ORZECZNICTWO EUROPEJSKIE Orzecznictwo Trybuna³u Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich w sprawach gospodarczych
Polecamy nasze publikacje z tego zakresu: Pod red. Kazimierza Lankosza TRAKTAT O UNII EUROPEJSKIEJ. KOMENTARZ Komentarze Becka Brygida KuŸniak, Agata Capik TRAKTAT AMSTERDAMSKI. KOMENTARZ, TOM I II Krótkie Komentarze Becka Brygida KuŸniak, Agata Capik TRAKTAT NICEJSKI. KOMENTARZ, wyd. 2 Krótkie Komentarze Becka Jan Ciszewski KOWENCJA Z LUGANO. KOMENTARZ, wyd. 2 Krótkie Komentarze Becka Pod red. Marii Magdaleny Kenig-Witkowskiej PRAWO INSTYTUCJONALNE UE Podrêczniki Prawnicze Matthias Herdegen PRAWO EUROPEJSKIE Akademia Prawa Pod red. Adama azowskiego PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ, wyd. 2 Repetytoria Becka Ewa êtowska EUROPEJSKIE PRAWO UMÓW KONSUMENCKICH, wyd. 2 Zarys Prawa PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ, wyd. 4 Wprowadzenie Ewy Skibiñskiej Twoje Prawo www.sklep.pl
ORZECZNICTWO TRYBUNA U SPRAWIEDLIWOŒCI WSPÓLNOT EUROPEJSKICH W SPRAWACH GOSPODARCZYCH Micha³ Bernat
Redakcja: Monika Paw³owska Projekt graficzny ok³adki: Cecylia Staniszewska Wydawnictwo C. H. Beck 2006 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zaj¹czka 9, 01-518 Warszawa Sk³ad i ³amanie: Wydawnictwo C. H. Beck Druk i oprawa: Zak³ady Graficzne im. KEN S.A. Brzoza k. Bydgoszczy ISBN 83-7387-992-7
Spis treœci Spis Przedmowa... treœci Wprowadzenie... Wykaz skrótów... XIII XVII XXIX Rozdzia³ I. Swoboda przep³ywu towarów... 1 1. Uzasadnienie op³at o skutku równowa nym do c³a... 2 2. Definicja op³at o skutku równowa nym do c³a... 4 3. Op³aty o skutku równowa nym do c³a realizuj¹ce cele publiczne... 6 4. Op³ata o skutku równowa nym do c³a jako odp³atnoœæ za us³ugê... 7 5. Op³ata o skutku równowa nym do c³a pobierana w zwi¹zku z czynnoœciami wymaganymi przez prawo wspólnotowe... 8 6. Zwrot op³at pobranych sprzecznie z prawem wspólnotowym... 10 7. Zwrot op³aty pobranej z naruszeniem prawa wspólnotowego... 11 8. Przedawnienie prawa do zwrotu op³at pobranych z naruszeniem prawa wspólnotowego... 13 9. Zwrot op³aty pobranej z naruszeniem prawa wspólnotowego... 15 10. Wznowienie postêpowania w wyniku orzeczenia Trybuna³u Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich... 17 11. Podatek pobierany na czêœci terytorium Pañstwa Cz³onkowskiego jako op³ata o skutku równowa nym do ce³ wywozowych... 19 12. Zwrot podatków pobranych niezgodnie z prawem wspólnotowym... 21 Rozdzia³ II. Zakaz ograniczeñ iloœciowych i œrodków o równowa nym skutku... 25 1. Œrodki o skutku równowa nym do ograniczeñ iloœciowych... 32 2. Publiczna promocja produktów krajowych... 33 3. Oznaczenie pochodzenia towarów we Wspólnocie Europejskiej.. 35 4. Oznaczenie pochodzenia towarów we Wspólnocie Europejskiej.. 36 5. Wymagania techniczne w œwietle swobody przep³ywu towarów.. 38 6. Oznaczenie pochodzenia towarów we Wspólnocie Europejskiej.. 40 7. Faktyczne zaniechanie dzia³añ przez organy Pañstwa Cz³onkowskiego... 42 8. Porz¹dek publiczny jako przes³anka uzasadniaj¹ca naruszenie swobody przep³ywu towarów... 44 9. Bezpieczeñstwo publiczne jako przes³anka uzasadniaj¹ca naruszenie swobody przep³ywu towarów... 46 10. Ochrona zdrowia jako przes³anka uzasadniaj¹ca naruszenie swobody przep³ywu towarów... 48 V
Spis treœci 11. Ochrona œrodowiska jako przes³anka uzasadniaj¹ca naruszenie swobody przep³ywu towarów... 50 12. Kontrola graniczna towarów z innych Pañstw Cz³onkowskich... 51 13. Zasady wy³¹czenia warunków sprzeda y z zakresu art. 28 Traktatu... 52 14. Okreœlenie sposobu opakowania jako warunek sprzeda y towarów sprzeczny z art. 28 Traktatu... 54 15. Zasada wzajemnego uznawania towarów z innych Pañstw Cz³onkowskich... 56 16. Ograniczenia zastosowania zasady wzajemnego uznawania... 58 17. Ograniczenia zastosowania zasady wzajemnego uznawania... 60 18. Doktryna warunków sprzeda y towarów... 61 19. Ograniczenia zastosowania zasady wzajemnego uznawania... 63 20. Ca³kowity zakaz reklamy alkoholu w mediach... 65 21. Obowi¹zek sprzeda y towarów wy³¹cznie w opakowaniach zwrotnych... 67 22. Lokalne oznaczenia pochodzenia i jakoœci produktów... 69 23. Sprzeda towarów dopuszczonych do obrotu w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 70 24. Zatrzymanie przez organy celne towarów eksportowanych z terytorium UE do Polski... 71 25. Krajowe systemy promocji sprzeda y towarów w opakowaniach zwrotnych... 72 26. Ograniczenia treœci oznaczeñ produktów spo ywczych sprzeczne z art. 28 Traktatu... 74 Rozdzia³ III. Zakaz dyskryminacyjnego opodatkowania wewnêtrznego... 77 1. Bezpoœrednia skutecznoœæ art. 90 Traktatu... 80 2. Zakres autonomii fiskalnej Pañstw Cz³onkowskich na gruncie art. 90 Traktatu... 80 3. Procedura poboru podatków krajowych... 82 4. Stosunek art. 90 zd. 1 do art. 90 zd. 2 Traktatu... 83 5. Uzasadnienie krajowego systemu podatkowego w œwietle art. 90 Traktatu... 85 6. Protekcjonistyczne opodatkowanie wewnêtrzne (art. 90 zd. 2 Traktatu)... 86 7. Poœrednia dyskryminacja podatkowa... 88 8. Delimitacja opodatkowania wewnêtrznego oraz ce³ i op³at o równowa nym skutku... 89 9. Zwi¹zek podatków wewnêtrznych z korzyœciami uzyskiwanymi przez podatników... 91 10. Obiektywne przes³anki zró nicowania opodatkowania wewnêtrznego podobnych produktów... 92 11. Podobieñstwo produktów w rozumieniu art. 90 Traktatu... 94 VI
Spis treœci Rozdzia³ IV. Swoboda przep³ywu us³ug... 97 1. Wprowadzenie... 97 2. Sektorowa regulacja us³ug we Wspólnocie... 99 1. Czasowa delegacja pracowników w ramach œwiadczenia us³ug w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 103 2. Bezpoœrednia skutecznoœæ art. 49 Traktatu... 106 3. Delimitacja swobody œwiadczenia us³ug... 106 4. Sytuacje wewnêtrzne a swoboda œwiadczenia us³ug... 108 5. Sytuacje wewnêtrzne a swoboda œwiadczenia us³ug... 108 6. Pojêcie dzia³alnoœci gospodarczej na gruncie swobody œwiadczenia us³ug... 110 7. Swoboda dokonywania p³atnoœci z tytu³u us³ug œwiadczonych w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 112 8. Dostêp do œwiadczeñ publicznych w kontekœcie swobody przep³ywu us³ug... 114 9. Swoboda przep³ywu us³ug medycznych... 115 10. Dostêp do us³ug finansowanych ze œrodków publicznych... 117 11. Dostêp do us³ug publicznej s³u by zdrowia... 119 12. Ochrona konsumentów jako uzasadnienie ograniczenia swobody przep³ywu us³ug... 122 13. Dzia³alnoœæ wykonywana osobiœcie a swoboda przep³ywu us³ug... 124 14. Obligatoryjne œwiadczenia us³ug na podstawie stosunku pracy 125 15. Delegowanie personelu do innego Pañstwa Cz³onkowskiego w celu œwiadczenia us³ug... 127 16. Ograniczenia swobody œwiadczenia us³ug zwi¹zane z ochron¹ porz¹dku publicznego... 129 17. Ograniczenia swobody œwiadczenia us³ug zwi¹zane z ochron¹ porz¹dku publicznego... 130 18. Przep³yw pracowników w ramach us³ug œwiadczonych przez pracodawcê w okresie przejœciowych ograniczeñ dostêpu do rynku pracy... 132 19. Przep³yw pracowników w ramach us³ug œwiadczonych przez pracodawcê w okresie przejœciowych ograniczeñ dostêpu do rynku pracy... 134 20. Wykonywanie us³ug badawczych przez jednostki z innych Pañstw Cz³onkowskich... 135 21. Ograniczenie wynagrodzenia prawników... 136 22. Ograniczenia w obrocie produktami medycznymi... 138 23. Zakaz transmisji wydarzeñ sportowych zwi¹zanych z reklam¹ alkoholu... 139 24. Kwalifikacja wydatków na badania i rozwój ponoszonych za granic¹ jako kosztów uzyskania przychodów... 140 Rozdzia³ V. Swoboda przep³ywu pracowników... 143 1. Wymóg znajomoœci przez pracownika jêzyka przyjmuj¹cego Pañstwa Cz³onkowskiego... 147 VII
Spis treœci 2. Swoboda przemieszczania siê do innych Pañstw Cz³onkowskich w celu poszukiwania zatrudnienia... 148 3. Dostêp pracowników z innych Pañstw Cz³onkowskich do administracji publicznej... 150 4. Dy ury on-call jako czêœæ czasu pracy... 152 5. Niedozwolone fiskalne ograniczenia swobody przep³ywu pracowników... 154 6. Prawo do korzystania przez pracownika z samochodu zarejestrowanego w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 156 7. Pojêcie pracownika w prawie wspólnotowym... 158 8. Ukryta dyskryminacja pracowników z innych Pañstw Cz³onkowskich... 161 9. Zakaz dyskryminacji w zakresie warunków dostêpu do zatrudnienia... 163 10. Œwiadczenia socjalne dla osób poszukuj¹cych pracy w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 165 11. Prawo do œwiadczeñ socjalnych w innych Pañstwach Cz³onkowskich... 166 12. System ubezpieczeñ spo³ecznych w³aœciwy dla pracowników przemieszczaj¹cych siê wewn¹trz Wspólnoty... 168 13. Zastosowanie swobody przep³ywu pracowników do zasad reguluj¹cych dzia³alnoœæ sportow¹... 170 14. Prawo do odliczenia od dochodu sk³adek ubezpieczeniowych... 173 15. Zastosowanie swobody przep³ywu pracowników do osób zatrudnionych w s³u bie cywilnej... 174 16. Prawo pobytu a przestrzeganie przez pracowników przepisów o ubezpieczeniu spo³ecznym... 177 17. Zakres zastosowania wy³¹czeñ zwi¹zanych z zatrudnieniem w administracji publicznej... 178 18. Sytuacja prawna sta ystów jako pracowników w rozumieniu prawa wspólnotowego... 180 19. Dobrowolny brak zatrudnienia w rozumieniu prawa wspólnotowego... 182 20. Swoboda przep³ywu osób nieposiadaj¹cych statusu pracowników... 184 21. Zakaz ograniczeñ swobody przep³ywu pracowników w zakresie wysokoœci sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne... 187 22. Prawo do œwiadczeñ socjalnych dla osób korzystaj¹cych z prawa pobytu w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 189 23. Zastosowanie zasady równego traktowania do cz³onków rodziny pracownika... 191 24. Uprawnienia rodzica dziecka maj¹cego prawo pobytu w Pañstwie Cz³onkowskim... 193 25. Dyskryminacyjne zasady ustalania œwiadczeñ socjalnych dla pracowników migruj¹cych we Wspólnocie... 195 VIII
Spis treœci 26. Dyskryminacja ze wzglêdu na p³eæ na gruncie podatku dochodowego... 196 27. Moment przeniesienia przedsiêbiorstwa a ochrona praw pracowniczych... 199 28. Uznawanie kwalifikacji w obszarach niezharmonizowanych... 201 29. Zmiana miejsca zamieszkania jako przes³anka wykluczenia z zakresu ubezpieczenia... 202 30. Zbieg uprawnieñ do œwiadczeñ socjalnych... 205 31. Op³ata za studia dla studentów z innych Pañstw Cz³onkowskich jako przejaw dyskryminacji... 208 32. Studia wy sze jako szkolenie zawodowe na gruncie prawa wspólnotowego... 211 33. Sytuacje wy³¹cznie wewnêtrzne a swoboda przep³ywu pracowników... 213 34. Stosowanie prawa wspólnotowego do pracy wykonywanej poza granicami Wspólnoty... 215 35. Sytuacje wy³¹cznie wewnêtrzne we wspólnotowym prawie pracy... 216 36. Ubezpieczenie spo³eczne pracowników delegowanych do pracy w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 217 37. Status osób zatrudnianych przez cz³onków rodziny... 220 38. Zatrudnienie udzia³owca przez spó³kê... 221 39. Uprawnienie pracowników migruj¹cych do skorzystania z kwoty zwolnionej od podatku... 224 40. Uznawanie okresów zatrudnienia w s³u bie publicznej innych Pañstw Cz³onkowskich... 226 Rozdzia³ VI. Swoboda zak³adania przedsiêbiorstw... 229 1. Bezpoœrednia skutecznoœæ art. 52 (obecnie art. 43) Traktatu... 233 2. Uznawanie kwalifikacji a swoboda zak³adania przedsiêbiorstw... 234 3. Uznawanie kwalifikacji a swoboda zak³adania przedsiêbiorstw... 235 4. Uznawanie kwalifikacji w zawodach nieregulowanych... 237 5. Uznawanie kwalifikacji uzyskanych poza terytorium Wspólnoty... 238 6. Nabywanie nieruchomoœci w innych Pañstwach Cz³onkowskich... 240 7. Niedyskryminacyjne ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw... 241 8. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 243 9. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 245 10. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 247 IX
Spis treœci 11. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 248 12. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 250 13. Ograniczenia swobody zak³adania przedsiêbiorstw w stosunku do w³asnych obywateli... 251 14. Obowi¹zek œwiadczenia okreœlonych us³ug w ramach dzia³alnoœci niezarobkowej... 253 15. Dyskryminacja ze wzglêdu na miejsce zarejestrowania siedziby spó³ki... 255 16. Dyskryminacja ze wzglêdu na miejsce zarejestrowania siedziby spó³ki... 257 17. Zak³ady przedsiêbiorstw z innych Pañstw Cz³onkowskich 260 18. Opodatkowanie transakcji jako bariera dla swobody zak³adania przedsiêbiorstw... 262 19. Rezydencja fiskalna jako kryterium dyskryminacji... 264 20. Miejsce ponoszenia kosztu jako kryterium dyskryminacji 266 21. Wymogi w zakresie obywatelstwa udzia³owców... 267 22. Swoboda przenoszenia siedziby spó³ki... 268 Rozdzia³ VII. Swoboda przep³ywu kapita³u... 271 1. Fundamentalny charakter swobody przep³ywu kapita³u... 275 2. Realizacja wierzytelnoœci w innym Pañstwie Cz³onkowskim... 276 3. Wymóg uzyskania pozwolenia na nabycie nieruchomoœci.. 277 4. Opodatkowanie umów po yczki... 279 5. Zakaz nabywania zagranicznych papierów wartoœciowych.. 280 6. Zró nicowanie podstawy opodatkowania w zale noœci od miejsca zamieszkania... 283 7. Opodatkowanie zysków kapita³owych pochodz¹cych z innych Pañstw Cz³onkowskich... 284 8. Opodatkowanie niezrealizowanych zysków kapita³owych w zwi¹zku ze zmian¹ rezydencji... 286 9. Opodatkowanie dywidend otrzymywanych z innych Pañstw Cz³onkowskich... 289 10. Nabywanie udzia³ów w spó³kach z innych Pañstw Cz³onkowskich... 292 11. Podatkowe aspekty inwestycji w udzia³y spó³ek z innych Pañstw Cz³onkowskich... 294 12. Opodatkowanie zbycia akcji notowanych na gie³dzie w innych Pañstwach Cz³onkowskich... 298 13. Z³ota akcja jako niedozwolone ograniczenie swobody przep³ywu kapita³u... 299 14. Prawo nierezydentów do odliczeñ zwi¹zanych z ubezpieczeniem... 301 Rozdzia³ VIII. Prawo konkurencji... 305 1. Prawo konkurencji uwagi ogólne... 306 2. Porozumienia i uzgodnione praktyki art. 81 Traktatu... 309 3. Nadu ywanie pozycji dominuj¹cej art. 82 Traktatu... 312 X
Spis treœci 4. Rynek w³aœciwy... 313 5. Sankcje za naruszenie wspólnotowego prawa konkurencji... 313 6. Kontrola dzia³añ przedsiêbiorców przez Komisjê Europejsk¹... 314 7. Modernizacja wspólnotowego prawa konkurencji... 315 8. Materialne i formalne wspólnotowe prawo konkurencji... 317 1. Umowy o wy³¹czn¹ dystrybucjê... 320 2. Odpowiedzialnoœæ nastêpcy prawnego za naruszenie prawa konkurencji... 321 3. Umowy o wy³¹czn¹ dystrybucjê towarów chronionych prawami w³asnoœci przemys³owej... 323 4. Uzgodnione praktyki naruszaj¹ce zasady konkurencji... 325 5. Nadu ycie pozycji dominuj¹cej... 327 6. Umowy o selektywn¹ dystrybucjê... 328 7. Nadu ycie pozycji dominuj¹cej... 330 8. Nadu ycie pozycji dominuj¹cej... 333 9. Poufnoœæ kontaktów z prawnikiem (legal privilege)... 334 10. Rabat lojalnoœciowy... 337 11. Stosowanie cen zani onych (predatory pricing)... 338 12. Terytorialny zakres zastosowania przepisów art. 81 i 82 Traktatu... 340 13. Odmowa konkurentowi dostêpu do koniecznych urz¹dzeñ (essential facilities)... 342 14. Dopuszczalnoœæ stosowania systemów selektywnej dystrybucji... 344 15. Odmowa konkurentowi dostêpu do w³asnego systemu dystrybucji... 346 16. Zasady odpowiedzialnoœci za udzia³ w kartelu... 348 17. Kolektywna pozycja dominuj¹ca... 350 18. Skutecznoœæ wspólnotowego prawa konkurencji w stosunkach pomiêdzy podmiotami prywatnymi (private enforcement)... 353 19. Istnienie porozumienia naruszaj¹cego prawo konkurencji... 355 20. Uczestnictwo w porozumieniu naruszaj¹cym prawo konkurencji... 357 21. Kasy chorych jako przedsiêbiorstwa w rozumieniu prawa konkurencji... 358 22. Wp³yw zmowy cenowej na handel pomiêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi... 360 23. Odmowa wszczêcia postêpowania przez Komisjê na gruncie prawa konkurencji... 361 24. Sk³ad komisji egzaminacyjnej dla adwokatów jako ograniczenie konkurencji... 362 25. Odmowa udzielenia licencji jako nadu ycie dominuj¹cej pozycji... 364 26. Zawieszenie wykonania decyzji Komisji w sprawach z zakresu prawa konkurencji... 365 27. Regulaminy organizacji sportowych na gruncie prawa konkurencji... 368 28. Ocena regulacji antydopingowych na gruncie prawa konkurencji... 369 XI
Spis treœci 29. Zachowania mieszane ³¹cz¹ce cechy kartelu oraz uzgodnionych praktyk... 370 30. Stowarzyszenia przedsiêbiorców... 373 31. Wp³yw na handel pomiêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi... 374 32. Korzyœci gospodarcze równowa ¹ce naruszenie warunków konkurencji (efficiencies)... 375 33. Klauzule umowne o zakazie konkurencji... 377 34. Klauzule umowne o zakazie konkurencji... 378 Rozdzia³ IX. Pomoc publiczna... 381 1. Pomoc publiczna jako element ogólnego systemu prawnego... 386 2. Analiza warunków konkurencji w sprawach z zakresu pomocy publicznej... 387 3. Wezwanie zainteresowanych stron do przedstawienia uwag... 389 4. Przysporzenie z zasobów pañstwowych jako warunek istnienia pomocy publicznej... 390 5. Przeszkody prawne w uzyskaniu zwrotu bezprawnej pomocy publicznej... 392 6. Zgodnoœæ eksportowej pomocy publicznej z prawem wspólnotowym... 393 7. Prawa wy³¹czne w postaci monopolu telewizyjnego... 395 8. Monopol pañstwowy na œwiadczenie us³ug w ogólnym interesie ekonomicznym... 396 9. Dopuszczalny zakres praw wy³¹cznych w imporcie... 398 10. Selektywnoœæ wsparcia ze œrodków publicznych... 400 11. Nieskuteczna egzekucja zwrotu bezprawnie uzyskanej pomocy publicznej... 402 12. Pomoc publiczna w przepisach przejœciowych o VAT zwi¹zanych z akcesj¹... 404 13. Pojêcie ma³ego i œredniego przedsiêbiorstwa w rozumieniu prawa pomocy publicznej... 406 14. Finansowanie dzia³alnoœci promuj¹cej okreœlon¹ grupê przedsiêbiorców... 407 15. Pomoc publiczna w zwi¹zku z budow¹ powszechnie dostêpnej infrastruktury... 408 16. Zwrot podatku pobranego niezgodnie z prawem pomocy publicznej... 410 17. Wynagrodzenie za wykonywanie obowi¹zków publicznych... 412 18. Stosowanie prawa pomocy publicznej przed s¹dami krajowymi... 414 XII
Przedmowa Przedmowa Od 1.5.2004 roku, w zwi¹zku z wejœciem w ycie przepisów Traktatu Akcesyjnego, w Polsce obowi¹zuje prawo wspólnotowe, bezpoœrednio skuteczne w poszczególnych pañstwach cz³onkowskich. Obywatele Unii mog¹ i powinni wywodziæ z niego swoje prawa podmiotowe oraz dochodziæ ich ochrony. System prawa Wspólnot powstaje w sposób szczególny i ró ny od systemów prawa w poszczególnych pañstwach. Stanowi on po³¹czenie traktatów zawartych w celu realizacji idei integracji europejskiej oraz aktów normatywnych i administracyjnych wydawanych przez instytucje Wspólnoty Europejskiej. Nadrzêdnym jego celem jest realizacja idei integracji, powsta³ej w wyniku historycznych doœwiadczeñ kontynentu, co determinuje tak e rolê Trybuna³u Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich (TSWE) i charakter jego orzeczeñ. Prawo pierwotne okreœla cele i zawiera wytyczne dotycz¹ce jego interpretacji. Prawo wtórne natomiast zajmuje siê g³ównie ustanawianiem œrodków umo liwiaj¹cych realizacjê celów integracji. Orzeczenia TSWE powinny umo liwiaæ osi¹gniêcie spójnoœci systemu poprzez wymuszanie takiej interpretacji norm prawa wspólnotowego (pierwotnego i wtórnego) i równie krajowego, która nie bêdzie zagra aæ realizacji celów nadrzêdnych Wspólnoty. Celami tymi s¹ przede wszystkim: ustanowienie wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej; popieranie harmonijnego, zrównowa onego i sta³ego rozwoju dzia³alnoœci gospodarczej; wysoki poziom zatrudnienia i ochrony socjalnej; równoœæ mê czyzn i kobiet; sta³y i nieinflacyjny wzrost, wysoki stopieñ konkurencyjnoœci i konwergencji dokonañ gospodarczych; wysoki poziom ochrony i poprawy jakoœci œrodowiska naturalnego; podwy szanie poziomu i jakoœci ycia, spójnoœci gospodarczej i spo³ecznej oraz solidarnoœci miêdzy Pañstwami Cz³onkowskimi. Dziœ, zaledwie rok i kilka miesiêcy od momentu, kiedy system prawa polskiego rozpocz¹³ funkcjonowanie w odniesieniu do prawa wspólnotowego, trudno oceniæ, do jakiego stopnia mo e on mieæ i bêdzie mia³ wp³yw na sposób wykonywania praktyki przez sêdziów, adwokatów, prokuratorów i notariuszy, urzêdników administracji publicznej i wszystkich tych, którzy z racji wykonywanego zawodu bêd¹ podejmowaæ decyzje okreœlaj¹ce lub ingeruj¹ce w prawa podmiotowe obywateli Polski, a wiêc obywateli Unii. Bior¹c pod uwagê doœwiadczenia innych pañstw cz³onkowskich, a zw³aszcza Zjednoczonego Królestwa, mo na przewidywaæ, i znajomoœæ metody myœlenia, interpretacji norm i sposobów ich stosowania w odniesieniu do konkretnych stanów faktycznych bêdzie mia³a zasadnicze znaczenie, jeœli chodzi o skutecznoœæ wywodzenia, jakie prawa podmiotowe obywateli Unii s¹ naruszane i w jaki sposób powinno siê dokonywaæ ich ochrony. We wszystkich pañstwach cz³onkowskich orzecznictwo TSWE jest istotnym Ÿród³em wyk³adni przepisów, umo liwiaj¹cym prawnikom praktykom poznanie metody jej dokonywania. Uzasadnienia wyroków TSWE (w szczególnoœci orzeczeñ wstêpnych) daj¹ pogl¹d, jak prawid³owo ustanawiaæ w³aœciw¹ proporcjê miê- XIII
Przedmowa dzy wyk³adni¹ jêzykow¹, systemow¹ i celowoœciow¹. Jest to bardzo istotne dla ka dego prawnika. System polityczny, w jakim dane jest wykonywanie praktyki prawniczej, determinuje wyk³adniê norm dokonywan¹ przez s¹dy, ta z kolei wp³ywa na sposób myœlenia o prawie przez ca³e œrodowisko prawnicze i albo wyzwala kreatywnoœæ, albo te powoduje stagnacjê systemu i umys³ów. W systemach niedemokratycznych wyk³adni¹ przewa aj¹c¹ by³a wyk³adnia jêzykowa. Stanowi³a ona ochronê przed odpowiedzialnoœci¹ za podejmowane decyzje, ale te czêsto umo liwia³a obronê obywateli przed nadu ywaniem prawa przez instytucje pañstwa totalitarnego. Uwolnienie naszego kraju od totalitaryzmu nie przebudowa³o sposobów myœlenia œrodowiska prawniczego o prawie. Interpretacja przepisów sk³adaj¹cych siê na system prawny w pañstwie by³a funkcj¹ odziedziczonego orzecznictwa. Publikacja niniejsza jest omówieniem orzecznictwa TSWE w sprawach gospodarczych, w odniesieniu do podstawowych swobód, jakie leg³y u za³o eñ Wspólnot Europejskich w³¹czaj¹c w to przepisy prawa konkurencji. Jej autor, Micha³ Bernat, jest prawnikiem, który swoje ycie zawodowe rozpocz¹³ w czasie, gdy cz³onkostwo Polski w Unii Europejskiej by³o ju zdecydowane. Swoje doœwiadczenia zawodowe zdobywa³ czêœciowo poza Polsk¹, w Brukseli, w wyniku kontaktów z instytucjami europejskimi. Dokona³ wyboru tych orzeczeñ, które z jego punktu widzenia s¹ najbardziej reprezentatywne dla systemu prawa Wspólnot i okreœlaj¹ jego istotê. Uwa am, e dokonany wybór orzecznictwa TSWE mo e wspomóc praktyków prawa w ochronie praw obywateli, a sêdziów wesprzeæ w stosowaniu prawa europejskiego. Orzeczenia TSWE nale ¹ do kanonu acquis communautaire. Formu³uj¹ zasadê bezpoœredniej skutecznoœci poszczególnych swobód traktatowych oraz wskazuj¹ na sposób stosowania wyj¹tków, wy³¹czeñ i derogacji tych swobód. Okreœlaj¹ równie sposób rozumienia wymogu proporcjonalnoœci ograniczeñ. Podstawowe znaczenie maj¹ wyroki dotycz¹ce w³aœciwej definicji pojêæ, na których opieraj¹ siê poszczególne swobody traktatowe, czego znakomitym przyk³adem jest pojêcie pracownika w prawie wspólnotowym, ukszta³towane w znacznej czêœci przez orzecznictwo TSWE. Nie mniej istotne s¹ liczne orzeczenia, które w ci¹gu dziesi¹tek lat dzia³alnoœci Trybuna³u pozwala³y na okreœlenie w³aœciwego znaczenia gospodarczych swobód przep³ywu, wskazuj¹c zakres stosowania prawa wspólnotowego w zetkniêciu z wy³¹czn¹ sfer¹ obowi¹zywania prawa krajowego, mo liwoœci powi¹zania swobód z prowadzeniem dzia³alnoœci gospodarczej czy zarobkowej, a tak e granice stosowania prawa wspólnotowego w sposób zgodny z jego istot¹ i przeznaczeniem, wolny od nadu yæ i zapobiegaj¹cy obchodzeniu lub unikaniu przepisów wspólnotowych lub krajowych. Orzecznictwo TSWE charakteryzuje siê ponadto d¹ eniem do nadania prawu wspólnotowemu mo liwie najwiêkszej skutecznoœci w porz¹dkach krajowych. Z tego te wzglêdu poczesne miejsce zajmuje w nim problematyka œrodków ochrony praw obywateli i podmiotów gospodarczych powo³uj¹cych siê na przepisy wspólnotowe, w tym kwestie odpowiedzialnoœci Pañstw Cz³onkowskich za zaistnia³e naruszenia tych praw przez instytucje krajowe, a tak e podmioty prywatne. XIV
Przedmowa W konsekwencji, TSWE podobnie jak amerykañski S¹d Najwy szy w pierwszych latach istnienia Stanów Zjednoczonych sta³ siê istotnym elementem budowania wspólnej to samoœci i umacniania Wspólnoty. Wreszcie, jak wspomnia³em, niezale nie od tematyki orzeczeñ, ich analiza pozwala na zrozumienie filozofii stosowania prawa wspólnotowego, któr¹ TSWE kieruje siê w swojej dzia³alnoœci orzeczniczej. Filozofia ta wykracza poza literalne znaczenie przepisu, umiejscawiaj¹c normy prawne w kontekœcie realnych procesów i zale noœci ekonomicznych, regu³ rozs¹dku i s³usznoœci, wymogu praktycznej skutecznoœci prawa jako instrumentu regulacji zjawisk ycia spo³ecznego oraz kompromisu pomiêdzy oczekiwaniami obywateli i przedsiêbiorstw a zakresem kompetencji Wspólnoty. Jest te wyrazem szczególnego dziedzictwa europejskiej kultury prawniczej powstawania i rozwoju prawa na styku ró norodnych systemów prawnych. Doœwiadczenie to charakterystyczne dla spo³eczeñstw otwartych i obywatelskich przez wiele lat by³o niedostêpne dla prawników polskich. Praca ta wiêc powinna przyczyniæ siê nie tylko do poznania prawa wspólnotowego, ale tak e do otworzenia na nowo dyskusji o sensie prawa i o mechanizmach jego stosowania. PaŸdziernik 2005 r. Tomasz Wardyñski XV
Wprowadzenie Wprowadzenie Niniejsza publikacja stanowi próbê wprowadzenia do bogatego dorobku Trybuna³u Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich w zakresie zwi¹zanych z dzia- ³alnoœci¹ gospodarcz¹ podstawowych zasad materialnego porz¹dku prawnego Wspólnot. Z tego te wzglêdu przedmiotem analizy s¹ w poszczególnych rozdzia³ach przede wszystkim fundamentalne gospodarcze swobody traktatowe, w tym swoboda przep³ywu towarów, pracowników, us³ug, kapita³u oraz swoboda zak³adania przedsiêbiorstw. Nie sposób tak e zrozumieæ kszta³tu oraz rzeczywistego zakresu i praktycznego zastosowania prawa wspólnotowego bez wprowadzenia oraz przedstawienia podstawowego zarysu doktryny orzeczniczej TSWE w zakresie prawa konkurencji, w tym prawa pomocy publicznej, co stanowi przedmiot osobnych rozwa añ. Nale y pamiêtaæ, i niniejsza publikacja s³u yæ ma jedynie jako inspiracja oraz Ÿród³o ogólnych wskazówek dotycz¹cych kierunków rozwoju orzecznictwa Trybuna³u oraz fundamentalnych zagadnieñ, jakimi Trybuna³ mia³ dot¹d okazjê siê zajmowaæ. Niemniej jednak, dla potrzeb konkretnej prowadzonej sprawy czy problemu prawnego wymagaj¹cego rozstrzygniêcia konieczna jest bardziej szczegó³owa analiza materia³u orzeczniczego, który charakteryzuje siê niezwyk³¹ dynamik¹. Jest zatem prawdopodobne, i w stosunku do wielu z omawianych orzeczeñ zapada³y kolejne orzeczenia Trybuna³u, które w poœredni lub bezpoœredni sposób dotyka³y przedmiotowej tematyki. Co wiêcej, zmiany w prawie pozytywnym Wspólnot równie wielokrotnie nastêpowa³y po wydaniu przez TSWE niektórych z poni szych wyroków, co oznacza i normatywna treœæ przepisów zawartych w tych nowych aktach mo e wspó³kszta³towaæ tak e treœæ zasad dotychczas rozwiniêtych przez Trybuna³. Ponadto, warto wskazaæ, e immanentn¹ cech¹ postêpowañ tocz¹cych siê przed s¹dami wspólnotowymi jest œcis³y zwi¹zek pomiêdzy stanem faktycznym sprawy, którego elementem wielokrotnie s¹ szczegó³owe przepisy prawa krajowego, a stanowiskiem zajêtym ostatecznie przez Trybuna³. Orzecznictwo TSWE, podobnie jak w przypadku s¹dów krajowych, niejednokrotnie mo e cechowaæ siê pewn¹ rozbie noœci¹ pomiêdzy poszczególnymi rozstrzygniêciami w podobnych, jak mog³oby siê wydawaæ, sprawach i postêpowaniach. Z tego te wzglêdu, pomimo wyraÿnie widocznego precedensowego charakteru przeczeñ Trybuna³u, odniesienie siê do stanowiska zajêtego przez TWSE w jednej tylko sprawie mo e byæ niewystarczaj¹ce. 1. Procedura orzekania TSWE Nie bez znaczenia dla zrozumienia istoty i charakteru wypowiedzi jurydycznych, jakimi s¹ orzeczenia TSWE, jest krótkie wyjaœnienie trybu, w jakim s¹d ten orzeka oraz granic, w jakich rozpoznaje przedk³adane mu sprawy. Byæ mo e krót- XVII
Wprowadzenie kie wprowadzenie w tym zakresie pozwoli na lepsze zrozumienie, dlaczego orzeczenie Trybuna³u w danej sprawie, oraz zakres zajêtego przez niego stanowiska, zosta³y ukszta³towane w okreœlony sposób, czêsto odbiegaj¹cy znacznie od sposobu formu³owania orzeczeñ przez s¹dy krajowe. Truizmem wydaæ mo e siê stwierdzenie, i szczególna rola i pozycja TSWE w porz¹dku ustrojowym Wspólnot, ale tak e w relacji do krajowych organów w³adzy s¹dowej, wynika z inkorporowania w jego konstrukcji elementów s¹du konstytucyjnego, który jest jednak e uprawniony do dzia³ania jedynie w takim zakresie, w jakim kompetencje jego daj¹ siê wyprowadziæ z prawa wspólnotowego. Stwierdzenie to ma szereg donios³ych konsekwencji praktycznych. Skoro bowiem TSWE nie jest jedynie kolejnym organem w³adzy s¹dowej funkcjonuj¹cym w pewien szczególny sposób w porz¹dkach krajowych poszczególnych Pañstw Cz³onkowskich, to tym bardziej postêpowanie przed TSWE nie poddaje siê zwyk³ej klasyfikacji s¹dów opartej na ich w³aœciwoœci instancyjnej. W rezultacie, TSWE nie jest w³aœciwy do rozpoznawania skarg i w rezultacie oceny krajowych orzeczeñ s¹dowych lub decyzji administracyjnych. Niew¹tpliwie, Trybuna³ wielokroæ odnosi siê do nich b¹dÿ poszukuj¹c rzeczywistej treœci norm prawa krajowego, b¹dÿ wprost badaj¹c ich relacje z prawem wspólnotowym, w aden jednak bezpoœredni sposób nie jest w³adny kszta³towaæ stosunków prawnych, jakie krajowe orzeczenia s¹dowe lub decyzje administracyjne tworz¹ w ramach porz¹dku krajowego Pañstw Cz³onkowskich. W szczególnoœci, poza kompetencjami Trybuna³u pozostaje uchylanie, stwierdzanie niewa noœci lub innego rodzaju wzruszanie tych orzeczeñ lub decyzji. Nawet jeœli logiczn¹ konsekwencj¹ wyroku TSWE jest ra ¹ca sprzecznoœæ z prawem wspólnotowym krajowego orzeczenia lub decyzji, które nie mog¹ zatem ostaæ siê w obrocie prawnym, wzruszenie tych krajowych orzeczeñ lub decyzji mo e nast¹piæ wy³¹cznie w drodze i trybie przewidzianym w prawie krajowym, w tym zw³aszcza poprzez w³adcze rozstrzygniêcia krajowych s¹dów lub organów administracji. Kolejn¹ konsekwencj¹ pozycji ustrojowej TSWE jest formalna niezale noœæ Trybuna³u oraz s¹dów wspólnotowych. Niezale noœæ tego rodzaju oznacza, i ka dy z s¹dów, TSWE oraz s¹dy krajowe, jest wy³¹cznie w³aœciwy w odniesieniu do tego rodzaju prawa, jakie powo³any jest stosowaæ. Trybuna³ jest s¹dem wspólnotowym, zosta³ powo³any zw³aszcza w celu zapewnienia jednolitej wyk³adni i stosowania prawa wspólnotowego oraz jego kontroli w œwietle istniej¹cych materialnych i proceduralnych standardów stanowienia prawa. Trybuna³ jest zatem wy³¹cznie w³aœciwy w kwestiach zwi¹zanych z interpretacj¹ prawa wspólnotowego, w tym tak e z mo liwoœci¹ jego wi¹ ¹cej prawnie oceny, w³¹czaj¹c wzruszanie i faktyczne usuwanie z obrotu prawnego poprzez stwierdzenie niewa noœci okreœlonych przepisów wspólnotowych. S¹dy krajowe zachowuj¹ natomiast swoj¹ pierwotn¹ kompetencjê do stosowania i interpretacji prawa krajowego; w te kompetencje s¹dów krajowych Trybuna³ nie mo e wkraczaæ w adnych okolicznoœciach. S¹dy krajowe stosuj¹ tak e i interpretuj¹ na zasadach wy³¹cznoœci umowy miêdzynarodowe, które w okreœlony sposób tworz¹ lub kszta³tuj¹ ich krajowy porz¹dek prawny, o ile jednak e umowy te nie stanowi¹ jednoczeœnie Ÿróde³ prawa wspólnotowego, co implikuje powstanie zagadnienia w³aœciwoœci TSWE. XVIII
Wprowadzenie Powy sze nie oznacza jednak, i s¹dy krajowe nie stosuj¹ prawa wspólnotowego; przeciwnie, system prawa wspólnotowego, orzecznictwo TSWE, a tak e regulacje szczególne upowa niaj¹ lub wrêcz zobowi¹zuj¹ s¹dy krajowe do stosowania prawa wspólnotowego w pe³ni, we wszystkich indywidualnych i konkretnych sytuacjach, które objête s¹ przedmiotowym zakresem prawa wspólnotowego. Co wiêcej, w ograniczonym zakresie, o którym mowa bêdzie jeszcze poni ej, s¹dy krajowe dokonuj¹ podstawowej egzegezy norm wspólnotowych oraz, o ile uznaj¹, i s¹ w stanie bez w¹tpienia odczytaæ w³aœciwy ich sens, stosuj¹ te normy zgodnie z dokonan¹ wyk³adni¹. Wy³¹cznoœæ TSWE w zakresie prawa wspólnotowego dotyczy zatem g³ównie sfery jego interpretacji. W tym bowiem zakresie przejawia siê nie tylko wy³¹cznoœæ, ale tak e supremacja Trybuna³u w stosunku do s¹dów krajowych oraz stanowi¹ca jej korelat podrzêdnoœæ s¹dów krajowych w zakresie interpretacji prawa wspólnotowego. Niezale nie od tego, i pierwszeñstwo tego rodzaju posiada wyraÿne oparcie normatywne wprost w przepisach Traktatu reguluj¹cych poszczególne rodzaje postêpowania przed TSWE, znajduje ona tak e swój wyraz i potwierdzenie w orzecznictwie TSWE, który wielokrotnie podkreœla³, i skutecznoœæ i jednolitoœæ wyk³adni prawa wspólnotowego zwi¹zana jest z istnieniem jednego, centralnego organu s¹dowego powo³anego do udzielania wyk³adni prawa wspólnotowego formalnie wi¹ ¹cej wszystkie inne s¹dy, które stosuj¹ je w rozstrzyganych sprawach. Materialnoprawnym odpowiednikiem zasady nadrzêdnoœci i autonomii TSWE w zakresie interpretacji jest czêœciowo zasada autonomii prawa wspólnotowego. W jednym ze swoich aspektów zasada ta oznacza bowiem, e w przypadku gdy przepis prawa wspólnotowego pos³uguje siê okreœlonymi pojêciami dla wyznaczenia zakresu i treœci normy prawa wspólnotowego, pojêcia te posiadaj¹ autonomiczne znaczenie, niezale ne od treœci, jakie nadaje analogicznym pojêciom porz¹dek krajowy. Jeœli zatem, dla przyk³adu, przepisy wspólnotowe pos³uguj¹ siê danym pojêciem w celu definicji zakresu stosowania zwolnienia podatkowego, to sens tego pojêcia nale y ustaliæ niezale nie od sposobu jego interpretacji na gruncie prawa krajowego. W przeciwnym razie, w ka dym z Pañstw Cz³onkowskich pojêcie to mog³oby posiadaæ odmienn¹ treœæ, zaœ Pañstwa Cz³onkowskie by³yby w³adne formowaæ rzeczywist¹ treœæ prawa wspólnotowego poprzez odpowiednie ukszta³towanie stosowanych przez nie pojêæ. Kolejn¹ konsekwencj¹ pozycji TSWE jest jego wy³¹czne uprawnienie do orzekania o niewa noœci aktów wtórnego prawa Wspólnoty oraz aktów administracyjnych poszczególnych instytucji Wspólnoty. S¹dy krajowe nie maj¹ co do zasady mo liwoœci kwestionowania wa noœci przepisów i aktów wspólnotowych tak d³ugo, jak niewa noœæ nie zostanie wprost stwierdzona orzeczeniem Trybuna³u. Jedynie w nag³ych przypadkach bowiem s¹dy krajowe mog³yby w oparciu o w¹tpliwoœci dotycz¹ce wa noœci œrodka wspólnotowego podj¹æ œrodki tymczasowe zmierzaj¹ce do ochrony praw strony postêpowania. Stwierdzenie niewa noœci aktu wspólnotowego przez TSWE dotyczyæ mo e w szczególnoœci jednostkowych, indywidualnych i konkretnych aktów instytucji Wspólnoty, nosz¹cych znamiona decyzji administracyjnych wydawanych w toku prowadzonych przez nie postêpowañ. W takim te zakresie Trybuna³ sprawuje, choæ w znacznie ograniczonym zakresie, kontrolê instancyjn¹ nad dzia³alnoœci¹ instytucji Wspólnot. XIX