dla krów mamek mog¹ byæ wyposa one zarówno w poid³a miskowe (1. poid³o na 15 szt. wysokoœæ monta u górnej krawêdzi 70-80 cm nad poziomem pod³ogi) jak i w korytkowe (1. poid³o na 30 szt. wysokoœæ monta u 80-90 cm). W oborach zimnych lub otwartych stosuje siê poid³a podgrzewane lub niezamarzaj¹ce kulowe; - strefa przebywania ciel¹t (kojec grupowy). Kojec grupowy dla ciel¹t przeznaczony jest do wypoczynku ciel¹t, pobierania siana i paszy treœciwej oraz wody. Wysokoœæ œcianek bocznych kojca, zbudowanych z drewna lub metalowych rur powinna wynosiæ 120 cm, aby nie przechodzi³y tu krowy mamki. W œciankach pozostawia siê otwór (przejœcie) o szerokoœci 40-55 cm i wysokoœci 100 110 cm s³u ¹cy do swobodnego przechodzenia ciel¹t. Wielkoœæ- powierzchni kojca przypadaj¹ca na jedno cielê uzale niona jest od typu obory. Dla obór wolnostanowiskowych z g³êbok¹ œció³k¹ bez wydzielonej czêœci karmowo-legowiskowej zalecana powierzchnia w kojcu dla ciel¹t wynosi 1,5 m 2 /szt., a dla pozosta³ych obór - 50% tej powierzchni. Niezbêdnymi elementami wyposa enia kojca s¹: poid³o, drabina na siano oraz korytko na paszê treœciw¹. Kojec dla buhaja rozp³odnika powinno siê umieœciæ poza hal¹ g³ówn¹ pomieszczenia dla krów mamek z cielêtami. Powierzchnia kojca nie mo e byæ mniejsza ni 10 m 2 /szt. Nale y tak e pamiêtaæ o kojcu przeznaczonym do leczenia zwierz¹t (ok. 9 m 2 /szt.). Dla wiêkszych stad przewiduje siê stanowisko zabiegowe. Do utrzymania krów mamek z cielêtami mo na stosowaæ wszystkie typy obór wolnostanowiskowych. Najbardziej przydatne z nich to obory z g³êbok¹ œció³k¹ lub z pochy³¹ pod³og¹. System wolnostanowiskowy - m³odzie hodowlana i opasowa System ten ma zastosowanie w utrzymaniu m³odzie y hodowlanej i opasów po odsadzeniu ciel¹t od krów mamek w gospodarstwach posiadaj¹cych minimum 4-6 ciel¹t. W obrêbie p³ci cielêta nale y podzieliæ na grupy ywieniowe z uwzglêdnieniem masy cia³a zwierz¹t. Do utrzymania m³odzie y hodowlanej lub opasów mo na stosowaæ wszystkie typy kojców œcio³owych. Najbardziej przydatne z nich to koce z g³êbok¹ œció³k¹ lub z pochy³¹ pod³og¹. System uwiêziowy - krowy mamki z cielêtami Obora uwiêziowa dla krów mamek jest rozwi¹zaniem problematycznym. Pracoch³onnoœæ przy obs³udze krów mamek jest jaszcze wiêksza ni przy obs³udze 21

krów mlecznych, poniewa poruszaj¹ce siê po ca³ej oborze cielêta brudz¹ stanowiska matek, a czêsto tak e paszê w ³obie i na korytarzu paszowym. Istotnym zagadnieniem utrzymania krów mamek z cielêtami w oborze uwiêziowej jest wybór miejsca przebywania ciel¹t. Cielêta podobnie jak w oborze wolnostanowiskowej powinny mieæ do dyspozycji kojec grupowy przeznaczony do wypoczynku, pobierania siana i paszy treœciwej. Usytuowanie kojca dla ciel¹t w oborze uwiêziowej jest trudne ze wzglêdu na wymiary ci¹gów funkcjonalnych. W utrzymaniu krów mamek z cielêtami w oborze uwiêziowej stosuje siê dwa sposoby utrzymania ciel¹t: - utrzymanie w kojcach grupowych z mo liwoœci¹ swobodnego przechodzenia ciel¹t do matek. W tym przypadku konieczne jest œcielenie nie tylko stanowisk dla krów, ale tak e korytarza gnojowego. Nale y tu nie zapominaæ, szczególnie przy utrzymaniu krów mamek na stanowiskach krótkich, o przedostawaniu siê ciel¹t do ³obu i na korytarz paszowy. Optymalnym rozwi¹zaniem tego problemu by³oby utrzymanie krów mamek na stanowiskach œrednich, poniewa ten typ stanowisk jest wyposa ony w zamykane drabiny paszowe. Kojec dla ciel¹t umieszcza siê pomiêdzy stanowiskami krów. Powierzchnia kojca w przeliczeniu na 1. sztukê wynosi od 1,0 do 1,5 m 2. Cielêta utrzymywane w kojcu grupowym powinny mieæ suche i obficie œcielone legowisko, zabezpieczone przed przeci¹gami. Konstrukcja kojca i jego wyposa enie jest takie samo jak w kojcu dla ciel¹t przy wolnostanowiskowym systemie utrzymania krów mamek z cielêtami. - utrzymanie ciel¹t w kojcu grupowym zamkniêtym. Cielêta s¹ utrzymywane w kojcu lub w kojcach (podzia³ na grupy wiekowe) bez mo liwoœci swobodnego dostêpu do matki (zamykane bramki). Przynajmniej 4 razy na dobê s¹ dopuszczone do krów mamek (zwiêkszone nak³ady pracy). Taki sposób utrzymania w znacznym stopniu eliminuje brudzenie korytarza gnojowego i stanowisk krów mamek. Poniewa s¹ to kojce zamkniête powierzchnia w przeliczeniu na 1. sztukê powinna uwzglêdniæ masê cia³a ciel¹t. Dla ciel¹t do 100 kg masy cia³a przewiduje siê 1,5 m 2, a dla ciel¹t do 200 kg - 2,5 m 2 powierzchni kojca na 1. sztukê. Jest wiêc wiêksza ni w kojcach z mo liwoœci¹ swobodnego wychodzenia ciel¹t (kojce otwarte ). Z tego te wzglêdu kojce tego typu powinny byæ usytuowane w wydzielonym miejscu obory. Konstrukcja i wyposa enie kojca z wyj¹tkiem zamykanej bramki s¹ identyczne jak w kojcach otwartych. System uwiêziowy - m³odzie hodowlana i opasowa W mniejszych gospodarstwach ekologicznych, w których nie ma mo liwoœci utworzenia grupy ciel¹t licz¹cej 4 6 sztuk o podobnej masie cia³a, mo na utrzymywaæ ja³ówki i buhajki na uwiêzi. Zarówno wymiary legowiska jak i jego wyposa enie (rodzaj uwiêzi, wymiary ³obu, umiejscowienie poid³a) nale y dostosowaæ do kalibru i masy cia³a zwierz¹t (patrz tabela). 22